Pojęcie ofiary w ujęciu pozasądowym – przykład komisji prawdy

175 Pojęcie ofiary w ujęciu pozasądowym – przykład komisji prawdy

dostatecznej aktywności ciał Trybunału, powołanych dla ochrony i realizacji praw ofiar oraz świadków w postępowaniu, co utrudnia dostęp do sądu wszystkim za-interesowanym⁶⁰. Mimo wszystko nadal trudno jest stwierdzić, na ile udział ofiar w postępowaniu zmienił specyfikę międzynarodowego postępowania, bez wątpie-nia jednak Statut Rzymski pozwolił na instytucjonalne usłyszenie głosu ofiar.

5.4. Pojęcie ofiary w ujęciu pozasądowym

Ciekawe zestawienie rodzajów badanych naruszeń i ofiar przynosi raport koń-cowy komisji chilijskiej z 1991 r. Określa on ofiary naruszeń jako

[…] poddanych wymuszonym zaginięciom; egzekucjom, w każdej z możliwych form; bezprawnemu użyciu siły; nadużyciom władzy oraz torturom prowadzącym do śmierci; zabójstwom, popełnionym także przez podmioty niepaństwowe.

Raport wskazywał, że powyżej wymienione kategorie składają się na pojęcie ofiar naruszeń praw człowieka⁶³.

Co ciekawe, komisja w poczet ofiar naruszeń praw człowieka zalicza także te osoby, które odebrały sobie życie w wyniku tortur fizycznych lub psychicznych.

Ponadto komisja w zakres opisywanego pojęcia włącza także wszystkie ofiary po-litycznych konfrontacji, zamieszek itp., które sensu stricto nie są ofiarami naruszeń praw człowieka, m.in.: uczestników walk, począwszy od 11 września 1973 r.⁶⁴ Jed-nocześnie komisja zastrzegła, że pod żadnym pozorem wśród ofiar naruszeń praw człowieka, również we wskazanej rozszerzonej formule pojęcia, nie mogą znaleźć się osoby, które dokonały pospolitych czynów przestępczych, jak rozbój czy napaść, nawet wówczas gdyby ich popełnienie miałoby być politycznie motywowane.

Podejście Komisji należy ocenić jako słuszne, ponieważ – zgodnie z misją każdej truth commission do stworzenia społecznej platformy do debaty na temat czasu re-presji – dzięki temu jak największa grupa ofiar naruszeń, w tym rodziny ofiar, które straciły życie w dobie rządów generała Pinocheta, mogła zostać ujęta w wynikach jej prac. Co jednak znamienne, nie wszystkie ofiary mogły skorzystać z później-szych programów reparacyjnych. Brak zdefiniowania pojęcia ofiary w statucie oraz nie dość szerokie zakreślenie jej mandatu spowodowało, że Komisja nie mogła ba-dać przypadków indywidualnych ofiar aktów tortur. Automatycznie zatem ofiary te były wyłączone z programów reparacyjnych. Błąd ten został naprawiony przez drugą Komisję dla Chile (działającą w latach 2003–2005), ukierunkowaną w swych pracach specjalnie na ofiary tortur. Otworzyło to drogę do otrzymania reparacji z tytułu kolejnego programu rządowego z 2010 r.

Znamienitym przykładem zmiany wizji instytucji komisji stała się południo-woafrykańska Komisja Prawdy i Pojednania. Akt parlamentu, który ją powoły-wał, wprowadził cały szereg pojęć-definicji, wśród nich również pojęcie ofiar⁶⁵. Na mocy postanowień ustawy ofiary naruszeń (właśnie w liczbie mnogiej) to

[…] osoby, które indywidualnie lub razem z innymi doznały krzywdy w postaci fizycznego lub psychicznego cierpienia czy szkody, np. straty materialnej, w skutek 63 Report of the Chilean National Commission on Truth and Reconciliation, Notre Dame,

Indiana: University of Notre Dame Press 1993, vol. 1/2, Foreward, 21–22, s. 56 i nast.

64 To dzień zamachu stanu, kończący epokę Salvadora Allende, stanowiący jednocześnie początek rządów junty wojskowej pod przywództwem generała Augusto Pinocheta.

W latach 1974–1990 Pinochet pełnił urząd prezydenta.

65 Promotion of National Unity and Reconciliation Act, nr 34 of 1995, 26.07.1995, art. 1 (1) (XIX).

177 Pojęcie ofiary w ujęciu pozasądowym – przykład komisji prawdy

poważnego naruszenia praw człowieka lub w wyniku aktu o charakterze politycz-nym, wobec którego (aktu lub sprawcy) została zastosowana amnestia.

Również w tym przypadku skonstruowana definicja jest niezwykle pojemna, dając możliwość uczestniczenia w pracach komisji jak najszerszemu gronu osób.

Dzięki temu Komisja stworzyła w swej istocie „usankcjonowaną” przestrzeń pub-liczną spotkania pokrzywdzonych i sprawców⁶⁶.

Następne komisje, czerpiące z doświadczeń instytucji z RPA, tworzone na pod-stawie aktów parlamentu, definiowały pojęcie ofiar w sposób dostatecznie szeroki.

Przykładem jest choćby projekt statutu komisji regionalnej dla byłej Jugosławii (REKOM), który niemal dosłownie powtarza formułę Komisji Prawdy i Pojednania dla RPA⁶⁷. Zbliżoną konstrukcję wprowadza akt parlamentu kenijskiego z 2008 r.⁶⁸, kreujący tamtejszą komisję, choć należy zauważyć, że w związku z jurysdykcją przed-miotową komisji krąg ofiar został jeszcze zwiększony. Komisja, badając także naru-szenia praw o charakterze ekonomicznym czy choćby przypadki korupcji, automa-tycznie rozciąga krąg osób poszkodowanych lub pokrzywdzonych. Pomysł kenijski zbliża formę komisji prawdy do instrumentu budowania pokoju po konflikcie.

Jedna z ostatnio powstałych – Komisja Prawdy i Pojednania dla Nepalu – apliku-je już wcześniej skonstruowane wzorce dotyczące pojęcia ofiary, uzupełniając apliku-jednak definicję o termin „społeczność” (community), czyli kategorię zbiorową⁶⁹. Społecz-ność, która ucierpiała w wyniku naruszeń praw człowieka, wyszczególniana jest obok jednostki jako kolektywnie wypełniająca definicję pojęcia ofiary. Jak należy przy-puszczać – prace Komisji jeszcze się bowiem nie zakończyły – kategoria społeczności jest kategorią szerszą od terminu „osoby, która indywidualnie lub razem z innymi doznała krzywdy”. Zakłada ona istnienie specjalnych więzi, łączących daną grupę osób, dającą się w sposób jasny i klarowny wyodrębnić z szerszego zbioru ofiar. Ce-chą dookreślającą może być wspólne miejsce zamieszkania (np. mieszkańcy danej wioski), ale i wyznawana religia bądź np. poglądy polityczne, stanowiące przyczynę konfrontacji maoistów z siłami rządowymi podczas wojny domowej w Nepalu.

Jakie wnioski płyną z przedstawienia ofiary przez daną komisję prawdy? Należy w tym miejscu wspomnieć, że część z nich ani na poziomie statutu, ani raportu końcowego nie zdecydowała się na oddzielne, „abstrakcyjne” i „ogólne” definiowa-nie pojęcia ofiary lub ofiar naruszeń. Z pewnością wraz z „krzepnięciem” komisji

66 Przykładem jest historia Nohle Mohapi, jednej z pierwszych wysłuchanych przez Komi-sję, która stwierdziła, że przyjazne środowisko Komisji Prawdy i Pojednania pozwoliło jej na zaznanie ukojenia i odzyskanie poczucia godności po latach niepewności i cierpienia.

Zob. artykuł jednego z członków Komisji: D.B. Ntsebeza, The Uses of Truth Commissions:

Lessons for the World, [w:] R.I. Rotberg, D. Thompson (red.), Truth v. Justice: The Morality of Truth Commissions, Princetown University Press: Princetown and Oxford 2000, s. 160–161.

67 Projekt statutu dla Komisji Regionalnej dla państw byłej Jugosławii, RECOM, art. 1.

68 The Truth, Justice and Reconciliation Act, 2008, art. 2.

69 Ordinance of the President of Nepal on Investigation of Disappeared People, Truth and Reconciliation Commission, 2069, 13.03.2013.

jako instytucji w pełni legitymizowanej aktem parlamentu coraz więcej pojęć za-czyna być precyzowanych. Ponadto pojęcie ofiary związane jest bezpośrednio z ty-pem naruszeń badanych przez komisję. Poza tym, biorąc pod uwagę specyficzny charakter komisji prawdy, kompletnie różny np. od postępowania sądowego, „uzy-skanie” statusu ofiary nie jest warunkiem możliwości uczestniczenia w jej pracach, np. poprzez składanie oświadczeń czy zeznań. Odwrotny porządek rzeczy stano-wiłby zresztą zaprzeczenie idei stworzenia całkowitej archiwizacji czasu represji lub konfliktu, jak i roli poszczególnych osób lub grup społecznych.

5.4.2. Pojęcie ofiary a problem uznania odpowiedzialności i reparacji – kazus Komisji Prawdy i Pojednania dla Peru Zajmujący materiał do przemyśleń w tej materii niesie za sobą przykład peruwiań-ski. Komisja Prawdy i Pojednania dla Peru powstała w 2001 r., mając za zadanie zająć się zbrodniami i naruszeniami praw z okresu konfliktu wewnętrznego, po-cząwszy od 1980 r., aż do ustąpienia prezydenta Alberto Fujimoriego w 2000 r. Na-leży przy tym zauważyć, że Komisja była zobowiązana zbadać dwa okresy naruszeń.

Po pierwsze, ostatnią dekadę lat 80. XX w., czyli okres walki rządu z lewicowymi (maoistycznymi) grupami, przede wszystkim Świetlistym Szlakiem. Po drugie, czas autorytarnych rządów prezydenta Fujimoriego⁷⁰.

Ważnym elementem toczonego konfliktu rządu ze Świetlistym Szlakiem było oddolne utworzenie ludowych (chłopskich) oddziałów samoobrony w 1982 r. Od-działy spełniały dwie główne funkcje: chroniły ludność przed komunistycznymi bojówkami oraz zapobiegały represjom inicjowanym przez reżim wojskowych⁷¹. Dość szybko te paramilitarne ugrupowania stały się ośrodkami władzy poszczegól-nych społeczności wiejskich, spełniając w skali mikro funkcje państwa. Po pewnym czasie ich jakość i pozycja znacząco osłabły, jednak pod koniec 1989 r. zawiązał się sojusz wojskowych z oddziałami ludowymi. Dwa lata później ludowe oddziały zostały uznane przez prawo (dekret nr 741) za Komitety Samoobrony (Comités de Autodefensa, CAD),⁷² wskutek czego dla CAD stało się jasne, że ich udział w osta-tecznym zwycięstwie nad Świetlistym Szlakiem był znaczny. To z kolei, w ich ro-zumieniu, powinno przynieść specjalne miejsce w toku historycznej interpretacji konfliktu w Peru oraz w dobie postkonfliktowej rekonstrukcji państwa. Jeszcze przed powołaniem komisji prawdy władze przyjęły dekret nr 068 (1999 r.), tzw.

dekret kompensacyjny, który, choć nie wprowadzał terminu „ofiara naruszeń”, to jednak określał CAD jako „personel wspomagający wojsko”. Taka konstrukcja

70 Supreme Decree of the President of the Republic of Peru, nr 065-2001-PCM, art. 1.

71 J. Garcia-Godos, Victim Reparation in the Peruvian Truth Commission and the Challenge of Historical Interpretation, „International Journal of Transitional Justice” 2008, vol. 2, s. 69.

72 Ibidem, s. 70.

179 Pojęcie ofiary w ujęciu pozasądowym – przykład komisji prawdy

pozwalała na uznanie CAD na równi z przedstawicielami armii, beneficjentami specjalnych programów odszkodowawczych.

Nieco inaczej podeszła do konstrukcji ofiary naruszeń sama Komisja, wskazując w raporcie końcowym, że jest to

[…] każda osoba lub grupa osób, która w związku lub przez trwający wewnętrzny konflikt zbrojny, żyjąca w kraju pomiędzy majem 1980 r. a listopadem 2000 r., była poddana aktom stanowiącym naruszenie norm prawa międzynarodowego praw człowieka⁷³.

Co ważne, status ofiary nie jest zależny ani od identyfikacji sprawcy narusze-nia, ani od jego formalnego statusu, co z kolei zostało zawarte w postanowieniach dekretu kompensacyjnego z 1999 r. Jedynym kryterium jest fakt doznania cier-pień w postaci naruszeń praw człowieka, bez względu na przynależność do którejś ze stron walki oraz pobudki dokonanych czynów.

Tak określone pojęcie ofiary przekłada się bezpośrednio na programy repara-cyjne rekomendowane przez Komisję, w tym uchylenie dekretu kompensarepara-cyjnego w celu uniknięcia problemu podwójnych odszkodowań. Co jednak najistotniejsze z perspektywy członków oddziałów CAD, proponowany program naprawczy re-zygnował z podkreślenia aktywnej roli oddziałów samoobrony (jako kombatan-tów), wprowadzając w to miejsce możliwość reparacji na gruncie pojęcia ofiary.

Konstrukcja ta ma charakter zdecydowanie bardziej „defensywny”, nie czyniąc rozróżnienia pomiędzy doznanym cierpieniem (co jest wynikiem bycia „wyłącz-nie” ofiarą naruszeń) a poświęceniem dla większej sprawy (konsekwencja aktyw-ności paramilitarnej), jaką było zakończenie konfliktu ze Świetlistym Szlakiem⁷⁴. To także znane z wielu innych podobnych przypadków walk wewnętrznych po-czucie niesprawiedliwości, że „nasz wróg” jest tak samo traktowany przez prawo, dostając zbliżone przywileje. Podobnie, pojemna konstrukcja ofiary naruszeń po-mija szereg niuansów związanych zarówno z samym konfliktem, jak i historyczną marginalizacją społeczności rdzennych (wiejskich), z których przede wszystkim formowane były komitety samoobrony. Z drugiej strony, być może idylliczny cel pojednania, do którego zbliżyć się miała Komisja Prawdy i Pojednania, musiał za-kładać odejście od jakiejkolwiek formuły sprawiedliwości zwycięzców, bowiem tyl-ko wtedy poczucie sprawiedliwości i nomen omen pojednania wewnątrz jednego narodu mogło być osiągnięte⁷⁵.

73 Final Report of the Peruvian Truth and Reconciliation Commission, 28.08.2003, https://

www.usip.org/publications/2001/07/truth-commission-peru-01.

74 J. Garcia-Godos, op. cit., s. 79.

75 Pomimo takiej konstatacji w doktrynie, nie należy oczekiwać, że pojemna definicja ofiary naruszeń w Peru zbliżyła do siebie wcześniejszych adwersarzy. Zob. K. Theidon, Histories of Innocence: Postwar Stories in Peru, [w:] R. Shaw, L. Waldorf, P. Hazan (red.), Localizing Transitional Justice: Interventions and Priorities After Mass Violence, Stanford University Press: Stanford 2010, s. 103–104.

Do czego przede wszystkim potrzebne jest zdeterminowanie cech ofiary? Bez wątpienia obok wartości pewności i przejrzystości prawa (statutu komisji) ma także walor społeczny, zwłaszcza wtedy gdy dana truth commission decyduje się opub-likować imienną listę ofiar (przypadek komisji dla Salwadoru). To także element ważny dla potencjalnych reparacji, w szczególności kiedy to sama komisja przedsta-wia rekomendacje w tej mierze. Programy naprawcze powinny opierać się na akcie parlamentu o zasięgu ogólnym, co z kolei powoduje konieczność przyjęcia pewnych kryteriów określających realnych adresatów – potencjalnych beneficjentów.

Z drugiej strony, dla realizacji celów danej komisji (do naczelnych zadań któ-rej należy dokładne zbadanie schematu naruszeń) zbytnie ograniczenie liczby uczestników prac byłoby niepożądane. Ustalenie parametrów ofiary naruszeń, a co za tym idzie późniejszego beneficjenta programów naprawczych, ma swoje znaczenie także symboliczne, jako tworzenie narracji w zakresie historycznej in-terpretacji faktów.