I C ELE STUDIOWANIA PRZYPADKÓW

Przez przypadek rozumieć się pojedynczy obiekt badawczy, rozpozna-wany ze względu na określony cel, usytuorozpozna-wany w określonym czasie i miej-scu, badany przy wykorzystaniu wielu technik gromadzenia i analizy da-nych. Studia przypadków charakteryzuje więc:

 jednostkowość, rozumiana jako celowe porzucenie badania populacji w jej różnorodności, na rzecz badania przejawów decyzji⁹ czy procesu¹⁰ w wybranym obiekcie indywidualnym lub zbiorowym np. klastrze¹¹ czy nawet całym kraju¹²;

 kontekstowość, oznacza świadomość badacza, że wpływ konkretnych uwarunkowań na badany przedmiot ma istotne znaczenie, a wyizolo-wanie od tego wpływu byłoby przejawem zgubnego uniwersalizmu. Za-tem stwierdzona charakterystyka obiektu, przebieg zdarzeń czy związki przyczynowe zachodzą w danym kontekście, podczas gdy w innym mo-gą niw wystąpić;

 dogłębność, komfort badania pojedynczego obiektu nakłada obowiązek szczegółowego rozpoznania przesłanek, decyzji i procesów, które w nim zachodzą. Pobieżna charakterystyka ilościowa nie spełnia tego wymo-gu, stąd badacze chętnie posługują się subiektywnymi znaczeniami przypisywanymi przez badanych, albo interpretacjami tych znaczeń;

 złożoność, stanowi skutek dogłębności i ucieczkę od prostych korelacji typowo formułowanych w testowanych ilościowo hipotezach. Badacz wręcz zakłada wielość przyczyn i z tej wielości, a także jej dynamiki powinien sformułować swoje uogólnienia¹³.

9 H. Mintzberg (1979), An Emerging Strategy of “Direct” Research, Administrative Science Quarterly, Vol. 24, s. 582 – 589.

10J. Dyer, K. Nobeoka (2000), Creating and Managing a High Performance Knowledge-Sharing Network: The Toyota Case, Strategic Management Journal, Vol. 21, s. 345 – 367.

11 A. Saxenian (1996), Regional Culture and Competition in Sillicon Valley and Route 128, Harvard University Press.

12 T. Buck, A. Shahrim (2006), The Translation of Corporate Governance Changes Across Natio-nal Cultures: the Case of Germany, JourNatio-nal of InternatioNatio-nal Business Studies, Vol. 36, s. 42 – 64.

13 W. Czakon (2009), Network governance dynamics impact on intellectual property manage-ment: the case of a franchise system, Int. J. Intellectual Property Management, Vol. 3, No.1, s. 23 - 38.

Niektórzy autorzy podkreślają, że to zastosowanie metod jakościowych, interpretatywnych decyduje o istocie przypadku¹⁴. Inni zwracają uwagę na celowość doboru obiektu badawczego, a więc świadome porzucenie ambicji reprezentatywności, zresztą dyskusyjnej.

Literatura nauk o zarządzaniu wyróżnia trzy cele studiowania przypad-ków:

 Teoriotwórczy,

 Testujący teorię w celu jej weryfikacji lub bardziej ambitnie falsyfikacji,

 Ilustrujący lub szkoleniowy.

Najczęściej cytowany w badaniach opartych o studia przypadków R. Yin (1984) wskazuje warunki, w których zastosowanie metodyki studium przypadku jest uzasadnione. Przywołuje on trzy okoliczności: (1) wczesny etap rozwoju wiedzy w danym obszarze badań, (2) rozpoznawanie bieżącego zjawiska w rzeczywistych warunkach, (3) mgliste granice pomiędzy zjawi-skiem a jego kontekstem. Przejawów niskiego stopnia rozwoju teorii może być wiele. Na szczególną uwagę zasługuje możliwość ich identyfikacji meto-dami bibliometrycznymi. Stosowanie prostych miar jak liczba publikacji w domenie, lub miar bardziej złożonych jak indeksy liczby cytowań, może wskazać tendencje rozwojowe lub schyłkowe danej dyscypliny. Wymienione okoliczności do badań teoriotwórczych ponieważ zmierzają do sformułowa-nia propozycji cech zjawiska, zależności pomiędzy zjawiskami, przebiegu zjawisk. Teoriotwórczość ma tu dwa oblicza: dostarcza hipotez do badań ilościowych, oraz otwiera pola eksploracji wcześniej postrzegane inaczej lub wcale.

Krytycy metodyki studium przypadku twierdzą, że jej przydatność jest bardzo we współczesnej nauce ograniczona, ponieważ nie może być użyta do testowania teorii. Przez testowanie teorii w naukach o zarządzaniu ro-zumie się zwykle oznaczanie prawidłowości hipotetycznej predykcji zależno-ści pomiędzy zmiennymi przy pomocy technik statystycznych. Orientacja na potwierdzenie jest przejawem szerokiego nurtu w metodologii nauk, tj.

weryfikacjonizmu. Jakkolwiek klasyczny i rozpowszechniony, nurt ten zna-lazł głęboką krytykę w dziełach K. Popper'a, który udowodnił miałkość jego podstaw. Nie można bowiem dowieść empirycznie prawdziwości żadnego twierdzenia, a jedynie poddawać je próbom falsyfikacji. Jest ono zatem prawdziwe tak długo, aż nie zostanie sfalsyfikowane.

To na gruncie tej fundamentalnej dyskusji analizować trzeba przydat-ność studiowania przypadków do testowania teorii. Niewątpliwie przypadek potwierdzający teorię ma niewielki wkład jej testowanie. Jednakże falsyfi-kowanie teorii w drodze studiowania przypadków, które jej zaprzeczają, lub pokazują że wyjaśnienie teoretyczne nie pozwala zrozumieć rzeczywistości organizacyjnej do rozwoju teorii się przyczynia. Podstawowy argument za stosowaniem studiów przypadków wynika zatem z falsyfikacjonizmu, a po-wodzenie procedury zależy w największej mierze od doboru przypadków, które testowanej teorii zaprzeczają.

14 J. Dul, T. Hak (2008), Case Study Methodology in Business Research, Butterworth & Heine-mann, Amsterdam.

Drugi argument przemawiający za przydatnością studiów przypadków związany jest z naturą testowanych hipotez¹⁵. Testowanie teorii to w istocie konfrontacja hipotetycznych związków pomiędzy zmiennymi, z rzeczywi-stym zachowaniem się tych zmiennych. Wyróżnić można cztery rodzaje hi-potetycznych związków:

 warunek konieczny – zmienna A musi wystąpić, aby wystąpiło zjawisko B. Do testowania takiej hipotezy wystarczy jeden przypadek. Wynika to z kryterium efektywności badań. Hipotezy o warunku koniecznym sta-nowią, że w każdym przypadku zajdzie przewidywana hipotezą relacja.

Nie jest więc efektywne zwielokrotnianie prób tylko po to, aby było ich dużo;

 warunek wystarczający, wystąpienie zmiennej A prowadzi do wystąpie-nia zjawiska B. Podobnie jak w przypadku hipotezy o warunku ko-niecznym, dla dowolnego obiektu wystąpienie zmiennej wyjaśniającej powinno spowodować wystąpienie zmiennej zależnej. Badaniu poddaje się wówczas takie przypadki, w których występuje zmienna uznana na podstawie istniejącej teorii za warunek wystarczający;

 relacja deterministyczna, dla każdej zmiennej wyjaśniającej w rzeczywi-stości zachodzić będzie przewidziana hipotezą relacja do zmiennej za-leżnej. Wobec tego, wystarczy zbadać pojedynczy, dowolnie wybrany przypadek by testować taką hipotezę. Rekomenduje się jednak dla ta-kiego typu hipotezy stosowanie studiów przypadków podłużnych, które pozwalają na obserwację zmiennych w długim czasie, lub też studiów przypadków przeprowadzanych parami, które dają możliwość porów-nywania zachowań zmiennych;

 relacja stochastyczna, zawiera przypuszczenie iż zmiana wartości zmiennej wyjaśniającej prawdopodobnie spowoduje określoną zmianę wartości zmiennej zależnej. Studia przypadków nie są rekomendowaną strategią badawczą dla tego typu hipotez. Jeśli z jakichś powodów nie jest możliwe zastosowanie typowej dla takich sytuacji metodyki badań ilościowych, to studia przypadków powinny jak najbliżej jej odpowiadać tj. być strukturyzowane w zakresie protokołu gromadzenia danych i przeprowadzane na próbie dobranej losowo.

Podsumowując problematykę testowania hipotez stwierdzić trzeba ograniczoną przydatność studiów przypadków również w tym zakresie. Stu-dium przypadku nie jest dla testowania hipotez pierwszym – najlepszym, wyborem strategii badawczej, a raczej drugim lub trzecim.

Aplikacyjne studia przypadków są zorientowane na praktykę. Potrzeby badań empirycznych zorientowane na praktykę różnią się od potrzeb zgła-szanych przez teoretyków. Uwaga menedżerów skierowana jest na zagad-nienia aplikacyjne. Oznacza to preferencję dla zagadnień związanych z uwarunkowaniami bieżącymi, w których zachodzą badane zjawiska, a także dla zachowań i reakcji ludzi w nich uczestniczących. Aby mogły

15 J. Dul, T. Hak (2008), Case Study Methodology in Business Research, Butterworth Heine-mann, London, s. 66.

spełnić tak zdefiniowaną rolę aplikacyjne studia przypadków powinny po pierwsze określać problem menedżerski, który badany przypadek ilustruje, a po drugie definiować sposób studiowania przypadku, w tym techniki de-skryptywne.

Refleksja nad przydatnością studiowania przypadków ujawnia zarówno ich zalety, do których zalicza się przede wszystkim kontekstowość oraz głę-bię zrozumienia zjawiska, jak i wady, wśród których wymienia się głównie brak możliwości uogólniania. Okoliczności prowadzenia badań przemawiać mogą za stosowaniem takiej metodyki, pod warunkiem wyraźnego ich wskazania i uzasadnienia.