P ROCEDURA PRZYGOTOWANIA I PRZEPROWADZENIA EKSPERYMENTU

W 2002 roku D. Kahneman (psychologia eksperymentalna) i V. Smith (ekonomia eksperymentalna) otrzymali nagrodę Nobla z ekonomii. Nagroda ta wskazuje istotny zwrot w metodologii badań ekonomicznych – ekspery-ment jako metoda badawcza stał się ważną i akceptowaną metodą prowa-dzenia badań naukowych w obszarze ekonomii¹².

Eksperyment w badaniach naukowych wykorzystywany jest w celu:

eksploracji, dokonania porównania, eksplanacji, przedstawienia dowodów oraz sprawdzenia poprawności teorii.

Aby te cele osiągnąć warunkiem koniecznym jest zaprojektowanie eks-perymentu w taki sposób, aby charakteryzował się wysokim stopniem we-wnętrznej poprawności, w przeciwnym razie uzyskane w wyniku ekspery-mentu dane nie będą adekwatne do testowanej teorii czy hipotezy¹³.

Warto zwrócić uwagę na podstawowe komponenty planu badania me-todą eksperymentu¹⁴. Wśród tych elementów należy wskazać na: przedmiot badania, zmienne, instrumentarium, projekt eksperymentu, procedurę, analizę statystyczną.

Każda osoba prowadząca badanie naukowe musi podjąć własne decyzje dotyczące metodologii przeprowadzenia badań metodą eksperymentu.

Głównie należy koncentrować uwagę na określeniu celów eksperymentu, metod, które dotychczas były wykorzystywane do badań w tym obszarze oraz adresatów badań.

Wykorzystanie metody eksperymentu w badaniach naukowych, podob-nie jak w przypadku innych metod badawczych, wymaga opracowania sce-nariusza badania naukowego.

W naukach ekonomicznych z reguły wykorzystuje się eksperyment przeprowadzany na niezależnych próbach. Każda próba traktowana jest jako odrębny eksperyment a rezultaty są prezentowane jako średni rezultat wszystkich prób. W takim przypadku są większe możliwości uznania rezul-tatów, niż w przypadku pojedynczego eksperymentu, nie ma tu także wąt-pliwości, co do tego, jakie rezultaty prezentować (której próby). Z uwagi na

12 Dyskusja dotycząca zastosowania eksperymentu w naukach społecznych jest ciągle żywa, por. A. Falk, J. J. Heckman (2009), Lab Experiments are a Major Source of Knowledge in the Social Sciences, October 30, UCD Geary Institute discussion paper series; S. D. Levitt and J. A. List (2006) What Do Laboratory Experiments Tell Us About the Real World? University of Chicago and NBER, 27 June.

13 Croson R. (2005), The Method of Experimental Economics, “International Negotiation”, no. 10, s. 131–148.

14 na podst.: Creswell J.W. (1994), Research Design: Qualitative & Quantitative Approaches.

Thousands Oaks, CA: Sage Publications.

to, że w wyniku badań eksperymentalnych możemy zdobyć wiedzę dotyczą-cą wielu aspektów (np. zachowania) niebagatelną kwestią jest dobór wła-ściwego sposobu prezentowania uzyskanych wyników. Istotne stają się tak-że wstępne załotak-żenia i struktury poznawcze badacza, które mogą wpływać na sposób odczytywania i interpretowania wyników¹⁵.

Przeprowadzenie eksperymentu może się wiązać z kosztami związanymi chociażby z koniecznością wynagrodzenia podmiotów biorących udział w eksperymencie. Jednak można eksperyment tak zaplanować, aby proce-dura jego przeprowadzenia nie była kosztowna (np. eksperymenty ze stu-dentami lub umiejscowienie eksperymentu w sieci)¹⁶. A. Rubinstein m.in.

proponuje prostą i ciekawą procedurę eksperymentalną niewymagającą dużych kosztów ani nagród dla grup eksperymentalnych¹⁷.

Przygotowując eksperyment naukowy należy wziąć pod uwagę wiele aspektów. Planowanie eksperymentu sprawia, że nabieramy pewności, że będzie przeprowadzony poprawnie i odzwierciedli rzeczywiste sytuacje czy zjawiska w możliwie najlepszy sposób.

Kluczowym działaniem jest dobór grup do badań (jedna z nich jest grupą kontrolną, a pozostałe poddane są badaniu wpływu czynnika ekspe-rymentalnego). Dlatego z reguły wykorzystuje się różne techniki doboru grupy (np. randomizacja, dobór losowy, dobór przez dopasowanie).

Przeprowadzenie badania metodą eksperymentu najczęściej odbywa się w oparciu o sekwencję określonych etapów. Poniżej zaproponowano proce-durę przeprowadzenia badania naukowego metodą eksperymentu:

1. Identyfikacja problemu badawczego.

2. Formułowanie hipotez(y) i dedukowanie konsekwencji.

3. Opracowanie projektu badania (dobór próby, identyfikacja zmien-nych, kontrola zmiennych nieeksperymentalzmien-nych, przeprowadzenie badań pilotażowych, opracowanie harmonogramu badania).

4. Przeprowadzenie eksperymentu.

5. Zebranie i kodowanie danych.

6. Zastosowanie testów statystycznych.

7. Analiza i konkluzje.

Eksperymenty są przeprowadzane, aby przewidywać zjawiska. Często eksperymenty są podporządkowane wyjaśnieniu związków przyczynowo – skutkowych. Celem eksperymentu może być więc "lepsze zrozumienie" lub

"identyfikacja istotnych zmiennych" lub "znalezienie optymalnych warun-ków".

15 Roth A.E. (1994), Let's Keep the Con Out of Experimental Econ: A Methodological Note, Empi-rical Economics (Special Issue on Experimental Economics), nr 19, s. 279-289.

16 Levitt S. D., List J. A. (2007), What do Laboratory Experiments Measuring Social Preferences tell us about the Real World, Journal of Economic Perspectives, 21 (2), s. 153-174; Falk A., Heckman J. J. (2009), Lab Experiments Are a Major Source of Knowledge in the Social Scien-ces, Science, 326, 23 October, s. 535-538.

17 Rubinstein A. (2001), Joseph Schumpeter Lecture. A theorist's view of experiments, “Europe-an Economic Review”, nr 45, s. 615-628.

Po określeniu obszaru badań, badacz podejmuje próbę zidentyfikowa-nia problemu badawczego. Dzięki temu badacz koncentruje się na bardziej wąskim obszarze, który może być właściwie zbadany. Problem badawczy często jest operacjonalizowany, co automatycznie wskazuje sposób jego pomiaru. Uzyskane w wyniku badania rezultaty są zależne od doboru wła-ściwych metod pomiaru. Zdefiniowanie problemu badawczego pomaga w formułowaniu hipotezy badawczej, która jest testowana (względem hipo-tezy zerowej).

Rodzaj badania – rodzaj eksperymentu, który wykorzystamy w bada-niach uzależniony jest od wielu czynników, jak np. wykonalność, czas, koszty, etyka, problemy pomiaru oraz przedmiot testowania. Wybór właści-wego rodzaju eksperymentu jest wyborem krytycznym z pespektywy po-prawności rezultatów (patrz rys. 1). Rodzaj eksperymentu powinien być także dopasowany do hipotezy, która ma być testowana w badaniu. Ma umożliwić sformułowanie wniosku dotyczącego relacji między zmienną nie-zależną i zmienną (zmiennymi) nie-zależną (zależnymi).

Dobrą praktyką jest przeprowadzenie badań pilotażowych, przed prze-prowadzeniem eksperymentu właściwego. Da nam to pogląd czy ekspery-ment mierzy to, co ma mierzyć i w związku z tym czy wszystkie eleekspery-menty eksperymentu zostały poprawnie zaprojektowane. Daje także możliwość zidentyfikowania błędów i problemów, które mogą zniweczyć nasze wysiłki, a jednocześnie udoskonalić projekt badania.

Przeprowadzenie eksperymentu wiąże się, w uproszczeniu, z manipu-lowaniem zmienną wpływającą na grupę eksperymentalną. Pomiarowi pod-dane są zmienne zależne, które stanowią przedmiot zainteresowania bada-cza.

Identyfikacja i kontrola czynników nie eksperymentalnych, które w in-tencji badacza nie powinny wpływać na uzyskane rezultaty jest krytyczne w celu poprawnego wnioskowania. Badacz powinien je kontrolować a doko-nywać pomiaru tylko zmiennej niezależnej jako tej wpływającej na uzyski-wane wyniki. Kontrola eksperymentu umożliwia również przewidywanie zdarzeń, które mogą pojawić się w warunkach eksperymentu i dzięki temu możliwe jest neutralizowanie ich wpływu na pozostałe czynniki. Kontrola eksperymentu może mieć charakter fizycznej kontroli, kontroli zmiennych nie eksperymentalnych, kontroli selektywnej oraz kontroli statystycznej (np. kowariancja).

Analiza i formułowanie wniosków to etap wieńczący badanie naukowe przeprowadzone metodą eksperymentu. W tym obszarze należy zwrócić uwagę na kilka istotnych kwestii. Wyniki eksperymentu powinny być pre-zentowane statystycznie (nie można niczego dowodzić empirycznie, jeśli nie da się tego obronić statystycznie). Należy wykorzystywać poprawne testy statystyczne (zawsze je wskazując w publikowanych badaniach). Warto też ostrożnie używać sformułowania „ważny” czy „istotny”.

Eksperymenty mają częściej charakter badań ilościowych niż jakościo-wych. W badaniach ilościowych liczba danych podlegających pomiarowi może być ogromna. Dlatego ważne staje się ich poprawne kodowanie w celu przeprowadzenia analizy statystycznej. Celem tej analizy jest umożliwienie formułowania wniosków na podstawie statystyk, ale i, co warto podkreślić,

obserwacji. Badacz może wnioski dotyczące badanego zjawiska uogólniać, jeśli nie ma symptomów wystąpienia zmiennych, które mogły zniekształcić uzyskane rezultaty. Jeśli jednak badacz podejrzewa, że rezultaty mogły być efektem oddziaływania innych zmiennych – nie tylko niezależnej – koniecz-ne jest kontynuowanie badań w celu uzyskania poprawnych rezultatów.

Eksperyment z reguły prowadzony jest po to, aby ustalić czy zmienna nie-zależna ma wpływ na zmienną zależną. Korelacja między zmiennymi nie jest jednak dowodem na to, że istnieje związek przyczynowo-skutkowy.