I STOTA EKSPERYMENTU

Eksperyment kojarzony jest zwykle z zastosowaniem określonych in-strumentów. Wyobraźnia podpowiada konkretne obrazy: np. laboratorium, w którym badacz wykorzystując określone instrumenty czy przeprowadza doświadczenia prowadzące do uzyskania rezultatu. Natomiast wbrew po-wszechnemu rozumieniu eksperymentu, eksperyment naukowy ma o wiele szersze konotacje oraz możliwości zastosowania. Także w naukach ekono-micznych. Eksperyment naukowy jest powtarzalnym zabiegiem poznaw-czym, polegającym na celowej zmianie przez badacza wybranych czynni-ków, przy równoczesnej kontroli pozostałych czynniczynni-ków, wykonanym w celu wywołania lub ustalenia wielkości skutków dokonanej zmiany³. Co niezwy-kle istotne jest metodą stosowaną dla uzyskania wiedzy faktualnej.

Eksperyment naukowy polega na wprowadzeniu przez badacza zapla-nowanej zmiany jednego czynnika lub grupy czynników w badanym proce-sie, przy jednoczesnym monitoringu pozostałych czynników. Eksperyment ma na celu uzyskanie odpowiedzi na pytanie dotyczące skutków wprowa-dzonej zmiany.

2 Kaczmarczyk S. (2002), Badania marketingowe. Metody i Techniki, PWE Warszawa, s. 235-238.

3 Stachak S. (2006), Podstawy metodologii nauk ekonomicznych, Książka i Wiedza Warszawa, s. 163.

Eksperyment naukowy, co warto podkreślić, znajduje szczególne zasto-sowanie przy badaniu zjawisk powtarzających się w warunkach przynajm-niej częściowo takich samych. Oznacza to, że nie ma możliwości prowadze-nia eksperymentu nad zjawiskami indywidualnymi i niepowtarzalnymi.

Eksperyment jako metoda badawcza polega na celowym wprowadzaniu do procesu poznania naukowego czynnika, który jest czynnikiem ekspery-mentalnym (zmienną niezależną). Obserwowane zmiany, jakie powstają pod wpływem wprowadzanego czynnika eksperymentalnego, stanowią zmienne zależne, bo są one zależne do zmiennej niezależnej (eksperymentalnej). Po-miarowi poddawane są zmienne zależne. Kontrolowanie eksperymentu moż-liwe staje się, gdy występuje zależność przyczynowo-skutkowa między zmiennymi. Zmiennymi niezależnymi, czyli całkowicie pozostającymi zależ-nymi od eksperymentatora oraz zmienzależ-nymi zależzależ-nymi, którymi są zmiany, będące wynikiem oddziaływania czynników eksperymentalnych. Podstawo-wą zasadą stosowania metody eksperymentu jest zmiana tylko jednego wa-runku/zmiennej składającej się na zjawisko. Pozostałe muszą pozostać bez zmian, aby można było zidentyfikować związek przyczynowy między tą zmienną a kształtowaniem się zjawiska. Jeśli bowiem zmienimy dwie lub więcej zmiennych nie będzie możliwe określenie, która z nich wywołała określone skutki w badanym zjawisku.

Eksperyment naukowy rozpoczyna postawienie hipotezy możliwej do testowania. Aby zweryfikować hipotezę – udzielić odpowiedzi czy jest praw-dziwa czy fałszywa – osoba przeprowadzająca eksperyment musi mieć do-stęp do dwóch grup obiektów: grupy eksperymentalnej i grupy kontrolnej.

Oczywiście konieczny jest właściwy dobór próby do badania. Można także zastosować quazi eksperyment⁴, w którym wykorzystuje się grupy, które nie są ekwiwalentne⁵.

Eksperyment naukowy jest metodą polegającą na wywołaniu lub zmie-nieniu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś czynnika i obserwo-waniu zmian pod jego wpływem zachodzących. Rezultatem eksperymentu są zawsze określone zmiany lub ich brak, zmiany nie tylko pochodzące z badanego układu (chociaż są one najważniejsze), ale także zmiany zasobu naszej wiedzy.

Podstawowym celem eksperymentu jest wykrycie zależności przyczy-nowej między dwoma zjawiskami (zmiennymi) i właśnie dzięki temu możli-we staje się formułowanie praw przyczynowych⁶. Zatem, można sądzić, że eksperyment jest najlepszą metodą sprawdzania hipotez przyczynowych.

Umożliwia zbadanie istnienia i nasilenia związków między przyczynami a skutkami o wiele szybciej i dokładniej niż przy zastosowaniu innych me-tod. Poszukiwanie przyczynowości jest niezwykle istotne w badaniach na-ukowych, ale tak samo trudne. W celu budowania praw przyczynowych

4 Ross S.M., Morrison G.R. (2007), Experimental Research Methods, [w:] D.H. Jonassen (red.), Handbook of Research for Educational Communications and Technology, AECT Bloomington, s. 1023.

5 Davies M.B. (2007), Doing a successful research project. Using qualitative I quantitative met-hod, Palgrave – Macmillan Basingstoke, s. 32-33.

6 Podgórski R.A. (2007), Metodologia badań socjologicznych, Oficyna Wydawnicza Branta, Byd-goszcz-Olsztyn, s. 181-182.

warto odwołać się do kanonów logicznych J.S. Milla, z których wynikają praktyczne metody wnioskowania⁷:

 metoda zgodności, która koncentruje się na znalezieniu czynnika, który występuje w każdym przypadku. Jest dobrym sprawdzianem przyczy-nowości,

 metoda różnicy, polega na znalezieniu czynnika, który jeśli występuje w sytuacji to dane zjawisko wystąpi,

 metoda zgodności i różnicy, ukierunkowana jest na ustaleniu czy mię-dzy zdarzeniami istnieje związek (prosty) współistnienia, przy założeniu identyczności sytuacji,

 metoda zmian towarzyszących wykorzystywana jest do znalezienia czynnika, którego zmiany wywołują równolegle zmiany skutków,

 metoda reszt, jeśli zawsze fakt drugi występuje po pierwszym, a pierw-szy poprzedza drugi.

Te metody są wzorcami czy archetypami badań eksperymentalnych, przy czym największe znaczenie przypisuje się metodzie różnicy, na której opiera się eksperymenty w naukach społecznych, humanistycznych i eko-nomicznych. I mimo tego, że J.S. Mill – twórca logiki eksperymentalnej – uważał, że w naukach społecznych eksperyment nie może być stosowany, zaczęto tę metodę wykorzystywać w psychologii, naukach społecznych i w niektórych naukach ekonomicznych, w tym do badania problemów or-ganizacji (np. eksperymenty Taylora, Gilbretha, Mayo). Także socjologia korzysta z metody eksperymentu jako metody prowadzenia badań nauko-wych. Zasadniczo właśnie literatura socjologiczna wskazuje na trzy typy eksperymentów: projektowany w terenie, ex post facto oraz laboratoryjny.

Zdaniem niektórych metodologów eksperyment jest szczególnym przy-padkiem obserwacji różniącym się jednak od obserwacji bardziej złożoną strukturą, staranniej dopracowanym zmysłem badawczym i posługiwaniem się większą i różnorodną ilością narzędzi badawczych. Te różnice, w tym głównie złożona struktura zabiegów technicznych, wielość narzędzi badaw-czych (np. badanie dokumentacji, arkusze lub dzienniki obserwacji, notatki z rozmów) oraz konieczność istnienia generalnej koncepcji wiążącej w celo-wą jedność różnorodne poczynania badawcze, przemawia za zaliczeniem eksperymentu do naukowych metod badawczych⁸. Eksperyment przepro-wadza się w celu dokonywania obserwacji zjawiska, które potrafimy sami wywołać lub dowolnie zmieniać.

Warto w tym miejscu nawiązać do istoty metody obserwacji. Obserwa-cja jest istotnym składnikiem wielu metod naukowych w tym eksperymen-tu. W zasadzie każde badanie naukowe opiera się na obserwacji w swej po-czątkowej fazie. To właśnie dzięki obserwacji można w rezultacie dokonać wyboru odpowiedniej metody naukowej. Obserwacja odnosi się do

7 Pytkowski W. (1985) Organizacja badań i ocena prac naukowych, PWN Warszawa, s.124.

8 Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa, s. 73.

gania, przy czym to spostrzeganie musi mieć charakter celowy i uważny.

Efektem obserwacji naukowej są spostrzeżenia naukowe⁹.

Obserwacja pozwala między innymi stawiać hipotezy, gromadzić okre-ślone dane czy weryfikować i selekcjonować zgromadzone materiały cze. Obecnie, wskutek rozwoju innych bardziej efektywnych metod badaw-czych, traci swoje pierwotne znaczenie, stając się metoda uzupełniająca lub nawet techniką badawczą.

Wartość poznawcza metod obserwacyjnych polega głównie na opisie zjawisk. Poznawanie związków przyczynowych możliwe jest tylko przy za-stosowaniu eksperymentu, w warunkach zmienności zachodzącej w danym zjawisku. Obserwacja jest nierozłączną częścią eksperymentu podporząd-kowaną właśnie eksperymentowi¹⁰.

Procedura eksperymentalna stawia wiele wymagań dla badacza. Wśród najważniejszych elementów/zasad składających się na tę procedurę warto wskazać na:

 manipulowanie przynajmniej jedną zmienną niezależną,

 stałe monitorowanie zjawiska,

 minimalizowanie wpływów zmiennych niezależnych, zakłócających po-miar zmiennej zależnej,

 dokonywanie pomiaru zmiennej zależnej – pomiar zmian będących wy-nikiem oddziaływania zmiennych niezależnych.

Bardzo istotne w przygotowaniu badania naukowego, w szczególności w przypadku eksperymentu, jest projektowanie badania. Z uwagi na to, że istnieje wiele rodzajów eksperymentu w odmienny sposób przystępujemy do jego projektowania. Rysunek 1 przedstawia pełną klasyfikację metod ekspe-rymentu wykorzystywanych w badaniach marketingowych.

Ponadto, obok różnych odmian metody eksperymentu, należy pamię-tać, że każdy eksperyment przeprowadzany jest w określonych warunkach.

Z uwagi właśnie na warunki, w których przeprowadza się eksperyment wy-różnia się eksperyment naturalny i sztuczny. Eksperyment naturalny ce-chuje się dużo mniejszym stopniem kontroli niż eksperyment przeprowa-dzany w warunkach sztucznych (laboratoryjnych) lecz jego zaletą jest to, że jest przeprowadzany właśnie w warunkach naturalnych. Pewną odmianą eksperymentu naturalnego jest eksperyment gospodarczy. Taki ekspery-ment oznacza celowe tworzenie warunków, które mają wywołać hipotetycz-nie założone skutki gospodarcze. Taki eksperyment może dotyczyć całego przedsiębiorstwa bądź wyodrębnionych w nim systemów. Natomiast aby

9 Obserwacja jako metoda badawcza różni się od prostego spostrzegania tym, że jest procesem ciągłym i celowym. Jest badaniem tego, czego zaistnienia według hipotezy spodziewamy się i oczekujemy. Nie jest, więc spostrzeganiem w sensie percepcji. Metoda badawcza jaką jest obserwacja musi zakładać wybór spostrzeżeń według z góry określonych warunków. Przyj-mować odpowiednią ich selekcję, przy czym kryterium selekcji zostaje określone ze względu na cel obserwacji. Obserwacja jest metodą badawczą wówczas, gdy uwzględnia wszystkie etapy działalności badawczej.

10 Porównanie metody obserwacji i eksperymentu zob. Stachak S. (2006), Podstawy metodolo-gii nauk ekonomicznych, Książka i Wiedza Warszawa. s. 165.

taki eksperyment miał charakter naukowy konieczne jest spełnienie wa-runku ścisłości wyników, a nie tylko zdobycia orientacyjnych informacji dla potrzeb zarządzania.

Rysunek 1. Metody eksperymentu stosowane w badaniach marke-tingowych

Źródło: Kaczmarczyk S. (2002), Badania marketingowe. Metody i Techniki, PWE War-szawa s. 239.

Mimo wielu odmian metody eksperymentu można określić uniwersalne zasady przeprowadzania eksperymentu naukowego. Wśród tych zasad nale-ży wskazać na¹¹:

 wyodrębnienie badanego zjawiska (procesu, struktury) od wpływów ubocznych (niekontrolowanych czynników), czyli utworzenie w miarę możliwości układu wyizolowanego (jego wyabstrahowanie),

 ustalenie zmiennych badanego zjawiska i określenie warunków mają-cych stanowić przedmiot czynnej ingerencji eksperymentatora,

11 Pieter J. (1967), Ogólna metodologia badań naukowych, Ossolineum, Wrocław, s. 114.

 wywołanie zmian w wyodrębnionym zjawisku,

 stwierdzenie charakteru i zakresu wywołanej zmiany czynnej (zmien-nych zależ(zmien-nych).

3. P