przedsiębiorczości
P RZEDSIĘBIORCZOŚCI
3. W YKORZYSTANIE WYNIKÓW BADAŃ GEM
Zestawiając obie części badań otrzymujemy pełen obraz sytuacji w za-kresie przedsiębiorczości. Pozwala on na kształtowanie strategii przedsię-biorczości na poziomie kraju i regionów. Należy zauważyć, że występuje opóźnienie czasowe między warunkami przedsiębiorczości badanymi w ba-daniu ekspertów a zakładaniem nowych firm badanym w ankietowaniu populacji.
W założeniach projektu Globalnego Monitora Przedsiębiorczości odbior-cami wyników jego badań są dwie główne grupy: politycy i badacze.
W pierwszej kategorii projekt zdobył już dobrą sławę i wykorzystywany jest nie tylko przez władze krajowe i lokalne wielu państw, ale również przez instytucje międzynarodowe i globalne, takie jak Unia Europejska, OECD czy agendy ONZ. W sferze naukowej projekt musiał czekać nieco dłużej na publikację artykułów empirycznych opartych na jego wynikach. Stało się to głównie za sprawą konferencji poświęconych w całości projektowi oraz pu-blikacji w czasopiśmie „Small Business Economics”.
Naukowe zainteresowanie wynikami projektu koncentruje się wokół kilku kluczowych zagadnień. Pierwszym z nich jest zależność poziomu przedsiębiorczości od rozwoju gospodarczego. Badacze zaobserwowali, że najwyższe wskaźniki osiągają kraje o niższym poziomie rozwoju gosdarczego, takie jak Peru, Kolumbia, Filipiny czy Jamajka. Nieco niższy po-ziom przedsiębiorczości występuje w krajach wysoko rozwiniętych gospo-darczo (Australia, USA, Norwegia, Islandia), natomiast najniższe wskaźniki zaobserwowano dla krajów znajdujących się w środku stawki. Zjawisko to zostało nazwane „krzywą U” (U-shape curve) i przedstawione jest na rysun-ku 4.
Innym istotnym problemem badawczym jest wpływ przedsiębiorczości opartej na szansie oraz przedsiębiorczości z konieczności na wzrost gospo-darczy4. Wyniki badań wskazują na to, że w krajach rozwiniętych gospo-darczo przedsiębiorczość przyczynia się w większym stopniu do rozwoju gospodarczego niż w krajach gospodarczo gorzej rozwiniętych. Dodatkowo przedsiębiorczość oparta na szansie przekłada się w znacznie większym stopniu na wzrost PKB i tworzenie nowych miejsc pracy niż przedsiębior-czość z konieczności. Kolejnym problemem badawczym w ramach GEM jest tzw. luka płci (gender gap). W większości krajów zaobserwowano, że
4 R. Sternberg, S. Wennekers, Determinants and effects of new business creation using Global Entrepreneurship Monitor data, “Small Business Economics” 2005, nr 24, s. 193-203.
czyźni są dużo bardziej aktywni niż kobiety w tworzeniu nowych firm5. Obecnie na podstawie wyników badań proponuje się wiele metod zamyka-nia luki płci. Inne problemy badawcze poruszane w ramach projektu to finansowanie6, wpływ charakterystyk przedsięwzięć przedsiębiorczych na gałęzi biznesu7, czy wpływ charakterystyk kulturowych na poziom przed-siębiorczości8.
0 10,000 20,000 30,000 40,000 50,000
GDP per Capita 2006, in Power Purchasing Parities (PPP) Percentage of population between 18-64 years involved in TEA Early-stage Entrepreurial Activity (TEA rate) 2006
TEA rate United Arab Emirates
Fitted 3rd order polynomial - Arab Emirates and Peru excluded
Note: Peru not shown in this graph
ES
Źródło: Opracowanie własne na podstawie N. Bosma, R. Harding, Global Entrepreneur-ship Monitor: GEM 2006 results, London Business School, Londyn 2007.
Ze względu na wysoką różnorodność krajów objętych badaniami współ-czesny trend w badaniach nakazuje podzielenie ich na trzy grupy: factor-driven, efficiency-driven oraz innovation-driven. Okazuje się, że odrębne ba-dania każdej z tych grup prowadzą do bardziej odkrywczych wniosków niż analizowanie całej próby badawczej wspólnie.
Ze względu na niedostępność danych z badania w roku 2011 w mo-mencie pisania artykułu przedstawiamy wybrane wyniki badań z roku 2004.
5 P. Cruickshank, S. Eden, Entrepreneurial gender gap in New Zealand, “Journal of Small Business and Entrepreneurship” 2005, nr18, s.423-435.
6 W. Bygrave, Founders, family, friends, and fools, “Business Week Online” 2004, nr 9.
7 P. Zbierowski, Nowe przedsięwzięcia w branży turystycznej – wyniki badań Globalnego Moni-tora Przedsiębiorczości, [w] M. Bednarczyk (red.), Przedsiębiorczość w gospodarce turystycz-nej opartej na wiedzy, Fundacja dla Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 78-84.
8 K. Hindle, K. Klyver, The relationship between media coverage and participation in entrepre-neurship: Interpreting the global evidence, Artykuł zaprezentowany podczas Second GEM Re-search Conference: Entrepreneurship, Economic Growth and Public Policy, Budepeszt 2005.
W badaniach GEM stosowane są dwa rodzaje podziału na branże, w których tworzone są przedsięwzięcia. Pierwszy dzieli je na dziesięć kate-gorii:
1. Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo, rybołówstwo.
2. Kopalnictwo i budownictwo.
3. Działalność produkcyjna.
4. Transport, komunikacja.
5. Handel hurtowy.
6. Handel detaliczny, hotelarstwo i gastronomia
7. Usługi finansowe, ubezpieczenia i handel nieruchomościami.
8. Obsługa biznesu.
9. Służba zdrowia, edukacja, usługi społeczne.
10. Inne usługi dla klientów indywidualnych.
W drugim podziale istnieją cztery główne kategorie działalności:
1. Wytwarzanie produktów z zasobów naturalnych (rolnictwo, leśnic-two, rybołówsleśnic-two, kopalnictwo).
2. Fizyczne przetwarzanie lub realokacja dóbr oraz przewóz osób (przemysł, budownictwo, transport i dystrybucja).
3. Obsługa biznesu.
4. Branże zorientowane na klienta indywidualnego (handel, gastrono-mia, hotelarstwo, zdrowie, edukacja, rekreacja itd.).
Średnio w krajach GEM w kategorii wytwarzania produktów z zasobów naturalnych znajduje się 6,5 % nowych przedsięwzięć, 26 % przypada na fizyczne przetwarzanie lub realokację dóbr oraz przewóz osób, 21,3 % znaj-duje się w kategorii obsługi biznesu, a 46,2 % to przedsięwzięcia należące do branż zorientowanych na klienta indywidualnego. W Polsce przynależ-ność nowych przedsięwzięć do poszczególnych kategorii wynosi odpowied-nio: 9 %, 31,8 %, 17,9 % oraz 41,3 % (rysunek 5).
Badania GEM zdają się potwierdzać niekorzystną strukturę działalno-ści gospodarczej w Polsce. Nadal zbyt wiele przedsięwzięć przypada na dzia-łalność rolniczą oraz produkcyjną, a zbyt mało na dziadzia-łalność usługową zarówno skierowaną do firm jak i klientów indywidualnych.
W porównaniu z poprzednio przeprowadzonymi badaniami ankietowy-mi populacji dorosłych przeprowadzonyankietowy-mi w latach 2001-2002 wzrósł pro-centowy udział przedsięwzięć należących do kategorii wytwarzania produk-tów z zasobów naturalnych (z 8,5 % do 9 %), obsługi biznesu (z 16,5 do 17,9 %) oraz branż zorientowanych na klienta indywidualnego (z 39 % do 41,3 %), spadł natomiast udział przedsięwzięć należących do kategorii fi-zycznego przetwarzania lub realokacji dóbr oraz przewozu osób (z 36 % do 31,8 %) (rysunek 6).
6,5
Wytwarzanie produktów z zasobów naturalnych Fizyczne przetwarzanie lub realokacja dóbr oraz przewóz osób Obsługa biznesu Branże zorientowane na klienta indywidualnego
średnia GEM Polska
Rysunek 5. Nowe przedsięwzięcia według kategorii branżowych w krajach GEM oraz Polsce
Źródło: Opracowanie własne.
Wytwarzanie produktów z zasobów naturalnych Fizyczne przetwarzanie lub realokacja dóbr oraz przewóz osób Obsługa biznesu Branże zorientowane na klienta indywidualnego
2001-2002 2004
Rysunek 6. Nowe przedsięwzięcia według kategorii branżowych w Polsce w latach 2001-2002 oraz 2004
Źródło: Opracowanie własne.
Stosując podział na 10 kategorii branżowych 9,3 % przedsięwzięć roz-poczynanych jest w rolnictwie, leśnictwie, łowiectwie lub rybołówstwie, 11,8 % w kopalnictwie lub budownictwie, 6,2 % dotyczy działalności pro-dukcyjnej, 8,7 % transportu i komunikacji, 11,2 % handlu hurtowego, 28,6 % to przedsięwzięcia w branżach handlu detalicznego, hotelarstwa i gastronomii, 3,7 % należy do sektora usług finansowych, ubezpieczeń i handlu nieruchomościami, 13,7 do obsługi biznesu, 4,3 % to przedsię-wzięcia z zakresu służby zdrowia, edukacji oraz usług społecznych, a 2,5 % to inne usługi skierowane do klienta indywidualnego (rysunek 7).
9,30%
11,80%
6,20%
8,70%
11,20%
28,60%
3,70%
13,70%
4,30% 2,50%
Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo, rybołówstwo Kopalnictwo i budownictwo
Działalność produkcyjna Transport, komunikacja Handel hurtowy
Handel detaliczny, hotelarstwo i gastronomia
Usługi finansowe, ubezpieczenia i handel nieruchomościami Obsługa biznesu
Służba zdrowia, edukacja, usługi społeczne Inne usługi dla klientów indywidualnych
Rysunek 7. Procentowy udział nowych przedsięwzięć w 10 katego-riach branżowych
Źródło: Opracowanie własne.
Badanie populacji dorosłych prowadzone w ramach GEM podejmuje również próbę analizy niektórych czynników mogących mieć wpływ na de-cyzję o podjęciu samodzielnej działalności gospodarczej. Czynniki te są uchwycone w odpowiedziach na osiem pytań zawartych w kwestionariuszu:
Czy osobiście zna Pan/i kogoś, kto rozpoczął działalność w ciągu ostatnich dwóch lat?
Czy w ciągu najbliższych sześciu miesięcy pojawią się dobre okazje, by rozpocząć działalność w miejscu, gdzie Pan/i mieszka?
Czy posiada Pan/i wiedzę, umiejętności i doświadczenie niezbędne, by rozpocząć nową działalność?
Czy strach przed porażką powstrzymałby Pana/ Panią przed rozpoczę-ciem działalności?
Czy w Polsce, większość ludzi wolałaby, aby każdy żył na podobnym poziomie?
Czy w Polsce, większość ludzi uważa otwarcie nowej działalności za istotny krok w karierze?
Czy w Polsce, ci, którym udaje się rozpocząć nową działalność, zyskują wysoki status społeczny i szacunek?
Czy w Polsce, często słyszy się w mediach historie o udanych nowych przedsięwzięciach?
Duże znaczenie dla decyzji o podjęciu samodzielnej działalności gospo-darczej mają szczególnie znajomość przedsiębiorcy, dostrzeganie szans na rozpoczęcie działalności, posiadana wiedza, umiejętności i doświadczenie oraz przekonania w zakresie równości społecznej.
Około trzech na czterech osób (75,1 %) zaangażowanych w rozpoczy-nanie działalności gospodarczej zna innego przedsiębiorcę. W grupie osób nie podejmujących działalności przedsiębiorczej na pytanie to pozytywnie odpowiedziało 50,1 % (rysunek 8).
0,0%
10,0%
20,0%
30,0%
40,0%
50,0%
60,0%
70,0%
80,0%
tak nie
Procent
Przedsiębiorcy Nie-przedsiębiorcy
Rysunek 8. Odpowiedzi na pytanie: Czy osobiście zna Pan/i kogoś, kto rozpoczął działalność w ciągu ostatnich dwóch lat?
Źródło: Opracowanie własne.
Przyczyny różnic między przedsiębiorcami i nie-przedsiębiorcami w od-powiedzi na to pytanie może być kilka. Znajomość innego przedsiębiorcy może wpływać na decyzję o samodzielnym podejmowaniu działalności go-spodarczej poprzez stworzenie pozytywnego wzorca. Ma to znaczenie szcze-gólnie w przypadku, gdy ów znajomy przedsiębiorca osiąga sukces. Tworzy on w ten sposób wizerunek przedsiębiorczości jako działalności mniej ryzy-kownej, a bardziej lukratywnej. Nie bez znaczenia są tutaj również wiedza i doświadczenie, na których udostępnienie mogą czasem liczyć rozpoczyna-jący działalność gospodarczą. Nie należy zapominać o tym, że przedsiębior-czość jest aktywnością społeczną, a mocniejsze i słabsze kontakty mają tutaj niebagatelne znaczenie. Z drugiej jednak strony wytłumaczeniem róż-nic w odpowiedziach na powyższe pytanie osób podejmujących działalność gospodarczą i niezaangażowanych w nią może być to, iż przedsiębiorcy dzia-łają w określonym środowisku i znajomość innych przedsiębiorców jest sprawą naturalną.
Istotne różnice w odpowiedziach osób podejmujących działalność go-spodarczą i niezaangażowanych w nią można zaobserwować również w przypadku pytania o pojawianie się okazji, by prowadzić działalność go-spodarczą. W przypadku pierwszej grupy 46,4 % respondentów odpowie-działo twierdząco na to pytanie, w drugiej grupie odsetek ten jest niższy o 10 % (rysunek 9).
0,0%
10,0%
20,0%
30,0%
40,0%
50,0%
60,0%
70,0%
tak nie
Procent Przedsiębiorcy
Nie-przedsiębiorcy Przedsiębiorcy z wyboru Przedsiębiorcy z konieczności
Rysunek 9. Odpowiedzi na pytanie: Czy w ciągu najbliższych sze-ściu miesięcy pojawią się dobre okazje, by rozpocząć działalność w miejscu, gdzie Pan/i mieszka?
Źródło: Opracowanie własne.
Szansa jest jednym z centralnych zagadnień w badaniach nad przed-siębiorczością. Sama przedsiębiorczość bywa nawet definiowana jako
po-dejmowanie i wykorzystywanie szans. Dostrzeganie szans powinno zatem mieć niebagatelne znaczenie dla podejmowania przedsięwzięć gospodar-czych. Ma to swoje odzwierciedlenie w przeprowadzonych w ramach GEM badaniach. Różnice w odpowiedziach przedsiębiorców i nie-przedsiębiorców są jednak niższe niż można by się tego spodziewać. Przedsiębiorcy są jedy-nie o 10 % bardziej skłonni dostrzegać okazje do rozpoczęcia działalności w miejscu zamieszkania. Jedynie 46,4 % z nich uważa, że takie szanse po-jawią się w ciągu najbliższych sześciu miesięcy. Ciekawie prezentują się w tym przypadku różnice w odpowiedzi na pytanie o okazje do rozpoczęcia działalności między przedsiębiorcami w wyboru i przedsiębiorcami z ko-nieczności. Zgodnie z przewidywaniami przedsiębiorcy z wyboru o 10 % częściej dostrzegają szanse rynkowe. Teoretycznie można zakładać, iż pro-centowy udział odpowiedzi twierdzących w tej grupie powinien być bardzo wysoki. Dostrzeganie szansy jest bowiem sprawą kluczową w podejmowa-niu działalności przedsiębiorczej z wyboru. Lepiej opisuje to określenie an-gielskojęzyczne – „opportunity-based entrepreneurship”, w dosłownym tłu-maczeniu – przedsiębiorczość oparta na szansie. Nieco w tym kontekście zaskakuje stosunkowo niski udział odpowiedzi twierdzących, wynoszący 50 %. Zatem paradoksalnie, połowa przedsiębiorców deklarujących oparcie swojej działalności o wykorzystywanie okazji rynkowych twierdzi, iż w prze-ciągu sześciu miesięcy szanse takie nie powtórzą się w ich miejscu za-mieszkania. Świadczy to o stosunkowo niskiej czujności przedsiębiorczej (entrepreneurial allertness) wśród osób podejmujących działalność gospo-darczą w Polsce.
Zgodnie z oczekiwaniami, duży wpływ na podejmowanie decyzji o roz-poczęciu działalności przedsiębiorczej mają wiedza, umiejętności i doświad-czenie posiadane w tym zakresie. Zarówno samoocena kompetencji przed-siębiorczych, jak i różnice w tej dziedzinie między przedsiębiorcami i nie-przedsiębiorcami są wysokie. 53,4 % respondentów niepodejmujących dzia-łalności gospodarczej ocenia swoją wiedzę, umiejętności i doświadczenie jako wystarczające, aby to uczynić. Wśród osób ostatecznie podejmujących taką działalność odsetek ten jest o 33 punkty procentowe wyższy i wynosi 86,4 % (rysunek 10).
Mimo wysokiego udziału wśród osób podejmujących działalność re-spondentów pozytywnie oceniających swoje kompetencje przedsiębiorcze, istnieje grupa ludzi, którzy rozpoczynają działalność przedsiębiorczą pomi-mo tego, iż sami uznają, że brakuje im wiedzy, umiejętności lub doświad-czenia w tym zakresie. Osoby takie istnieją zarówno wśród przedsiębiorców z konieczności (18,3 %) jak i przedsiębiorców z wyboru (11 %).
Wyniki badań GEM wskazują na to, iż Polacy generalnie są społeczeń-stwem dążącym do równości społecznej. 66 % ankietowych stwierdziło, że w Polsce większość ludzi wolałaby, aby każdy żył na podobnym poziomie.
Różnice w odpowiedziach między osobami podejmującymi działalność go-spodarczą a niezaangażowanymi w nią sugerują, iż pogląd na równość standardów życiowych ma znaczenie w podejmowaniu decyzji o aktywności przedsiębiorczej. Co ciekawe, przedsiębiorcy uważają, że społeczeństwo polskie jest nastawione bardziej egalitarnie, niż oceniają to nie przedsię-biorcy. W pierwszej grupie udział osób twierdzących, że większość ludzi
chciałaby, aby wszyscy żyli na podobnym poziomie wynosi 76,4 %, w dru-giej grupie odsetek ten jest o prawie 12 punktów procentowych niższy (ry-sunek 11).
0,0%
10,0%
20,0%
30,0%
40,0%
50,0%
60,0%
70,0%
80,0%
90,0%
100,0%
tak nie
Procent
Przedsiębiorcy Nie-przedsiębiorcy
Rysunek 10. Odpowiedzi na pytanie: Czy posiada Pan/i wiedzę, umiejętności i doświadczenie niezbędne, by rozpocząć nową działalność?
Źródło: Opracowanie własne.
0,0%
10,0%
20,0%
30,0%
40,0%
50,0%
60,0%
70,0%
80,0%
90,0%
tak nie
Procent Przedsiębiorcy
Nie-przedsiębiorcy Przedsiębiorcy z wyboru Przedsiębiorcy z konieczności
Rysunek 11. Odpowiedzi na pytanie: Czy w Polsce, większość ludzi wolałaby, aby każdy żył na podobnym poziomie?
Źródło: Opracowanie własne.
Występują tu również różnice między przedsiębiorcami z wyboru i przedsiębiorcami z konieczności. Wśród tych drugich twierdząco odpowia-da na pytanie aż 82,3 %. Wpływ na to może mieć zła sytuacja finansowa osób zmuszonych do podjęcia działalności gospodarczej oraz dążenie, aby przez tą działalność podnieść swój standard życiowy. Należy stwierdzić, że Polacy oceniają siebie jako społeczeństwo ceniące sobie równość społeczną.
Po części może być to wynikiem pozostałości po poprzednim systemie poli-tycznym wspominanym przez niektórych z sentymentem wzmacnianym pogorszeniem się warunków życia części społeczeństwa. Widoczna jest w tym wypadku również wrażliwość społeczna charakterystyczna dla społe-czeństw europejskich, w odróżnieniu od na przykład Stanów Zjednoczo-nych, jednoznacznie nastawionych na konkurencyjność.
Dla pozostałych czterech pytań dotyczących uwarunkowań kulturo-wych nie występują duże różnice między osobami zaangażowanymi w ak-tywność przedsiębiorczą a resztą respondentów. 42,5 % badanych uważa, że strach przed porażką powstrzymałby ich przed rozpoczęciem działalno-ści. Wśród przedsiębiorców odsetek ten jest niewiele niższy i wynosi 35,9 %.
Przedsiębiorczość uważana jest w Polsce za dobry wybór w kontekście in-dywidualnej ścieżki kariery. Twierdzi tak 64,7 % ogółu badanych oraz 62,1 % przedsiębiorców. Wyniki te wskazują na stosunkowo dobry społecz-ny odbiór aktywności przedsiębiorczej, podobnie jak wyniki następnego pytania o status społeczny osób, którym udaje się rozpocząć nową działal-ność. 58,6 % ogółu respondentów i 54,3 % przedsiębiorców uważa, że osoby te zdobywają wysoki status społeczny i mogą liczyć na szacunek innych.
Wydaje się, iż następuje tutaj odejście od wizerunku przedsiębiorcy nasta-wionego na krótkotrwały zysk, często „kombinatora” i przejście do wizerun-ku przedsiębiorcy jako osoby aktywnie przyczyniającej się do rozwoju go-spodarczego i dobra ogółu. Przypadki sukcesów przedsiębiorców są jednak według badanych stosunkowo rzadko obecne w środkach masowego prze-kazu. Jedynie 36,6 % ogółu badanych oraz 34,6 % osób zaangażowanych w rozpoczęcie działalności twierdzi, że w polskich mediach słyszy się histo-rie o udanych nowych przedsięwzięciach. Otwarte pozostaje jednak pytanie, czy to udanych przedsięwzięć jest mało, czy też media wolą przekazywać wiadomości o spektakularnych aferach gospodarczych.