Główne założenia badawcze Diagnozy w świetle wyników desk research Izabela Kołodziejczyk-OlczakIzabela Kołodziejczyk-Olczak

1.1.1. Obszary badań desk research przeprowadzonych w ramach Diagnozy na etapie przygotowawczym opracowania koncepcji badań terenowych

Inkluzja zawodowa i aktywizacja społeczna kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ wymaga integracji działań i współpracy różnych instytucji (pracodawców, organizacji biznesowych, or-ganizacji związkowych, zrzeszeń pracodawców, oror-ganizacji pozarządowych, instytucji rynku pracy i pomocy społecznej, środowiska nauki i mediów). Współpraca ta dotyczy podmiotów na wszystkich szczeblach – państwowym, lokalnym, regionalnym.

Ukazany we wstępie niniejszego raportu Schemat postępowania badawczego (rys. 1) prezen-tuje zamysł zespołu badawczego Uniwersytetu Łódzkiego dotyczący kompleksowego podej-ściado diagnozy sytuacji kobiet i mężczyzn w wieku powyżej 45 lat na rynku pracy w Polsce. W okresie tworzenia koncepcji badań, w drugiej połowie 2010 roku, wykonany został obszer-ny desk research w oparciu o źródła wtórne oraz dane statystyki krajowej i międzynarodowej, w tym także przegląd najważniejszych badań krajowych i zagranicznych dotyczących proble-matyki badania. Przegląd ten dostarczył zespołowi Uniwersytetu Łódzkiego inspiracji w zakre-sie eksplikacji problematyki badawczej, doboru podmiotów badania, a także przeglądu wyko-rzystywanego instrumentarium do badań terenowych czy operacjonalizacji.

Jeśli chodzi o regulacje prawne, analizowano regulacje ustawowe, czyli Konstytucję RP, kodeksy i inne ustawy zwykłe, akty wykonawcze do ustaw, a także projekty regulacji usta-wowych i aktów wykonawczych przygotowywanych w parlamencie oraz przez agendy rządowe1. Dokonano również przeglądu strategii krajowych i regionalnych wszystkich wo-jewództw w zakresie aktywizacji zawodowej osób w wieku 45/50+. Najbardziej komplekso-wo problem aktywizacji osób w wieku 45/50+ opisywały strategie opracowane na poziomie krajowym, które zostały uszczegółowione i rozwinięte w działaniach regionalnych. Strategie rozwoju województw i wojewódzkie strategie zatrudnienia zaprogramowały bardzo ogólne działania na regionalnych rynkach pracy2. Tylko w pięciu strategiach rozwoju regionów prze-widziano działania aktywizujące osoby w wieku 45/50+ na rynku pracy. We wszystkich woje-wódzkich strategiach rozwoju i strategiach społecznych duży nacisk położono na profilaktykę zdrowia i wdrażanie programów ochrony zdrowia3. Przedmiotem zainteresowania był także szeroko pojmowany dialog społeczny prowadzony na szczeblu ogólnokrajowym, lokalnym

1 M. Włodarczyk, M. Paluszkiewicz, Analiza uwarunkowań prawnych realizacji polityki zatrudnienia sprzyjającej akty-wizacji zawodowej osób w wieku 50+/45+, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, Łódź, listopad 2010; wyodrębnione regulacje prawne posłużyły do zaprojektowania wątku badań doty-czącego oceny wsparcia aktywizacji zawodowej osób w wieku dojrzałym.

2 W większości strategii zdiagnozowano niekorzystne trendy demograficzne, a nawet starzenie się zasobów pracy, jednak w ślad za tym nie zaproponowano żadnych działań aktywizujących zawodowo osoby starsze, nie wskazano też osób w wieku 50+ jako specyficznej kategorii beneficjentów ogólnie sformułowanych celów w obszarze rynku pracy.

3 J. Przywojska, A. Podgórniak-Krzykacz, Analiza strategii krajowych i regionalnych z punktu widzenia aktywizacji zawodowej osób w wieku 50+/45+, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, Łódź, listopad 2010; wnioski płynące z badań wykorzystane zostały w Zadaniu 1 projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, a także na etapie formułowania kryteriów doboru województw do badań jakościowych.

i branżowym, a także na poziomie zakładu pracy4. Celem tego wątku badań była identyfika-cja i kompleksowa analiza propozycji zgłaszanych przez organizacje pracodawców i związ-ki zawodowe, dotyczących nowelizacji dotychczasowych rozwiązań oraz nowych inicjatyw o zasięgu krajowym i regionalnym, w obszarze szeroko ujętej problematyki aktywizacji za-wodowej kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ w Polsce. Szczególne zaangażowanie w dialogu społecznym przejawiały organizacje pracodawców, prezentując swoje stanowisko w  oma-wianych propozycjach zmian regulacji prawnych. Związki zawodowe bardziej powściągliwie uczestniczyły w wymianie poglądów na temat aktywności osób w wieku 45/50+5. Ważną rolę wspomagającą organizacje publiczne w  zakresie wielu działań związanych z rynkiem pracy, w tym aktywizacji zawodowej osób w wieku 45/50+, pełnią organizacje trzeciego sektora6.

Występujące w ostatnich dwóch dekadach przemiany procesów demograficznych (roz-rodczości, umieralności oraz migracji) są czynnikiem przyspieszonych zmian struktury wieku ludności Polski7. Zmniejszanie się potencjalnych zasobów pracy może być chociaż częściowo powstrzymane poprzez zatrzymanie na rynku pracy osób dojrzałych8.

Jak widać, na początku postępowania badawczego zarysowała się potrzeba wielopłasz-czyznowej diagnozy sytuacji kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ w Polsce, na którą złożyła się przede wszystkim autoocena sytuacji zawodowej i społecznej tej grupy oraz ocena postaw pracodawców wobec jej zatrudniania. W świetle niepełnych i fragmentarycznych dotychcza-sowych badań obraz sytuacji kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ dopełnia ocena wsparcia otrzymywanego ze strony instytucji rynku pracy – urzędów pracy, firm szkoleniowych, agen-cji zatrudnienia, a także organizaagen-cji trzeciego sektora oraz jednostek organizacyjnych pomo-cy społecznej. Dzięki tym zabiegom udało się konceppomo-cyjnie przygotować badanie w pełni oryginalne, złożone, charakteryzujące się innowacyjnym charakterem badań terenowych, a jednocześnie dające możliwość skonfrontowania z innymi o podobnym charakterze.

Bardzo ważnym elementem desk research był przegląd innych badań – krajowych i za-granicznych – związanych z poddaną badaniom Diagnozy problematyką, a także przegląd najważniejszych danych statystyki krajowej i międzynarodowej. Jednocześnie założono, że analiza sytuacji osób w dojrzałym wieku przedstawiona w literaturze polskiej i zagranicznej powinna być prowadzona z uwzględnieniem wielu czynników otoczenia: demograficznych, prawnych, społeczno-kulturowych, ekonomicznych. Poniżej zaprezentowane zostaną naj-ważniejsze wyniki desk research Diagnozy w omawianym zakresie, uaktualnione o najważniej-sze dane statystyczne i opracowania tematyczne opublikowane w latach 2011-2012.

1.1.2. Starzenie się społeczeństw jako główny stymulator działań ukierunkowanych na zwiększenie aktywności zawodowej osób w wieku 45/50+

Tendencje demograficzne odnotowane w trakcie desk research w listopadzie 2010 roku generalnie utrzymały się w kolejnych latach, a tylko niektóre wskaźniki uległy niewielkiej po-prawie, co dowodzi w dalszym ciągu potrzeby kompleksowych badań nad osobami starszymi w celu pełnej diagnozy ich sytuacji na rynku pracy oraz nakreślenia kierunków niezbędnych interwencji wszystkich interesariuszy.

4 B. Urbaniak, M. Koziorowicz, Propozycje organizacji pracodawców i związków zawodowych, w tym prace trójstronnej komisji ds. społeczno-gospodarczych, trójstronne zespoły branżowe, wojewódzkie komisje dialogu społecznego, materia-ły wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, Łódź, listopad 2010.

5 Najbardziej aktywną organizacją była PKPP „Lewiatan”, zaś po stronie związkowej największą aktywność przejawiało OPZZ.

6 Instytucje pozarządowe zostały włączone do badań terenowych, ponieważ stwierdzono, że mogą być one ważnym uzupełnieniem działań administracji publicznej na rzecz aktywizacji zawodowej osób w starszym wieku i ich więk-szego wyspecjalizowania w zakresie aktywizacji zawodowej osób starszych.

7 D. Kałuża-Kopias, Analiza zmian demograficznych – sytuacja osób w wieku przedemerytalnym i emerytalnym prognozy de-mograficzne, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, Łódź, listopad 2010.

8 A. Malarska, Sytuacja osób w wieku 45 i więcej lat na rynku pracy w Polsce. Analiza zmian w oparciu o wyniki BAEL i bezrobocie rejestrowane, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, Łódź, listopad 2010.

Polska, podobnie jak cała Europa, starzeje się, a występujące w ostatnich dwóch dekadach przemiany procesów demograficznych (w tym zwłaszcza obniżanie się wskaźnika urodzeń, wzrastająca długość życia i osiąganie wieku emerytalnego przez pokolenie osób, które uro-dziły się w latach powojennego boomu demograficznego) są głównym czynnikiem zmian struktury wieku ludności9. W 2011 r. osoby w wieku 50+ stanowiły ok. 42% populacji miesz-kańców UE-27, przy czym wartość tego wskaźnika jest zróżnicowana terytorialnie – od ok. 31% w Irlandii po ok. 45% w Niemczech, Bułgarii i we Włoszech – rys. 1.1. Podobny rozkład terytorialny ma udział osób w wieku 65+ w populacji, najwyższy poziom osiągając w Niem-czech i we Włoszech (ponad 20%). Polska, z udziałem osób w wieku 50+ rzędu ok. 38% i osób w wieku 65+ na poziomie ok. 14%, należy (obok takich krajów jak Rumunia, Hiszpania i Wielka Brytania) do stosunkowo młodych demograficznie krajów członkowskich UE (znacznie młod-sze są natomiast Irlandia, Cypr, Luksemburg czy Słowacja, w których udział osób w wieku 50+ sięga 31-36%, zaś osób w wieku 65+ – nie przekracza 13%).

Rysunek 1.1. Wybrane wskaźniki demograficzne w Polsce na tle Unii Europejskiej w 2011 r.

* Większa gęstość linii wyrażających poziom mediany wieku i współczynnika obciążenia demograficz-nego osobami starszymi odpowiada krajom o wysokich wartościach tych wskaźników, a więc o trud-niejszej sytuacji demograficznej.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu [demo_pjanbroad, demo_pjanind], stan na dzień 21.11.2012 r.

9 E. Roszko, Analiza sytuacji osób 50+/45+ w Unii Europejskiej – Polska na tle innych krajów europejskich w oparciu o staty-styki Eurostat, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, Łódź, listopad 2010.

Relatywnie dobrą sytuację demograficzną w Polsce potwierdza także mediana wieku – 38 lat w 2011 r. (38,4 roku w 2012 r.) wobec średniej UE-27 na poziomie 41,2 roku czy 44,6 roku w Niemczech (45 lat w 2012 r.), jak również współczynnik obciążenia demograficznego osobami starszymi10, który w 2011 r. pozostawał na poziomie 18,9, wobec 26,2 w UE-27, zaledwie 17 w Irlandii i Słowacji oraz ok. 30 w Niemczech i we Włoszech. Ten optymistyczny obraz zaburzają jednak prognozy demograficzne – przewiduje się, że w 2035 r. udział osób w wieku 50+ w całej populacji Polsce przekroczy średnią unijną – 46% wobec projekto-wanego dla UE-27 poziomu 45,1%. Co więcej, współczynnik obciążenia demograficznego osobami w wieku poprodukcyjnym wzrośnie do poziomu 46 (w tym aż 92 w przypadku ko-biet)11. Już obecnie w naszym kraju – według wyników Narodowego Spisu Powszechnego – współczynnik obciążenia demograficznego osobami w wieku poprodukcyjnym wskazuje, że na jedną osobę w wieku produkcyjnym przypada 27 osób w wieku poprodukcyjnym, co oznacza wzrost tego wskaźnika o 3 osoby z poziomu 24 do poziomu 27 w ciągu ostatnich 9 lat12.

W perspektywie najbliższych dwudziestu pięciu lat rola czynnika demograficznego w kształtowaniu potencjalnych zasobów pracy wzrośnie, co wymaga podjęcia aktywnych działań sprzyjających: (1) wydłużeniu okresu aktywności zawodowej oraz (2) aktywizacji zawodowej obecnie nieaktywnych zawodowo osób w wieku 45/50+13. Tymczasem w Polsce potencjalne zasoby pracy starszego pokolenia wciąż wykorzystywane są w znacznie mniej-szym stopniu niż w krajach UE, o czym świadczą dane zaprezentowane na wykresie 1.1. Wykres 1.1. Wskaźnik zatrudnienia w krajach Unii Europejskiej według grup wieku w 2011 r. (w %) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 UE-27

Szwecja Niemcy ^Dania Estonia

Finlandia

Wielka Brytania

Holandia

Cypr _{Łotwa Litwa}

Irlandia

Portugalia

Czechy

Hiszpania ^{Bułgaria Francja Austria Słowacja Rumunia}

Grecja

Luksemburg

Belgia _Włochy Polska Węgry ^Malta

Słowenia

15-64 lat 50-64 lat 55-64 lat

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu [lfsi_emp_a], 10.10.2012 r.

10 Na rysunku 1.1 zaprezentowany został współczynnik obciążenia demograficznego osobami starszymi, liczony jako relacja osób w wieku 65 lat i więcej do liczby osób w wieku 15-64 lata.

11 Rocznik Demograficzny 2011, GUS, Warszawa 2011, s. 153.

12 Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, GUS, 22.03.2012 r.

13 D. Kałuża-Kopias, Analiza zmian demograficznych – sytuacja osób w wieku przedemerytalnym i emerytalnym, prognozy demograficzne, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, Łódź, listopad 2010.

Polska, przy dość wysokim (powyżej średniej unijnej) wskaźniku zatrudnienia osób w wieku 15-64 lata (59,7% przy średniej dla UE-27 na poziomie 64,3% w 2011 r.), należy do krajów o najniższym wskaźniku zatrudnienia osób w wieku 55-64 lata14 (36,9%), zwłasz-cza wśród kobiet (27,3%). Niski jest także wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 50-64 lata – 48,4% w 2011 r., co plasuje Polskę na czwartej pozycji od końca, przed Węgrami, Słowenią i Maltą. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że w ciągu ostatnich kilku lat nastąpiła znaczna poprawa wskaźnika zatrudnienia dla obu omawianych grup wieku – w 2004 r. wskaźnik dla osób w wieku 50-64 lata sięgał w Polsce zaledwie 37,9%, a dla osób w wieku 55-64 lata – 26,1%, w tym dla kobiet – odpowiednio – 31,4% i 19,1%15, podczas gdy dla UE-27 było to – odpowiednio – 43% i 61%. Skutkowało to tym, że przez wiele lat Polska wraz z Maltą za-mykała ranking państw UE (z punktu widzenia wskaźnika zatrudnienia), wyraźnie odstając od pozostałych członków Unii.

Warto też zwrócić uwagę na dysproporcje między wskaźnikiem zatrudnienia starszych grup wieku w porównaniu z populacją w wieku produkcyjnym ogółem – w takich krajach, jak Szwecja, Estonia, Litwa, Łotwa, Słowacja, Wielka Brytania czy Irlandia, w grupie 50-64 lata wskaźnik zatrudnienia w zasadzie się nie zmienia, podczas gdy w Słowenii, Austrii, na Malcie – jest wyraźnie niższy niż średni dla wieku produkcyjnego (wykres 1.1). Również w Polsce różnice te są wyraźne – wskaźnik zatrudnienia jest niższy o ponad 10 pkt proc. dla osób w wieku 50-64 lata i ponad 20 pkt proc. dla osób w wieku 55-64 lata w porównaniu z kategorią 15-64 lat.

1.1.3. Przegląd badań krajowych dotyczących sytuacji osób w wieku 45/50+ na rynku pracy w Polsce

Demografia stanowi obecnie jeden z najważniejszych wyznaczników polityk unijnych (i nie tylko), a formułowanie wytycznych i konkretnych rozwiązań na poziomie unijnym, krajowym, regionalnym, ale i lokalnym, wymagające solidnego rozpoznania procesów to-warzyszących starzeniu się społeczeństw i ich skutków, implikowało podejmowanie licz-nych prac badawczych w tym zakresie. W ramach prowadzonego w projekcie „Wyrównywa-nie szans na rynku pracy dla osób 50+” przeglądu źródeł wtórnych dokonano identyfikacji międzynarodowych i krajowych (zarówno ogólnopolskich, jak i prowadzonych regionalnie oraz lokalnie)16 badań sytuacji na rynku pracy osób powyżej 50. roku życia w Polsce. Wyniki realizowanych w naszym kraju pierwszych projektów badawczych poświęconych omawia-nej problematyce pojawiały się w 2003 r., jednak intensyfikacja prac badawczych nastąpiła po roku 201017. Łącznie zidentyfikowano i poddano analizie ponad 70 opracowań dotyczą-cych zagadnień związanych z wyrównywaniem szans starszych pracobiorców18. W obszarze badań znalazły się także wyniki kluczowych badań zagranicznych.

Biorąc pod uwagę kryterium finansowania prowadzonych w Polsce badań nad szeroko uj-mowanym zjawiskiem starzenia się zasobów pracy można stwierdzić, że niemal wyłącznym ich sponsorem była Unia Europejska, w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Poje-dyncze projekty finansowały fundacje czy instytucje publiczne, np. Fundacja Erste19, Fundacja

14 Odwołanie się do wskaźnika zatrudnienia dla populacji w wieku 55-64 lata wynika z konieczności jego monitoro-wania, określonej w Strategii 2020 czy – na poziomie krajowym – w programie „Solidarność pokoleń”.

15 I. E. Kotowska, I. Grabowska, Ogólna charakterystyka ludności w wieku 45 lat i więcej na rynku pracy [w:] Przejście z pracy na emeryturę, Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa, GUS 2007; Eurostat [lfsi_exi_a], 22.06.2012 r.

16 A. Rogozińska-Pawełczyk, Identyfikacja i analiza badań krajowych dotyczących osób 50+/45+ na rynku pracy, mate-riały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, Łódź, listopad 2010.

17 Blisko połowa zdiagnozowanych projektów odbyła się w latach 2010-2012 – niemal tyle samo, co w ciągu siedmiu lat (2003-2009).

18 Były wśród nich różnorodne projekty, skierowane do wielu interesariuszy, albo adresowane tylko do osób w wieku 40+, 44+, 45+, 50+, bądź tylko do pracodawców. Najczęściej dokonywano triangulacji metod badawczych.

19 B. Urbaniak, Zatrudnienie i instytucje rynku pracy w warunkach starzejących się zasobów pracy – badania dla Polski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011.

Volkswagena20, Zakład Ubezpieczeń Społecznych21, lub były one wynikiem postępowań przy samodzielnie pokrywanych kosztach22. Zleceniodawcami projektów badawczych były przede wszystkim ministerstwa, wojewódzkie urzędy pracy, służby społeczne. Często w projektach partnerami były uczelnie wyższe oraz firmy badawcze czy konsultingowe, a także organizacje pozarządowe.

Uwzględniając kryterium terytorialne, czyli miejsce realizacji badań, warto odnotować, że jedna trzecia z nich miała charakter ogólnopolski – opierały się najczęściej na reprezen-tatywnych próbach badawczych. Badania regionalne wykonywano na terenie całego kraju, z pewną kumulacją terytorialną: województwo łódzkie (11 postępowań badawczych), po-morskie (6 projektów), mazowieckie, małopolskie, kujawsko-popo-morskie, śląskie, dolnoślą-skie, badania prowadzone w Lublinie, Elblągu, Wielkopolsce (po 2-3 projekty).

Biorąc pod rozwagę kryterium charakteru badań można dostrzec, że dominowały pro-jekty oparte na metodach badań społecznych. Jeśli chodzi o opracowania, autorzy poje-dynczych projektów korzystali z metodologii właściwej dla obszaru psychologii23 czy pra-wa24, a co ósmy projekt był opracowaniem bazującym tylko na statystykach i wskaźnikach demograficznych.

Główne nurty badawcze, w ramach których prowadzone były krajowe projekty badaw-cze, można określić następująco: