Przygotowanie i realizacja badań jakościowych

W badaniach jakościowych zastosowano jako technikę otrzymywania materiałów wy-wiady pogłębione (IDI) i wywy-wiady swobodne, mniej ustrukturalizowane. W badaniach wzię-li udział przedstawiciele powiatowych urzędów pracy, jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, agencji zatrudnienia, instytucji szkoleniowych, organizacji pozarządowych oraz pracodawców.

117 Wzór listu znajduje się w Aneksie metodologicznym…, op. cit.

118 Kontrolą logiczną objęto 100% wywiadów, polegała ona na merytorycznej analizie wypełnionych kwestionariu-szy, ze szczególnym zwróceniem uwagi na wyniki odbiegające od normy. W wyniku tej kontroli z bazy danych usu-nięto 14 wywiadów, ponieważ przeprowadzono je z respondentami nie spełniającym kryteriów doboru (osoby te nie zajmowały kierowniczych stanowisk w firmie/instytucji). Zgodnie z wymogami poprawności prowadzenia badań w efekcie kontroli zrezygnowano także z wywiadów, w których odsetek braków odpowiedzi przekroczył poziom 10%. Podobnie jak w badaniu osób w wieku 45+ wobec pracodawców biorących udział w badaniu zastosowano wszelkie reguły określone w kodeksie ESOMAR oraz w ustawie o ochronie danych osobowych (Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych, tekst jednolity, Dz.U. z 2002 r. nr 101, poz. 926 z późn. zm).

Dobór jednostek do badań

Dobór jednostek miał charakter celowy. Na podstawie wcześniejszych analiz119, które obej-mowały: grupowanie województw z wykorzystaniem kryteriów ilościowych (stopa bezrobo-cia ogółem, udział kobiet i mężczyzn w wieku 45+, tj. 45-59/64 lata, oraz 50+, tj. 50-59/64 lata, w ogólnej liczbie bezrobotnych, udział długotrwale bezrobotnych w wieku 50+ w ogóle bez-robotnych w tym wieku); jakościową ocenę województw z uwzględnieniem: sytuacji osób w wieku 45+ w dokumentach strategicznych oraz skali działań podejmowanych w celu wyrów-nywania szans osób w tym wieku na rynku pracy w Polsce120 – wybrano następujące wojewódz-twa: mazowieckie, małopolskie, zachodniopomorskie, świętokrzyskie, lubuskie, podkarpackie. Wybór jednostek administracyjnych – powiatów w obrębie tych 6 województw – odbywał się z uwzględnieniem kryterium „typ rynku pracy”, klasyfikującego powiaty z punktu widzenia uwarunkowań lokalnego rynku pracy w odniesieniu do osób w wieku 45+ (por. wprowadze-nie do tego rozdziału). Liczbę powiatów dobranych do próby w stosunku do liczby powiatów w danym województwie ilustruje tabela 1.5.

W każdym z powiatów badano poszczególne instytucje obsługujące rynek pracy. Powia-towe urzędy pracy i jednostki organizacyjne pomocy społecznej są przypisane do powiatu i łatwo je było zidentyfikować. W przypadku organizacji pozarządowych, agencji zatrudnienia i instytucji szkoleniowych121 badanie przeprowadzono w podmiotach, z których oferty mogły skorzystać osoby w wieku 45+, bądź której działalność skierowana była do takich osób. Wy-bór pracodawców przewidywał uwzględnienie kryterium sektora działalności (publiczne/nie-publiczne, w tym NGO), wielkości zatrudnienia (mikro, małe, średnie, duże), zatrudniania bądź niezatrudniania osób w wieku 45/50+, a w przypadku przedsiębiorstw także profilu działalności (usługowa/produkcyjna).

W każdym z wymienionych typów podmiotów (pracodawcy, powiatowe urzędy pracy, agen-cje zatrudnienia, instytuagen-cje szkoleniowe, jednostki organizacyjne pomocy społecznej, organizaagen-cje pozarządowe) przeprowadzono po 50 wywiadów – w sumie zrealizowano 300 wywiadów. Tabela 1.5. Liczba powiatów dobranych do próby w badaniach IDI i wywiadach swobod-nych Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce

Województwo ^{Liczba powiatów} _{w województwie} ^{Procentowy udział powiatów} _{w województwie [%]} ^{Liczba powiatów} _{w próbie}

Lubuskie 14 10 5 Małopolskie 22 16 8 Mazowieckie 42 31 15 Podkarpackie 25 18 9 Świętokrzyskie 14 10 5 Zachodniopomorskie 21 15 8 Razem 138 100 50

Źródło: Aneks metodologiczny Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

119 Dokładne informacje na ten temat znajdują się w Aneksie metodologicznym…, op. cit.

120 Na tym etapie wykorzystano wyniki badań prowadzonych w ramach innego zadania niniejszego projektu, których przedmiotem były programy adresowane do osób w wieku 50+ w Polsce. Efekty prac zaprezentowano w: B. Urbaniak, J. Wiktorowicz, Raport z analizy programów skierowanych do osób 50+ zrealizowanych w Polsce w latach 2004-2009, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2011.

121 Źródłem informacji i podstawą doboru agencji zatrudnienia i instytucji szkoleniowych była baza ENIRO, natomiast organizacje pozarządowe dobierano z bazy KLON/JAWOR.

Respondentami badania były osoby zajmujące stanowiska kierownicze w badanych pod-miotach, posiadające wiedzę w zakresie objętym przedmiotem badania. W pojedynczych przypadkach w wywiadach brali udział pracownicy oddelegowani przez kadrę zarządzającą badanego podmiotu.

Narzędzia badawcze

W badaniach jakościowych narzędzie badawcze122 stanowiły dyspozycje przygotowane do wywiadów w każdej z tych instytucji. W dyspozycjach występowały moduły wspólne dla wszystkich instytucji i dotyczyły one: charakterystyki danej instytucji, współpracy z innymi podmiotami zajmującymi się polityką zatrudnienia wobec osób w tym wieku, opinii na te-mat działań na rynku pracy na rzecz osób w wieku 45/50+ i uregulowań formalno-prawnych dotyczących polityki zatrudnienia wobec osób w tym wieku, a także propozycji pożądanych kierunków i obszarów wsparcia aktywności zawodowej starszych pracobiorców. W dyspo-zycjach/scenariuszach umieszczono również zestawy poszukiwanych informacji dotyczące specyfiki działalności każdego z tych podmiotów, np. (i) w agencjach zatrudnienia ustalano, jakie są procedury rekrutacyjne dla poszczególnych grup pracowników, (ii) w instytucjach szkoleniowych – czy i jakie modyfikacje wprowadzono do szkoleń, jeśli ich uczestnikami były osoby w wieku 45+, (iii) w powiatowych urzędach pracy – jakie działania podejmował urząd wobec osób bezrobotnych w wieku 45+, jakie są zasady finansowania takich działań, (iv) w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej – jaki jest zakres i formy pomocy kiero-wanej do osób w wieku 45+, (v) w organizacjach pozarządowych – jaki jest udział osób w tym wieku w wolontariacie, a wśród (vi) pracodawców – jaka jest ich polityka zatrudnienia wobec osób z tej grupy wieku. Dyspozycje dla pracodawców zostały ostatecznie opracowane po uwzględnieniu wyników badań ilościowych CATI – w efekcie rozbudowano w dyspozycjach zagadnienia dotyczące: współpracy ze związkami zawodowymi, a także kryteriów, jakimi kie-rują się pracodawcy powierzając starszym pracownikom różne zadania, prace w godzinach nadliczbowych, prace o większym obciążeniu stresem.

Każda jednostka zakwalifikowana do badania została opisana za pomocą pewnego sza-blonu, który zawierał informacje charakteryzujące i identyfikujące daną jednostkę badania – dane teleadresowe, liczbę osób zatrudnionych, infrastrukturę, wyposażenie itp. Przygoto-wano także list ze wszystkimi wymaganymi przez PKJPA informacjami, który wręczano bez-pośrednio respondentowi.

Pilotaż

W przypadku każdego z 6 typów instytucji zrealizowano po 4 wywiady pilotażowe – reali-zowano je w województwie łódzkim i na ich podstawie przygotowano ostateczną wersję dys-pozycji. Efektem pilotażu były np. następujące ustalenia modyfikujące procedurę badawczą: w powiatowych urzędach pracy i jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej należy rozpocząć działania badawcze od zgody kierownictwa i stosownych ustaleń z; z pracowni-kami instytucji szkoleniowych można prowadzić wywiady poza ich siedzibą, a więc należy umawiać się z respondentami w miejscu dla nich dogodnym, ze względu na ich częste prze-bywanie w miejscach prowadzenia szkoleń, a nie siedziby instytucji; w agencjach zatrudnie-nia warto unikać prowadzezatrudnie-nia wywiadów między 1 a 10 każdego miesiąca, ze względu na ich obciążenie rozliczeniami księgowymi. Pilotaż wykazał również zakres pożądanych zmian w scenariuszach wywiadów. W przypadku badania IDI pracodawców pilotaż przeprowadzo-no po wstępnej analizie wyników badania ilościowego dla tej grupy.

Szkolenia

Specyfika badań jakościowych wymaga indywidualnego przygotowania i szkolenia po-szczególnych ankieterów123. Prowadzono szkolenia bezpośrednie, uczulające ankieterów na specyfikę działań poszczególnych instytucji oraz konieczność dostosowywania się do możli-wości i oczekiwań respondentów. W szkoleniach uczestniczyli przedstawiciele zespołu ba-dawczego przedstawiając: koncepcję badań, informacje na temat szczegółowych obszarów działań instytucji objętych badaniem, sposobu aranżacji wywiadu. Ankieterom przekaza-no również informacje dotyczące wielkości i  struktury próby, terminów realizacji badania i poszczególnych jego etapów, lokalizacji i kryteriów doboru, a także definicje przypadków wykluczonych z badania, wzory dokumentacji poszczególnych etapów badania, uwagi i in-strukcje szczegółowe dotyczące dyspozycji, oraz listę materiałów dokumentujących działania ankietera, jakie musi on zgromadzić podczas pracy, wreszcie instrukcję obsługi sprzętu tech-nicznego – dyktafonów.

Kontrola

Kontrola miała charakter nieterenowy i polegała na bieżącym odsłuchiwaniu nagrań wszystkich wywiadów i korygowaniu ewentualnych błędów czy niedociągnięć. Kontroli pod-legała również dokładność transkrypcji wywiadów. Kontrolę w ww. zakresie przeprowadzano zarówno na poziomie Wykonawcy badań terenowych, jak i zespołu badawczego UŁ.

Panel ekspertów

Po zakończeniu fazy terenowej badań i opracowaniu wyników został przeprowadzony panel, w którym wzięli udział eksperci zaangażowani w kreowanie polityki zatrudnienia i polityki społecznej na poziomie krajowym i regionalnym oraz partnerzy społeczni włączeni w działania sprzyjające wyrównywaniu szans osób w wieku 45/50+. Celem panelu, do które-go przyktóre-gotowano specjalny scenariusz, było wypracowanie rekomendacji dla polityki rynku pracy i polityki społecznej w zakresie wyrównywania szans osób w wieku 45/50+ na rynku pracy w Polsce.

Przedstawiony opis metodyki badań Diagnozy z uwagi na przyjęte syntetyczne podejście pozwala jedynie na wstępną charakterystykę założeń metodologicznych przeprowadzonych badań. Osoby zainteresowane uzyskaniem szczegółowych informacji w tym zakresie zachę-camy do zapoznania się z Aneksem metodologicznym, dołączonym w wersji elektronicznej do niniejszego raportu (płyta CD).

123 Ankieter w tego typu badaniach nie posiada gotowej listy pytań – narzędzie badawcze, którym są dyspozycje, to zestaw informacji, jakie trzeba uzyskać. Ankieter musi być przygotowany do indywidualizowania konkretnych pytań i dostosowywania ich do poszczególnych respondentów.

Część I