Perspektywy ponownego znalezienia pracy przez kobiety i mężczyzn w wieku 45/50+ w przypadku bezrobocia45/50+ w przypadku bezrobocia

Sytuacja krytyczna w życiu kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ dotyczy utraty zatrudnienia i niezależnie od jej powodów wpływa negatywnie na stan finansowy gospodarstwa domowe-go. Jak wskazano w poprzednim punkcie, poszukiwania nowej pracy trwają czasami bardzo długo i bezrobocie przekształca się w długotrwałe. W świetle wyników badania ilościowego pracodawców, przeprowadzonego w ramach Diagnozy, mają oni świadomość, że potencjal-ny sukces ich pracowników w wieku 45/50+ w znalezieniu nowej pracy w przypadku utraty dotychczasowej jest niewielki – 28,6% przedstawicieli pracodawców (w tym aż 58,5% repre-zentantów sektora publicznego) stwierdziło, że osoby, które utraciłyby pracę zdecydowanie nie mogłyby znaleźć analogicznej na lokalnym rynku pracy. A więc wszystko wygląda dobrze, dopóki pracodawca tę pracę może oferować. Co istotne, pracodawcy z sektora publicznego znaczniej mniej niż pracodawcy z sektora niepublicznego doceniali w tym przypadku wpływ kompetencji i przedsiębiorczości samych pracowników w wieku 45/50+ (tab. 2.7).

Tabela 2.7. Ocena szans osób w wieku 45/50+ na znalezienie pracy w przypadku ich zwolnienia przez obecnego pracodawcę wyrażona przez pracodawców (w %; N = 710)*

Czy osoby w wie-ku 45+ mogłyby znaleźć podobną pracę na lokalnym

rynku pracy ^O

gółem

Sektor Liczba zatrudnionych Typ rynku pracy

publiczn y niepubliczn y p _{do 9} 10-49 _50-249 250 i więc ej p A B C p Zdecydowanie tak 22,4 10,2 22,8 0,570 22,8 15,3 13,6 7,4 0,085 18,8 15,9 27,4 <0,001* To zależy od przed-siębiorczości same-go pracownika ^{20,1 15,5 20,2 0,657 20,1 18,8 22,1 27,3 0,881 22,7 18,0 20,2 0,441} To zależy od kom-petencji pracownika 24,3 18,3 24,5 0,536 ^{24,6 18,8 17,1 29,4 0,773 19,4 32,9 21,6 <0,001*} To zależy od zawo-du wykonywanego dotychczas przez pracownika 25,5 19,1 25,7 0,372 25,7 21,4 25,6 35,6 0,905 17,4 35,0 23,6 <0,001* Zdecydowanie nie 28,6 58,5 27,7 <0,001* 28,1 37,9 38,9 31,1 0,416 35,7 23,7 28,5 0,014* Nie wiem 6,1 2,3 6,2 x 6,1 5,7 5,2 5,1 x 5,3 10,6 13,5 x

* Na pytanie odpowiadali jedynie pracodawcy zatrudniający osoby w wieku 45+. Odsetki nie sumują się do 100%, możliwy wybór więcej niż jednej odpowiedzi.

Źródło: A. Krajewska, Obraz pracowników 45+ oraz charakterystyka postaw przedsiębiorców wobec

pra-cowników znajdujących się w tej grupie wieku, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na

rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na podstawie wyników badania ilościowego pracodawców

Dia-gnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

Optymistów, którzy uważali, że zwolnieni pracownicy w wieku 45/50+ zdecydowanie znajdą podobną pracę na lokalnym rynku było najwięcej wśród mikropracodawców (22,8%), najmniej zaś w podmiotach największych, zatrudniających ponad 250 osób (tylko 7,4%). Z pewnością jest to uwarunkowane rodzajem prac wykonywanych w danej organizacji i dostępnością analogicznych ofert pracy na rynku lokalnym – w wielu przypadkach więksi

pracodawcy mają quasimonopolową pozycję na danym terenie i w związku z tym trudno o znalezienie zwolnionym innych podobnych miejsc pracy. Dlatego też najwięcej podmiotów tej kategorii wskazało, że szanse powtórnego zatrudnienia są pochodną rodzaju wykonywa-nego zawodu.

Oceny pracodawców działających na różnych rynkach pracy są rozbieżne – największe szanse osób w wieku 45/50+ na znalezienie analogicznego zatrudnienia widzą pracodawcy działający na rynku pracy określanym jako typ C (tab. 2.7). Co prawda częściej niż co czwarty pracodawca (27,4%) potwierdził tę możliwość, ale równocześnie podobny odsetek praco-dawców (28,5%) zdecydowanie jej zaprzeczył. Świadczy to o zróżnicowanej sytuacji na rynku pracy typu C. Jednocześnie na rynku pracy typu C kompetencje, przedsiębiorczość i wykony-wany zawód mają mniejszy wpływ na znalezienie pracy przez pracobiorców w wieku 45/50+ niż na tych obszarach, gdzie o pracę znacznie trudniej. Wypowiedzi pracodawców działają-cych na rynku pracy typu A są bardziej jednoznaczne co do małych szans na ponowne zna-lezienie podobnej pracy przez zwolnionych pracowników w wieku 45/50+. Zróżnicowanie sytuacji na lokalnych rynkach pracy potwierdziły także wypowiedzi pracodawców udzielone w ramach badania jakościowego.

Byli oni zgodni, że:

(…) teraz nie są poszukiwani żadni pracownicy, bo pracownicy teraz, (…) przede wszystkim są zwalniani, są wyrzucani na pysk. [NGO, rynek typu A, świętokrzyskie]

Pracę można znaleźć w dużych miastach, wielu pracodawców (i to nie tylko z województwa

mazowieckiego) wskazywało przy tym na rynek warszawski:140

(…) jest dość spory procent bezrobocia. Tylko nas Warszawa ratuje, bo gdyby nie Warszawa to… [przedsiębiorstwo, rynek typu A, mazowieckie]

(…) ale jeżeli chodzi o rejon siedlecki, to bardzo trudno jest znaleźć pracę. Bardzo dużo osób dojeżdża do Warszawy. [przedsiębiorstwo, rynek typu A, mazowieckie]

(…) u nas jest taki rynek, że sporo osób pracuje w Warszawie na czarno, w firmach budowlanych i innego rodzaju. [przedsiębiorstwo, rynek typu A, świętokrzyskie]

Z sytuacją hipotetycznej utraty pracy muszą się więc liczyć współcześnie wszyscy pracu-jący. Pracodawcy decydują się na zwolnienia pracowników ze względów koniunkturalnych, strukturalnych, aby poprawić efektywność swego działania i przetrwać w wysoce konkuren-cyjnym otoczeniu. Czy kobiety i mężczyźni w wieku 45/50+ mają przygotowany scenariusz postępowania na wypadek utraty dotychczasowego miejsca pracy? Czy nowa sytuacja po-zwoliłaby im dość szybko odnaleźć się w roli pracującego w innym miejscu pracy? Jak wynika z badań osób w wieku 45+, przeprowadzonych w ramach Diagnozy, nowa sytuacja byłaby istotnie bardziej krytyczna dla kobiet niż dla mężczyzn – bardzo szybko (bez większego tru-du) znalazłby ponownie pracę co piąty mężczyzna (20,9%), lecz zaledwie co dziesiąta kobieta (9,6%) – wykres 2.9141. Im starszy wiek, tym bardziej pesymistyczne wyobrażenia o własnych szansach na znalezienie nowej pracy w sytuacji utraty dotychczasowej – z absolutną niemoż-liwością znalezienia pracy liczy się, średnio, więcej niż jedna czwarta kobiet (27%) oraz co piąty mężczyzna (21%)142.

Najbardziej obawiają się o swoją sytuację mieszkańcy słabiej zurbanizowanych, cechują-cych się ogólnie trudną sytuacją na rynku pracy, powiatów typu A, w tym zwłaszcza kobiety ze starszych grup wieku 45+: odpowiedź „myślę, że nie znajdę nowej pracy” udzielona została przez 33% kobiet w wieku 45-49 lat, ok. 45% w wieku 50-59 lat oraz aż 70% w wieku 60-69 lat.

140 A. Krzewińska, J. Kornecki, Raport z badania jakościowego pracodawców w ramach Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, Łódź 2012.

141 Różnice według płci są istotne statystycznie (p < 0,001).

142 Podobne wyniki uzyskano w badaniach prowadzonych dla województwa lubelskiego – por. M. Grabowska, J. Durlik (red.), Osoby po 45. roku życia …, op. cit., s. 50-51.

W przypadku mężczyzn analogiczne odsetki wynosiły: 21%, 34% i 29%. Wyraźnie mniejsze obawy mają mieszkańcy powiatów typu C, choć tu również mniej optymistycznie oceniają swą sytuację kobiety niż mężczyźni, zwłaszcza w wieku 50-59 lat – tylko 11% z nich wobec 20% mężczyzn z analogicznej grupy (50-64 lata) uważa, że nie będą mieć żadnych problemów ze znalezieniem nowej pracy. Zaznaczmy też, że dwóch na pięciu mieszkańców wsi w wieku 50-59/64 lata (niezależnie od płci) uważa, że nie znaleźliby nowego zatrudnienia w sytuacji utraty pracy. Podobnego zdania jest trzech na pięć kobiet i mężczyzn w wieku 45+ prowadzą-cych własne gospodarstwo rolne, w tym wszystkie kobiety, które z uwagi na dysponowanie rezerwą czasu mogłyby podjąć pracę poza rolnictwem (nie dotyczy to mężczyzn). Prawdopo-dobnie, przekonanie o bezskuteczności ewentualnych poszukiwań pracy, powstrzymuje je – pomimo posiadania możliwości czasowych – przed podjęciem próby zmiany swej sytuacji zawodowej.

Wykres 2.9. Samoocena szans na znalezienie nowego zatrudnienia w najbliższej okoli-cy w przypadku potencjalnego bezrobocia według płci i wieku (w %)

9% 29% 26% 27% 9% 10% 30% 28% 20% 12% 8% 31% 26% 28% 7% 9% 18% 15% 42% 16% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 0% 20% 40% 60% 80% 100%

Myślę, że bardzo szybko (bez większego trudu) znalazłabym pracę Myślę, że miałabym spore trudności ze znalezieniem pracy Myślę, że miałabym ogromne trudności ze znalezieniem pracy Myślę, że nie znalazłabym pracy Trudno powiedzieć Kobiety (N=852) 18% 30% 18% 21% 12% 23% 35% 18% 14% 10% 16% 29% 18% 24% 12% 17% 23% 17% 28% 16% Myślę, że bardzo szybko (bez

większego trudu) znalazłbym pracę Myślę, że miałbym spore trudności ze znalezieniem pracy Myślę, że miałbym ogromne trudności ze znalezieniem pracy Myślę, że nie znalazłbym pracy

Trudno powiedzieć

Mężczyźni (N=959)

ogółem 45-49 lat 50-59 lat 60-69 lat ogółem 45-49 lat 50-64 lata 65-69 lat

* Na pytanie nie udzielali odpowiedzi respondenci, którzy deklarowali, że ich kariera zawodowa kończy się/zakończyła się i nie myślą już o powrocie do aktywności zawodowej.

Źródło: I. Kołodziejczyk-Olczak, Postawy osób w wieku 45+ wobec własnej aktywności zawodowej, mate-riały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na podsta-wie wyników badania ilościowego osób w podsta-wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na

rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

Najczęstszym scenariuszem postępowania w przypadku niemożności znalezienia pracy w najbliższej okolicy, charakterystycznym dla co drugiej osoby w wieku 45/50+, zarówno ko-biety, jak i mężczyzny, jest poszukiwanie jakiejkolwiek pracy (nawet niezgodnej z kwalifika-cjami), pod warunkiem bliskiej odległości od miejsca zamieszkania (w swojej miejscowości lub w pobliżu) – wykres 2.10. Wyraźnie widać wpływ wieku na gotowość do zmiany zawodu/ specjalności bądź wyjazdu do pracy do innej miejscowości lub za granicę. Grupa względnie

mobilna w zbiorowości w wieku 45/50+ to głównie kobiety w wieku 45-49 lat – co piąta jest gotowa zmienić specjalność zawodową lub zawód, co dziesiąta – wyjechać do pracy w odle-głe miejsca w kraju. W grupie mężczyzn – o wiele bardziej skłonnych niż kobiety do mobilno-ści terytorialnej143 – w mniejszym stopniu zaznacza się wpływ wieku: skłonnych do podjęcia pracy zgodnej z posiadanymi kwalifikacjami w odległym miejscu w kraju jest taki sam odse-tek mężczyzn w wieku 45-49 lat, co i w wieku 50-64 lata (19%); jedynie do wyjazdu za granicę bardziej skłonni są mężczyźni z młodszej grupy wiekowej. Jeśli chodzi o gotowość do zmiany specjalności zawodowej, starsi mężczyźni w wieku 50-64 lata uczyniliby to chętniej niż młodsi (w wieku 45-49 lat) – odpowiednio, 19% i 16%144. Gotowość do zmiany zawodu na inny jest podobna wśród kobiet i mężczyzn.

Wykres 2.10. Potencjalne decyzje w sprawie zatrudnienia w  przypadku niemożności znalezienia pracy w najbliższej okolicy według płci i wieku (w %)

55% 14% 14% 8% 4% 22% 51% 20% 18% 10% 6% 22% 61% 13% 12% 7% 4% 17% 35% 6% 13% 4% 4% 45% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 0% 20% 40% 60% 80% 100%

Podjąć jakąkolwiek pracę, byleby w swojej miejscowości lub w pobliżu Zmienić swoją specjalność zawodową Zmienić zawód na jakiś inny Podjąć pracę zgodną z posiadanymi kwalifikacjami, ale w odległym miejscu w Polsce Podjąć pracę zgodną z posiadanymi kwalifikacjami, ale za granicą Trudno powiedzieć Kobiety (N=852) 50% 19% 18% 13% 12% 16% 43% 19% 16% 18% 13% 17% 54% 19% 19% 11% 12% 15% 41% 17% 10% 8% 6% 30% Podjąć jakąkolwiek pracę,

byleby w swojej miejscowości lub w pobliżu Podjąć pracę zgodną z posiadanymi kwalifikacjami, ale w odległym miejscu w Polsce Zmienić swoją specjalność zawodową Podjąć pracę zgodną z posiadanymi kwalifikacjami, ale za granicą Zmienić zawód na jakiś inny Trudno powiedzieć

Mężczyźni (N=959)

ogółem 45-49 lat 50-59 lat 60-69 lat ogółem 45-49 lat 50-64 lata 65-69 lat

* Na pytanie nie udzielali odpowiedzi respondenci, którzy deklarowali, że ich kariera zawodowa kończy się/zakończyła się i nie myślą już o powrocie do aktywności zawodowej.

Źródło: I. Kołodziejczyk-Olczak, Postawy osób w wieku 45+ wobec własnej aktywności zawodowej, mate-riały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na podsta-wie wyników badania ilościowego osób w podsta-wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na

rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

Potencjalna (w sytuacji hipotetycznej sytuacji bezrobocia) mobilność zawodowa różni-cuje mieszkańców różnych lokalnych rynków pracy – mobilność terytorialna nieco częściej deklarowana jest przez mieszkańców słabo lub przeciętnie zurbanizowanych, a jednocześnie cechujących się trudną lub raczej trudną ogólną sytuacją na rynku pracy, powiatów typu A lub B. Dotyczy to szczególnie kobiet, przy czym mieszkanki powiatów typu B są skłonne ra-czej do przeprowadzki do innych regionów Polski w poszukiwaniu pracy, podczas gdy za-mieszkujące powiaty typu A są wyraźnie bardziej skłonne do wyjazdu „za pracą” za granicę. Jednak w obu przypadkach dotyczy to niewielkiego marginesu kobiet i nie może być podsta-wą wnioskowania o ich zdecydowanej gotowości do radykalnej zmiany sytuacji. Wypowiedzi

143 Różnice według płci są istotne statystycznie (p < 0,001).

te należy raczej traktować w kategorii deklaratywnej niż potencjalnie możliwej do realizacji. W przypadku mężczyzn w wieku 45-69 lat mobilność terytorialna jest analogiczna niezależ-nie od uwarunkowań lokalnego rynku pracy. Z kolei skłonność do przekwalifikowania jest najwyższa dla kobiet i mężczyzn w wieku 45-69 lat zamieszkujących powiaty typu C, w któ-rych chęć do zmiany specjalności lub zawodu (w hipotetycznej sytuacji bezrobocia) wystąpiła u co piątej osoby (niezależnie od płci), dla porównania w powiatach typu A odsetki te są około dwukrotnie niższe.

Zwróćmy uwagę, że najmniej mobilną grupą spośród pracujących w wieku 45/50+ są rol-nicy (w tym zwłaszcza kobiety) – zaledwie 2% kobiet i 7% mężczyzn prowadzących własne gospodarstwo rolne zadeklarowało ewentualną skłonność do emigracji zarobkowej poza granice kraju, a, odpowiednio, 4% i 11% z nich – do wyjazdu w odległe miejsce Polski, 4% i 6% – do zmiany specjalności zawodowej, 9% i 7% – do zmiany zawodu. Ponad połowa rol-ników byłaby natomiast skłonna – w sytuacji ewentualnego bezrobocia – podjąć jakąkolwiek pracę, byleby mogli pracować w miejscu zamieszkania lub w niewielkiej od niego odległości. W przypadku rolników, o których można powiedzieć, że zasilają już obecnie zasoby bezrobo-cia utajonego (dysponują w ciągu całego roku lub sezonowo rezerwą czasu wystarczającą do podjęcia aktywności pozarolniczej), deklarowana mobilność zawodowa (w każdym z oma-wianych jej wymiarów) jest praktycznie zerowa.

Świadomość trudności ponownego odnalezienia się na rynku pracy w sytuacji utraty do-tychczasowego zatrudnienia skłania do różnych zachowań mających na celu jego przywróce-nie. Niestety, kobiety i mężczyzn w wieku 45/50+ cechuje pesymizm, a może realizm w ocenie sytuacji, uwarunkowany częstokroć powielaną informacją o złych rokowaniach dla starszych bezrobotnych na rynku pracy.

2.2. Wybrane aspekty kontekstu aktywności zawodowej kobiet i mężczyzn