Sytuacja gospodarstw domowych kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+

Postawy wobec pracy zawodowej zależą od wielu zmiennych sytuacyjnych, a także od tego, jak rozumie się jej istotę. Praca może być „sposobem na życie, fundamentem życia”, „wartością, na bazie której tworzone są inne wartości”, a także „działaniem mającym zaspoko-ić potrzeby wyższe i niższe człowieka”145. Praca znalazła się na czwartej pozycji wśród najważ-niejszych wartości określających warunki szczęśliwego życia, po zdrowiu, udanym małżeń-stwie i dzieciach – wskazało na nią 30,7% dorosłych Polaków w wieku 18+146. Znaczenie pracy zmienia się w ciągu życia i w wieku 45/50+ może mieć ona inne znaczenie niż na początku okresu aktywności zawodowej. Ale niezależnie od kategorii wieku na postawy wobec pracy rzutuje sytuacja rodzinna.

Pewną oczywistością jest stwierdzenie faktu, że osoby w wieku 45-69 lat w większości żyją w gospodarstwach domowych dwuosobowych i to niezależnie od płci (tab. 2.8), choć udział gospodarstw z trzema i więcej osobami jest także stosunkowo wysoki (różnica ponad 4 pkt proc. między odsetkiem gospodarstw dwu- oraz przynajmniej trzyosobowych). Odse-tek gospodarstw dwuosobowych wyraźnie wzrasta w starszych grupach wieku, gdy dzieci opuszczają gniazda rodzinne. Zwraca uwagę dość znaczący odsetek jednoosobowych go-spodarstw domowych wśród kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+, który zmienia się w kolej-nych grupach wieku (tab. 2.8).

145 Przegląd definicji zaproponowany przez B. Juraś-Krawczyk [w:] E. Dubas i in., Wspieranie …, op. cit., s. 31.

146 J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza społeczna 2011. Warunki i jakość życia Polaków, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2012, s. 232.

Tabela 2.8. Wielkość gospodarstw domowych, w których żyją kobiety i mężczyźni w wie-ku 45/50+ (w %; N = 3200) Wielkość go-spodarstwa domowego* ^{Ogółem K M} 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 K M K M K M K M K M jednooso-bowe ^{16,2 16,3 16,0 8,5 11,3 9,4 14,7 15,1 16,9 27,0 19,5 28,8 21,2} dwuosobowe 44,0 44,2 43,8 27,2 26,7 37,7 32,7 52,9 51,9 53,7 57,3 54,7 64,8 przynajmniej trzyosobowe ^{39,8 39,4 40,3 64,3 62,1 52,9 52,5 32,1 31,3 19,4 23,1 16,5 13,9}

* Określając wielkość gospodarstwa domowego uwzględniono osoby w wieku 45+.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania ilościowego osób w wieku 45+ Diagnozy

obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

O ile do 60. roku życia odsetek jednoosobowych gospodarstw kobiet jest wyraźnie niższy niż odsetek jednoosobowych gospodarstw mężczyzn, to po przekroczeniu tej bariery wieku sytuacja się odwraca, co jest szczególnie widoczne wśród osób w wieku 65-69 lat (różnica się-ga 7,6 pkt proc.). Jakie to ma reperkusje dla sytuacji finansowej osób w wieku 45+? Z uwagi na znaczną powszechność gospodarstw domowych jednoosobowych – co szóste wśród kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ – wzrasta zagrożenie niskim standardem życia, szczególnie w sytuacji bezrobocia. Wiek emerytalny dla wielu osób łączy się z wejściem w etap samotne-go życia w pojedynkę – w takiej sytuacji znajduje się co piąty mężczyzna i więcej niż jedna czwarta kobiet w wieku 60-69 lat.

Najczęściej członkami gospodarstw domowych kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ są współmałżonkowie (83% kobiet i 89,2% mężczyzn). W swoich gospodarstwach domowych mieszkają oni także z dziećmi w wieku przedszkolnym – 5,4% i wczesnoszkolnym (od 8 do15 lat) – 9,8%, oraz młodzieżą do 17. roku życia – 6,4%. Co czwarta kobieta w wieku 45+ (26,6%) i 28,7% mężczyzn prowadzi wspólne gospodarstwo domowe z ludźmi młodymi w wieku 18-24 lata. Zwraca uwagę dość duży odsetek kobiet i mężczyzn w wieku 45-54 lata, którzy prowadzą wspólne gospodarstwa domowe z osobami starszymi, mającymi ukończony 65. rok życia (11,7% kobiet i 16,8% mężczyzn w wieku 45-49 lat i, odpowiednio, 12,1% i 17% w przedziale wieku 50-54 lata). Na podstawie przedstawionego obrazu można wnioskować, że osoby w wieku 45/50+ mają liczne obowiązki opiekuńcze oraz zobowiązania finansowe związane z łożeniem na utrzymanie osób zależnych147. Zobowiązania te obejmują zarówno członków wspólnego gospodarstwa domowego, jak i osoby spoza jego ram, wchodzące w skład sieci rodzinnej. Potwierdziły to jednoznacznie wypowiedzi badanych osób, które są nadal w dużym stopniu obciążone obowiązkami wobec własnych dzieci (7% posiada dzieci w wieku do 15 lat, 9% w wieku 16-18 lat), bądź też rodziców w podeszłym wieku lub trwale chorych (13%); ok. 3% zajmuje się (innymi) osobami niepełnosprawnymi (wykres 2.11).

147 Z badań przeprowadzonych przez zespół pod kierunkiem I. E. Kotowskiej na temat sytuacji kobiet powracających na rynek pracy po przerwie spowodowanej macierzyństwem i opieką nad dzieckiem także wynika, że krewni – za-równo spoza gospodarstwa, jak i wspólnie mieszkający z matką dziecka do lat trzech, a także w wieku 3-5 lat – biorą czynny i znaczący udział w organizacji opieki nad dzieckiem (J. Auleytner, red., Wieloaspektowa diagnoza sytuacji kobiet na rynku pracy w Polsce, MPiPS, Departament do Spraw Kobiet, Rodziny i Przeciwdziałania Dyskryminacji, War-szawa 2008, s. 45).

Wykres 2.11. Odsetek osób w wieku 45/50+ obciążonych obowiązkami wobec wła-snych dzieci, wnuków oraz rodziców w podeszłym wieku i innych osób zależnych (w %; N = 3200) 7,0% 9,0% 3,5% 13,0% 3,0% 0% 5% 10% 15%

własne dzieci w wieku

poniżej 15 lat w wieku 16-18 lat^{własne dzieci wnuki w wieku} poniżej 15 lat wieku lub trwale chorzy^{rodzice w podeszłym} niepełnosprawne^{inne osoby}

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: P. Mielczarek, Raport wstępny z badania ilościowego CAPI

prowadzonego wśród osób w wieku 45+ w ramach ogólnopolskiego badania – Diagnoza obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn w wieku 50+ na rynku pracy w Polsce, ARC Rynek i Opinia, Warszawa 2012; materiały

wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50.

Analityczne ujęcie kwestii zobowiązań opiekuńczych według płci i grup wieku wskazuje, że opieka nad dziećmi w zasadzie w równej mierze absorbuje kobiety i mężczyzn, głównie w wie-ku 45- 59 lat, wnukami – szczególnie poniżej 7. rowie-ku życia – kobiety; zwraca uwagę relatywnie duże w stosunku do kobiet zaangażowanie mężczyzn w wieku 60-69 lat w opiekę nad starszy-mi wnukastarszy-mi, mającystarszy-mi od 8 do 15 lat (odpowiednio: 1% i 6% populacji). Obciążenia związane z opieką nad osobami w podeszłym wieku bądź trwale chorymi dotyczą zarówno kobiet, jak i mężczyzn, choć w tym drugim przypadku w wyraźnie mniejszym stopniu (wykres 2.12). Wykres 2.12. Kobiety i mężczyźni w wieku 45/50+ obciążeni obowiązkami wobec wła-snych dzieci, wnuków oraz rodziców w podeszłym wieku i innych osób zależnych we-długwieku (w %)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: P. Mielczarek, Raport wstępny z badania ilościowego CAPI

prowadzonego wśród osób w wieku 45+ w ramach ogólnopolskiego badania – Diagnoza obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn w wieku 50+ na rynku pracy w Polsce, ARC Rynek i Opinia, Warszawa 2012; materiały

wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”.

Kobiety (N=1677) Mężczyźni (N=1523) 6,0% 8,6% 13,0% 5,8% 14,7% 3,5% 21,3% 24,6% 8,2% 1,2% 19,9% 3,2% 3,4% 7,3% 14,4% 5,2% 18,3% 3,6% 0,2% 13,9% 9,7% 5,7% 3,4% 0% 10% 20% 30%

dzieci własne w wieku poniżej 15 lat dzieci własne w wieku 16-18 lat wnuki w wieku poniżej 7 lat wnuki w wieku 8-15 lat rodzice w podeszłym wieku lub trwale chorzy inne osoby niepełnosprawne 8,1% 9,3% 5,3% 2,4% 10,8% 23,5% 2,1% 0,6% 14,0% 4,3% 5,5% 5,9% 2,3% 10,9% 1,2% 8,5% 6,1% 3,7% 0% 10% 20% 30%

dzieci własne w wieku poniżej 15 lat dzieci własne w wieku 16-18 lat wnuki w wieku poniżej 7 lat wnuki w wieku 8-15 lat rodzice w podeszłym wieku lub trwale chorzy inne osoby niepełnosprawne

ogółem 45-49 lat 50-59 lat 60-69 lat ogółem 45-49 lat 50-64 lata 65-69 lat

2,4% 1,2%

2,7% 2,4%

Wyraźnie zarysował się obraz podwójnego obciążenia tzw. pokolenia kanapkowego

(san-dwich generation), czyli osób dwustronnie obciążonych obowiązkami (finansowymi,

pomo-cowymi, emocjonalnymi itp.): opieki nad sędziwymi rodzicami i nad własnymi dziećmi, które często chodzą jeszcze do szkoły lub wstępują w okres dorosłego życia – mniej więcej co trze-cia osoba sprawująca opiekę nad własnymi dziećmi ma jednocześnie obowiązki związane ze wsparciem starszych rodziców. Oznacza to, że ok. 5% populacji w wieku 45+ można zaliczyć do sandwich generation. Dotyczy to zwłaszcza kobiet w wieku 50-59 lat. Omówione prawidło-wości można odnieść do mieszkańców wszystkich regionów – lokalne uwarunkowania rynku pracy nie rzutują na zakres obowiązków opiekuńczych pokolenia 45/50+.

Opieka nad osobami zależnymi pochłania częściej niż co czwartej osobie w wieku 45/50+ (28%) przeciętnie ponad 6 godzin dziennie. Jest to więc opieka absorbująca czas, który ma do dyspozycji osoba w tym wieku.

2.2.2. Sytuacja finansowa kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ i ich gospodarstw domowych