Przegląd wybranych badań zagranicznych dotyczących sytuacji kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ na rynku pracy

Analizie badań prowadzonych w Polsce towarzyszyło rozpatrywanie badań zagranicz-nych. Ich analiza odnosiła się do badań cyklicznych, prowadzonych na bardzo licznych po-pulacjach w założonych kohortach wieku w Europie69 i na całym świecie70. Przegląd badań międzynarodowych ukazał, że istnieje bogactwo badań dotyczących procesu starzenia się, prowadzonych na wszystkich kontynentach. Dla przykładu warto podać:

• SHARE (Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe), którego główne obszary problemowe dotyczące osób w wieku 50+ to: stan zdrowia, sytuacja rodzinna, rynek pracy, status ekonomiczny mieszkańców Unii Europejskiej. Badania oparte na trzeciej fali SHARE – SHARELIFE – dotyczą zdrowia, dochodów i sieci społecznych osób w wie-ku 50+, w kontekście czynników środowiskowych: polityk edukacyjnych, dostępu do opieki zdrowotnej, rodzajów zabezpieczenia społecznego, łagodzenia ubóstwa, dota-cji mieszkaniowych i wsparcia macierzyńskiego. Badanie bazuje na 28.000 życiowych historii w trzynastu krajach Europy –od Skandynawii, poprzez kraje Europy Środkowej i Wschodniej (w tym Polskę) aż do Morza Śródziemnego, konfrontując je z działaniami państwa opiekuńczego71;

• ELSA (English Longitudinal Study of Ageing), którego celem jest zbadanie stanu zdro-wia, modeli zachowań i funkcjonowania, jakości życia, pozycji społecznej i statusu eko-nomicznego osób w wieku ponad 50 lat w Wielkiej Brytanii. W szczególności badania obejmują tematykę: zdrowia, niepełnosprawności, związków między statusem ekono-micznym a stanem zdrowia, determinant statusu ekonomicznego w starszym wieku, procesu podejmowania decyzji o przejściu na emeryturę, relacji społecznych, warun-ków domowych, struktury rodziny, transferów środwarun-ków, udzielanego i otrzymywanego wsparcia;

• Europejskie Badania Warunków Pracy (European Working Condition Survey), które jest

cyklicznym badaniem, realizowanym przez Eurofound,dotyczy elementów ważnych

dla warunków pracy w różnych fazach życia zawodowego. Obejmuje: zapewnienie roz-woju zawodowego i bezpieczeństwa zatrudnienia, utrzymywanie i promowanie dobre-go stanu zdrowia i samopoczucia pracowników, rozwijanie umiejętności i kwalifikacji, godzenie życia zawodowego z prywatnym;

• HRS (Health and Retirement Study), realizowane w Stanach Zjednoczonych, którego cele to: opis okresu przedemerytalnego i skutków przejścia na emeryturę, przebadanie rela-cji między stanem zdrowia a dochodami i statusem materialnym, zbadanie zależności między konsumpcją a gromadzeniem bogactwa, zdiagnozowanie uwarunkowania nie-zdolności do pracy, przebadanie uwarunkowań i zależności między parametrami doty-czącymi ubytków stanu zdrowia, stanu zamożności, rodziny, stanu instytucjonalnego. Badania międzynarodowe są najczęściej wieloetapowe. Jako cyklicznie powtarzane pomiary dostarczają rzetelnej wiedzy na temat różnorodnych aspektów funkcjonowania

69 SHARE; ELSA; Europejskie Badania Warunków Pracy.

70 HRS (Health and Retirement Study); MHAS (Mexican Health and Aging Study), realizowane w Meksyku; KLoSA (Kore-an Longitudinal Study of Aging) wykonyw(Kore-ane w Korei Południowej; chińskie CHARLS (Chinese Health (Kore-and Retirement Survey); indyjskie LASI (Longitudinal Aging Study in India); japońskie JHRS/JSTAR (Japanese Study of Aging and Retire-ment); SAGE (Study on Global Ageing and Adult Health) początkowo koncentrujące się na krajach takich jak: Chiny, Ghana, Indie, Meksyk, Rosja i Republika Południowej Afryki (w kolejnych rundach badawczych dołączono również Indonezję, Bangladesz, Kenię, Tanzanię i Wietnam); ALSWH (Australian Longitudinal Study on Women’s Health), CLSA (Canadian Longitudinal Study on Aging); CLESA (Comparisons of Longitudinal European Studies on Ageing), NZHRS (New Zealand Health, Work and Retirement), TILDA (The Irish Longitudinal Study on Ageing).

71 A. Börsch-Supan, M. Brandt, K. Hank, M. Schröder (red.), The Individual and the Welfare State. Life Histories in Europe, Heilderberg, Springer 2011.

starszych osób72 na wszystkich kontynentach. Ich największym walorem wydaje się być porównywalność wyników między krajami oraz możliwość obserwacji zmiany zjawisk w czasie. Odwołanie się do niektórych narzędzi i doświadczeń badań HRS, ELSA oraz SHARE w projekcie „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+” umożliwiło uzyskanie pew-nej kompatybilności z badaniami międzynarodowymi w wybranych obszarach.

Przegląd doniesień międzynarodowych pokazał także rosnącą na świecie, w tym w Unii Europejskiej, tendencję do zainteresowania zarządzaniem wiekiem, niekiedy przy niewielkiej, zdaniem respondentów, pilności73 we wdrażaniu tego typu rozwiązań. Zdecydowanie częściej podkreśla się, że zarządzanie wiekiem, jako jeden z elementów różnorodności, staje się impera-tywem biznesu74, chociaż jest prowadzone różnorodnymi metodami75. Wyniki badań niekiedy prezentowały stosunkowo małą świadomość76 albo całkowity brak świadomości wyzwań dla zarządzania, w tym zarządzania wiekiem77. Jednocześnie mnogość zgromadzonych dobrych praktyk zarządzania wiekiem78 niemalże we wszystkich krajach europejskich potwierdza wyso-ką rangę zjawiska. Zasady zarządzania wiekiem na poziomie przedsiębiorstwa pozostają zwykle pod wpływem zmian ogólnych polityk w różnych krajach, a także zmian koniunktury79.

Badania zagraniczne dotyczyły także bardzo istotnej, dla zarządzania zasobami ludzkimi, ale i dla polityki społecznej, potrzeby godzenia życia osobistego z pracą zawodową80 oraz konieczności międzypokoleniowego transferu wiedzy81. Z powyższymi zagadnieniami pozo-staje w związku:

• zarządzanie talentami w kontekście braku dostępnych talentów82 i toczącej się wojny o talenty;

• kształtowanie motywacji pracowniczej przy skutecznym doborze instrumentów moty-wowania83;

• kształtowanie wielopłaszczyznowej satysfakcji z pracy84 .

Cenne zdaje się porównanie podejścia prezentowanego przez polskich pracodawców z podejściem zagranicznych przedsiębiorców85, szczególnie że na tle Europy dostrzegalna

72 M. Chałas, Identyfikacja i analiza badań zagranicznych dotyczących osób 50+/45+ na  rynku pracy, materiały we-wnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, Łódź, listopad 2010.

73 W. Conen, H. van Dalen, K. Henkens, J. Schippers, Activating Senior Potential in Ageing Europe: an Employers’ Perspec-tive, Haga, maj 2011, http://www.aspa-eu.com.

74 A. Walker, The Emergence of Age Management In Europe, International Journal of Organisational Behaviour, Volume 10 (1), 2005.

75 Adults mentoring Comparative analysis Bulgaria, Poland, Slovenia and the UK, 2008, http://www.adults-mentoring. eu; I. Kołodziejczyk-Olczak, Career Plan 50+. Survey Reportw ramach projektu Career Plan 50+, SWSPiZ, Łódź, marzec 2010; I. Kołodziejczyk-Olczak, ADEC – Adult Educator in Company Raport z badania, SWSPiZ, Łódź, czerwiec 2005.

76 P. Szukalski, Raport na temat aktywnego starzenia się w Bułgarii, opracowanie wewnętrzne w ramach zadania 2 projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”.

77 J. Ţnidaršič, V. Dimovski, Age Management: A New Paradigm In HRM Within Slovenian Enterprises,, The Journal of Applied Business Research, Vol. 25, Number 3 111, 2009.

78 Analiza najlepszych praktyk zarządzania wiekiem pochodzących z europejskiej bazy danych Eurofound. M. Wallin, T. Hussi, Best practices in Age management – evaluation of organisation cases, Final report, Finnish Work Environment Fund, 29.04.1011, http://www.tsr.fi/c/document_library/get_file?folderId=13109&name=DLFE-5415.pdf

79 Ch. van Stolk, Impact of the recession on age management policies, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin 2013, http://www.eurofound.europa.eu/publications/htmlfiles/ef1175.htm

80 A. Aassve, B. Arpino, A. Goisis, Grandparenting and mothers’ labour force participation: A comparative analysis using the generations and gender survey, Demographic Research Volume 27, 10 July 2012, www.demographic-research.org

81 SISC – Senior Intergenerational Social Capital. Raport krajowy podsumowujący wywiady w firmach, Instytut Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym, Warszawa 2009 (w ramach projektu SISC – Senior Intergenerational Social Capital, czyli Międzypokoleniowy Kapitał Społeczny).

82 Supply Demand, 2010 Talent Shortage Survey Results, Manpower 2010, http://www.manpower.com.

83 Respondentami były osoby z 28 państw świata; A. Wziątek-Staśko, Diversity Management. Narzędzie do skutecznego motywowania pracowników, Difin, Warszawa 2012.

84 150 000 respondentów z 15 krajów; D. Kwiatkowska-Ciotucha, U. Załuska, J. Dziechciarz, Analiza porównawcza od-czuć satysfakcji zawodowej – Polska na tle wybranych krajów Unii Europejskiej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2007.

jest niska aktywność zawodowa i pozazawodowa Polaków po 50. roku życia, co potwierdzają cytowane wcześniej dane statystyczne86.

Odrębny wątek badawczy stanowi przegląd projektów międzynarodowych realizowa-nych w ramach różrealizowa-nych programów (w tym przede wszystkim współfinansowarealizowa-nych z Euro-pejskiego Funduszu Społecznego oraz tzw. funduszy norweskich)87. Tematyka i zakres anali-zowanych projektów (w liczbie ponad 20) była bardzo rozległa. Zidentyfikowano kilkanaście projektów: programy ramowe (charakter badawczy), projekty „norweskie” (inicjatywy lokal-ne), a także projekty edukacyjne nastawione na nauczanie przez całe życie (Lifelong Learning Programme – LLP). Wśród ogółu aktywności realizowanych na płaszczyźnie międzynarodo-wej w nurt działań pobudzających aktywność osób starszych najsilniej wpisują się projekty realizowane w ramach LLP. Koncentrują się na nauczaniu obsługi urządzeń ICT oraz języków obcych. Zaletą projektów z  komponentem międzynarodowym jest umożliwienie osobom w wieku 45/50+ bezpośredniego kontaktu z językiem obcym i kulturą innych narodów, a tym samym budowania postawy otwartości na zmiany.

W  projektach realizowanych z  udziałem instytucji polskich w  Programach Ramowych w niewielkim stopniu podejmowano temat funkcjonowania osób w wieku powyżej 50. roku życia na rynku pracy i w społeczeństwie. Zaletą podejmowanych inicjatyw jest ich kontynu-acja w dłuższym okresie, gwarantująca prawdopodobnie dalszy rozwój koncepcji aktywne-go starzenia się w Polsce.Na uwagę zasługuje projekt realizowany w 6. programie ramowym pt. RECWOWE - Reconciling Work and Welfare in Europe, którego celem było stworzenie zin-tegrowanej europejskiej siecibadawczej, skupiającej różnorodne dyscypliny badawcze i za-pobiegającej rozdrobnieniuistniejących badańw sferzepracyi dobrobytuw Europie. Obszary: flexicurity, równowaga praca-życie, jakość pracy, systemy socjalne diagnozowane były aż w 17 krajach europejskich88. Drugim istotnym projektem była ASPA - Activating Senior

Poten-tial in Ageing Europe, realizowana jako projekt 7. programu ramowego. Wyniki wskazują, że

na ogół pracodawcy postrzegają starzenie się społeczeństwa jako jedno z głównych wyzwań rynku pracy w nadchodzącym dziesięcioleciu. W niemal wszystkich badanych krajach od 70 do 85 procent pracodawców przewiduje problemy z powodu starzenia się. 43% pracodaw-ców przewiduje wzrost udziału starszych pracowników w zatrudnieniu we wszystkich kra-jach. Istnieje świadomość, ale niskie jest „poczucie pilności”, które powoduje, że nie zostały jeszcze opracowane konkretne rozwiązania w zakresie zarządzania zasobami ludzkimi89. Z kolei projekt SPReW - Generational approach to the social patterns of relation to work, reali-zowany w ramach 6. programu ramowego, obejmował badania relacji między generacjami, w tym konfliktów w miejscu pracy, motywacji, komunikacji, transferu wiedzy90. Na wskaza-nie go w tym miejscu wpłynął szeroki wydźwięk i złożoność badań, mimo, że wskaza-nie uczestniczy-ła w nim żadna polska instytucja.

Tytułem podsumowania można wskazać, że zamysłem licznego zespołu badaczy skupio-nych wokół Uniwersytetu Łódzkiego było uzyskanie kompleksowego podejścia do zagad-nienia aktywizacji kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ w Polsce. Stało się to możliwe dzięki zbadaniu opinii i skonfrontowaniu osądów różnorodnych interesariuszy tego obszaru. Ogól-nopolskie, reprezentatywne badanie z udziałem tak licznych interlokutorów przeprowadzo-no w naszym kraju po raz pierwszy.

86 J. Perek-Białas, M. Kocór, Aktywność polityczna i społeczna osób starszych, [w:] J. Perek-Białas (red.), Aktywne starzenie się. Aktywna starość, Wydawnictwo Aureus, Kraków 2005.

87 I. Kołodziejczyk-Olczak, Finansowanie inicjatyw ukierunkowanych na aktywizację zawodową osób 50+/45+ w ramach projektów międzynarodowych, [w:] B. Urbaniak, J. Wiktorowicz (red.), Raport, op. cit.

88 http://www.recwowe.eu, stan na dzień 2.04.2013 r.

89 W. Conen, H. van Dalen, K. Henkens, Joop Schippers, Activating Senior Potential in Ageing Europe: an Employers’ Perspective, NIDI, Hague 2011, s. 59.

90 P. Vendramin, Genarations at work: areas of solidarity and tensions, Brussels 2008; B. Delay, D. Méda, Changer in the relation to work, Brussels 2008; http://www.ftu-namur.org (marzec 2013).

Złożoność kategorii badawczych, zastosowanie triangulacji badań, umocowanie kon-cepcji w dorobku polskim i światowym wydatnie przyczyniło się do stworzenia unikalnego, w pełni oryginalnego rezultatu projektu. Zespół badaczy ma jednocześnie nadzieję, że uzy-skane wyniki będą użyteczne dla szerokiego grona odbiorców, a w przyszłości staną się inspi-racją do debaty oraz impulsem do dalszych studiów czy też kroków pogłębiających obecne tropy badawcze.

1.2. Metodyka badań Diagnozy