Badania ogółu Polaków w wieku 45-69 lat techniką wywiadu kwestionariuszo- Badania ogółu Polaków w wieku 45-69 lat techniką wywiadu kwestionariuszo-wego wspomaganego komputerowo (CAPI)

Dobór jednostek do badania

Wywiad kwestionariuszowy zastosowano do badania zbiorowości dorosłych Polaków w wieku 45-69 lat96 (urodzonych w okresie 1943-1967) i przeprowadzono go na próbie losowej97

3200 respondentów98. Dla potrzeb badania wylosowano 6 ogólnopolskich podprób odwzoro-wując udział każdej z nich w populacji: 1) kobiet w wieku 45-49 lat, 2) mężczyzn w wieku 45-49 lat, 3) kobiet w wieku 50-59 lat, 4) mężczyzn w wieku 50-64 lata, 5) kobiet w wieku 60-69 lat, 6) mężczyzn w wieku 65-69 lat. Odwzorowanie to osiągnięto zapewniając odpowiednie liczebno-ści podprób, a na dalszym etapie badań – poprzez odpowiedni system wag99.

Ze względu na to, że szanse znalezienia pracy są silnie zróżnicowane terytorialnie, zasto-sowano schemat, który pozwolił kontrolować ich strukturę ze względu na zróżnicowanie geo-graficzne, tj.: województwo (16 województw) oraz 4 klasy wielkości miejscowości w każdym z województw: 1) wieś, 2) miasto do 50 tys. mieszkańców, 3) miasto 50-200 tys., 4) miasto powyżej 200 tys. Liczebności próby losowanej dla poszczególnych klas wielkości miejsca za-mieszkania oraz województw wyznaczono tak, aby możliwe było jednoczesne uwzględnienie trzech rodzajów założeń:

1. Założonych liczebności wywiadów w każdej z 6 podprób definiowanych przez płeć i wiek,

2. Założonej łącznej liczby wywiadów w każdej z komórek łącznego rozkładu definiowa-nego przez województwo i klasę wielkości miejscowości,

3. Założonych poziomów współczynników realizacji próby (response rate100) w 4 klasach wielkości miejscowości zamieszkania osób wylosowanych – na podstawie doświadczeń badawczych czołowych polskich ośrodków badawczych założono, że współczynniki re-alizacji próby są identyczne w każdym z województw.

Próba była dobierana dwustopniowo: w kroku pierwszym losowano punkty realizacji badania zgodnie z założoną alokacją terytorialną próby, czyli w każdym województwie, zaś w kroku drugim z wylosowanych punktów realizacji badania losowani byli respondenci. Oso-by zostały wylosowane bez zwracania, z identycznymi prawdopodobieństwami w ramach poszczególnych podprób. Ze względu na praktyczną niemożność dotarcia do wszystkich jed-nostek w okresie przeznaczonym na terenową realizację badań, czyli 100-procentową reali-zację próby, wylosowano również próbę uzupełniającą. Na etapie realizacji ankieterzy mieli za zadanie skontaktować się ze wszystkimi wylosowanymi respondentami z próby podstawo-wej w określonym czasie. W przypadku braku możliwości uzyskania wystarczającej liczby wy-wiadów, ankieterzy kontaktowali się z respondentami z próby uzupełniającej w celu realizacji założonej liczby wywiadów. Transze próby uzupełniającej były wydawane do realizacji na

po-96 Przyjęcie górnej granicy uzasadniały w momencie formułowania założeń Diagnozy (I kwartał 2011 r.) postulaty przesunięcia wieku emerytalnego na poziom 67 lat. Dokonane zmiany w systemie emerytalnym potwierdzają przy-jęte założenia badawcze. Istotne jest również to, że w pięć lat po osiągnięciu wieku emerytalnego odsetek zarówno kobiet, jak i mężczyzn pobierających emeryturę, niemal nie rośnie, a tym samym jest to wiek, w którym większość Polaków zakończyła już swoją aktywność zawodową – por. Aneks metodologiczny… , op. cit.

97 Próba losowa jest reprezentatywna dla całej populacji i musi spełniać kilka warunków: każda jednostka należąca do populacji ma takie samo i dające się wyliczyć prawdopodobieństwo dostania się do próby, potrafimy obliczyć błąd standardowy próby, czyli błąd wynikający z badania przeprowadzonego na próbie, a nie na całej populacji, dysponujemy operatem losowania (czyli kompletnym, dokładnym spisem jednostek należących do populacji) – por. E. Babbie, Podstawy badań społecznych, PWN, Warszawa 2008, s. 211-247. W naszych badaniach operatem losowania była baza PESEL zakupiona przez realizatora badań terenowych Diagnozy w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych.

98 Szczegółowe uzasadnienie i reguły doboru próby znajdują się w Aneksie metodologicznym… , op. cit.

99 Szerzej na ten temat w Aneksie metodologicznym …, op. cit.

100 Response rate to odsetek jednostek w próbie, należących do badanej populacji, z którymi przeprowadzono ba-danie; inaczej – poziom realizacji próby wśród jednostek należących do badanej populacji – szerzej na ten temat: K. Grzeszkiewicz-Radulska, Respondenci niedostępni w badaniach sondażowych, [w:] Analizy i próby technik badaw-czych w socjologii, tom XII, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2009, s. 26-36.

ziomie poszczególnych województw. Zastosowanie specjalistycznego oprogramowania do obsługi projektów realizowanych ze wsparciem komputerowym CADAS umożliwiało bieżącą kontrolę realizacji badania zarówno w regionach, jak i w poszczególnych wylosowanych wiąz-kach, czyli zestawach kontaktów przydzielonych każdemu ankieterowi. Program ten kontro-lował również przekazywanie nazwisk respondentów z próby uzupełniającej101. Tabele 1.2. i 1.3. przedstawiają udział procentowy poszczególnych kategorii (osób w określonym wieku, mieszkających w różnych typach miejscowości) uczestniczących w badaniach po zastosowa-niu wag.

Tabela 1.2. Struktura próby osób w wieku 45-69 lat według płci i wieku (po zastosowa-niu wag)

Kategoria wiekowa

Mężczyźni Kobiety Razem

Liczebność % Liczebność % Liczebność %

45-49 336 22,1 341 20,3 677 21,2 50-54 394 25,9 414 24,8 808 25,2 55-59 361 23,7 399 23,7 759 23,7 60-64 267 17,5 311 18,6 578 18,1 65-69 165 10,8 212 12,6 377 11,8 Razem 1523 100,0 1677 100,0 3200 100,0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Aneksu metodologicznego Diagnozy obecnej sytuacji kobiet

i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

Tabela 1.3. Charakterystyka próby osób w wieku 45-69 lat według miejsca zamieszka-nia (po zastosowaniu wag)

Wyszczegól-nienie ^Wieś do 50 tys.^Miasto 50–200 tys.^Miasto

Miasto powyżej 200

tys. ^Razem

Liczebność 1197 707 535 761 3200

% 37,4 22,1 16,7 23,8 100,0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Aneksu metodologicznego Diagnozy obecnej sytuacji kobiet

i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

Narzędzie badawcze

Badania przeprowadzono w oparciu o kwestionariusz zawierający 110 pytań102. Kwestio-nariusz był realizowany w systemie CAPI, co oznacza, że jego tekst był zapisany elektronicznie

101 Wysoki stopień odmów oraz brak dostępności wylosowanych respondentów skutkowały tym, że we wszystkich regionach ankieterzy skorzystali z próby podstawowej oraz z baz uzupełniających. Losowy charakter doboru próby na poziomie pracy ankieterów polegał zatem na tym, że każdy ankieter kontaktował się z każdą z wylosowanych osób i usiłował zrealizować z nią wywiad. Ankieterzy wracali pod wylosowany adres minimum 3-krotnie w celu uzy-skania możliwie wysokiego odsetka realizacji. Dokładne statystyki z poziomu realizacji próby znajdują się w Aneksie metodologicznym…, op. cit.

102 Pytania zawarte w kwestionariuszu to w większości pytania zamknięte. Treść kwestionariusza do badań CAPI znaj-duje się w Aneksie metodologicznym…, op. cit.

i ankieter również w pamięci komputera zapisywał odpowiedzi, dzięki czemu można było kontrolować poprawność zapisów. Średni czas trwania wywiadu to 52 minuty.

Kwestionariusz wywiadu składał się z metryczki oraz 5 bloków pytań, które: charakteryzo-wały gospodarstwo domowe respondenta, jego sytuację zawodową i pozazawodową, aktyw-ność społeczną, a także dostarczały informacji na temat: przekonań, zapatrywań, otwartości na zmiany badanych. Kwestionariusz zawierał również blok pytań wspólnych dla różnych grup respondentów (zadawano je także pracodawcom w badaniach ilościowych oraz pytano o nie respondentów w badaniach jakościowych), w których proszono o wyrażenie opinii na temat działań na rynku pracy na rzecz osób w wieku 45+ i uregulowań formalno-prawnych dotyczących polityki zatrudnienia wobec osób z tej grupy wieku, a także na temat propozycji pożądanych kierunków i obszarów wsparcia aktywności zawodowej starszych pracobiorców. Integralnym elementem omawianego badania był Test Skali Satysfakcji z Życia (SWLS), który zakupiono w liczbie zgodnej z wielkością próby (3200). Testy te były wykorzystywane w postaci papierowej i wypełniane samodzielnie przez respondentów. Wyniki testu opraco-wano odrębnie i dołączono do całości opracowania danych103.

Dla wszystkich respondentów przygotowano materiały informacyjne, spełniając wymogi kodeksu ESOMAR104 mówiące, że udział w badaniu musi być świadomy i dobrowolny105. W przy-padku badań realizowanych techniką CAPI sporządzono, według przyjętych wzorów106, list do respondenta, w którym zawarto wszystkie wymagane przez PKJPA107 informacje. List wręczano respondentowi bezpośrednio przed rozpoczęciem wywiadu. List ten dodatkowo uwiarygod-niał pracę ankietera i stosowany był w celu podniesienia odsetka zrealizowanych badań. Pilotaż

Realizacja każdego badania powinna być poprzedzona tzw. pilotażem108. Pilotaż może do-tyczyć sytuacji badania, reakcji respondentów, atmosfery wywiadu, albo tylko sprawdzać, jak funkcjonuje kwestionariusz – na ile zrozumiałe są zawarte w nim pytania, na jakie trudności napotykają respondenci udzielając odpowiedzi, które pytania są szczególnie drażliwe oraz czy adekwatne są reguły zapisane w instrukcji ankieterskiej109. Taki wariant pilotażu, określa-ny pilotażem narzędzia badawczego, zastosowano w tym badaniu. Pilotaż został przeprowa-dzony w dniach 17-25 lutego 2012 r. w województwie mazowieckim przez doświadczonych ankieterów. W sumie zrealizowano 30 wywiadów pilotażowych. Średni czas trwania takiego wywiadu to 55 minut. W efekcie pilotażu dokonano poprawek i opracowano ostateczną wer-sję kwestionariusza.

103 Szerzej na ten temat w Aneksie metodologicznym …, op. cit..

104 ESOMAR (European Society for Opinion and Marketing Research) Europejskie Stowarzyszenie Badaczy Opinii Pu-blicznej i Rynku wyznacza standardy jakościowe oraz etyczne badań opinii puPu-blicznej i badań rynkowych m.in. dzięki przyjętemu przez krajowe organizacje kodeksowi etycznemu – por. I. Przybyłowska, Porównawcza analiza między-narodowych kodeksów etyki i praktyki badawczej, [w:] Z. Gostkowski, B. Sułkowski (red.), Namysł nad metodą, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Sociologica 26, 1997.

105 Podstawowe zasady, którymi kierowano się wobec osób biorących udział w badaniu, to: zasada dobrowolności, zasada pełnej informacji, zasada ochrony danych oraz poufności i anonimowości. Zasady postępowania wobec osób biorących udział w badaniu określone są w kodeksie ESOMAR oraz w ustawie o ochronie danych osobowych (ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych). Więcej na temat tych zasad można przeczytać w Aneksie meto-dologicznym…, op. cit.

106 Wzór listu dla respondenta znajduje się w Aneksie metodologicznym…, op. cit.

107 „Program Kontroli Jakości Pracy Ankieterów jest najważniejszą inicjatywą Organizacji Firm Badania Opinii i Rynku (OFBOR), promującą polskie standardy jakości realizacji badań rynku i opinii społecznej w terenie. Program Kontroli Jakości Pracy Ankieterów służy podnoszeniu jakości zbierania danych w badaniach rynku i opinii publicznej. Skupia się na terenowej pracy ankieterów”. – por. http://www.ofbor.pl, stan na dzień 9.09. 2012 r.

108 P. B. Sztabiński, F. Sztabiński, Jak połączyć pilotaż z badaniem próbnym? Przykład Europejskiego Sondażu Społecznego 2004, ASK nr 14/2005, s. 55-75.

109 Instrukcja dla ankietera jest integralnym elementem narzędzia badawczego i występuje w dwóch wariantach: jako instrukcja ogólna opisująca zasady prowadzenia badań kwestionariuszowych i jako instrukcja szczegółowa precyzu-jąca zasady postępowania ankietera w danym badaniu.

Szkolenie

Niezbędnym elementem realizacji wszelkich badań jest również przeprowadzenie szkole-nia ankieterów110. W przypadku tego badania wszyscy koordynatorzy regionalni zostali prze-szkoleni osobiście w siedzibie firmy prowadzącej badanie, a jego przebieg został utrwalony w pliku audio/wideo, który stanowił istotny element drugiego etapu szkolenia – był wykorzy-stywany przy szkoleniu ankieterów w ośrodkach regionalnych. W szkoleniu koordynatorów uczestniczył również przedstawiciel zespołu badawczego UŁ.

Kontrola

W każdym badaniu istnieją rozbudowane procedury kontroli pracy ankieterów. „Wska-zać można dwie podstawowe grupy technik kontroli: nieterenowe111 i terenowe112. Pierwsze z nich oparte są na analizie wypełnionych kwestionariuszy i kart realizacji badania (formu-larzy doboru, tj. danych pozwalających na identyfikację respondenta – przyp. aut.), drugie zaś wymagają uczestnictwa kontrolera w sytuacji badawczej lub ponownego kontaktu z respon-dentem.

110 Każdy ankieter jest szkolony i przygotowywany do prowadzenia badań podczas rekrutacji do sieci ankieterskiej. Ta ogólna wiedza dotycząca sposobu realizacji wywiadów musi zostać wzbogacona o „znajomość szczegółowych zasad, reguł, dyrektyw obowiązujących w danym badaniu. Zdarzyć się bowiem może, iż dyrektywy w nim obowią-zujące mogą odbiegać od ogólnych zasad prowadzenia wywiadów. Zasadniczym więc celem szkolenia jest przygo-towanie ankietera do pracy w terenie w danym projekcie badawczym. Daje ono możliwość pełnego zapoznania się z celami badania, jego ramami koncepcyjnymi, charakterem i sposobem doboru próby, zastosowanymi procedurami zbierania materiałów, narzędziami badawczymi i zasadami realizacji wywiadów.” (Sztabiński 2005, s. 46). W praktyce badawczej występują różne rodzaje szkoleń ankieterskich, m.in. bezpośrednie i szkolenia, które można by określić jako kaskadowe. W pierwszym przypadku w szkoleniu uczestniczą bezpośrednio wszyscy ankieterzy realizujący wy-wiady w danym badaniu. Szkolenia kaskadowe natomiast prowadzone są dla koordynatorów, czyli terenowych peł-nomocników ośrodków badawczych, którzy przekazują ankieterom uzyskaną w ich trakcie wiedzę.

111 „Nieterenowe metody kontroli dostarczają informacji dotyczących przede wszystkim poprawności realizacji wy-wiadu, w mniejszym zaś stopniu poprawności realizacji próby. Ich zastosowanie pozwala bowiem raczej na ocenę stosowania przez ankietera dyrektyw szczegółowych (odnoszących się do kwestionariusza, poszczególnych pytań, zadawania ewentualnych pytań pogłębiających, notowania odpowiedzi itp.) niż np. na ujawnienie faktu nieprzepro-wadzenia wywiadu bądź jego przepronieprzepro-wadzenia z niewłaściwym respondentem”. – por. F. Sztabiński, Na czym polega praca ankietera? Przygotowanie do pracy w charakterze ankietera, [w:] P.B. Sztabiński, Z. Sawiński, F. Sztabiński (red.), Fieldwork jest sztuką, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2005, s. 355-356. Do nieterenowych sposób kontroli pracy ankieterów zaliczyć można: (i) weryfikację, czyli porównywanie danych metryczkowych, a więc opisujących cechy społeczno-demograficzne respondenta, i faktualnych, zapisanych przez ankietera w kwestionariuszu z analogicz-nymi daanalogicz-nymi uzyskaanalogicz-nymi w inny sposób, (ii) analizę wypełnionych kwestionariuszy pod kątem kompletności zada-nych pytań i zapisu odpowiedzi, zrozumiałości i czytelności zapisu, spójności zapisu odpowiedzi na pytania zależne i wzajemnie kontrolujące się itp., (iii) tzw. kontrolę wewnętrzną polegającą na analizie częstotliwości pojawiania się określonej sekwencji odpowiedzi w kwestionariuszach poszczególnych ankieterów, (iv) analizę opisu sytuacji wywia-du pozwalającą na ocenę warunków wywiawywia-du (obecność osób trzecich, miejsce i czas wywiawywia-du, jego atmosfery, na-stawienia respondenta do rozmowy). Wyniki kontroli nieterenowej nie rozstrzygają, czy wywiad został zrealizowany, czy też został „sfabrykowany” przez ankietera, ale mogą stanowić ważną przesłankę skierowania danego wywiadu do kontroli terenowej.

112 Wśród terenowych metod kontroli można wyróżnić takie, które wymagają wcześniejszego porozumienia kon-trolera z respondentem, tzn. przed wizytą ankietera, oraz takie, w których przypadku nie jest to konieczne. Do tych pierwszych można zaliczyć: (i) ukryte (bez wiedzy ankietera) nagrywanie magnetofonowe, (ii) podstawienie respon-denta, w tym przypadku funkcje kontrolera pełni respondent, któremu należy szczegółowo wyjaśnić, na czym po-lega jego rola oraz na które zachowania ankietera należy zwrócić szczególną uwagę, (iii) wywiad podsłuchiwany, to znaczy taki, w którym kontroler bez wiedzy ankietera przysłuchuje się rozmowie prowadzonej z respondentem. Drugą grupą metod kontroli terenowej są te, które nie wymagają uprzedniego porozumienia z respondentem, a naj-częściej stosowane wśród nich to: (i) wywiad obserwowany – kontroler wraz z ankieterem udaje się do respondenta i obserwuje sposób prowadzenia wywiadu przez ankietera, (ii) jawne nagrywanie magnetofonowe – ankieter zobo-wiązany jest do rejestracji w całości prowadzonej przez siebie rozmowy, oczywiście po uzyskaniu zgody respondenta na nagrywanie wywiadu, (iii) powtórny wywiad osobisty – kontroler udaje się do respondenta i powtórnie zadaje mu wybrane pytania z wywiadu zasadniczego, a także uzyskuje niezbędne informacje na temat przebiegu wizyty an-kietera, (iv) powtórny wywiad telefoniczny – metoda zbliżona do powtórnego wywiadu osobistego, przy czym tutaj kontakt kontrolera z respondentem odbywa się przez telefon, (v) kontrolna ankieta pocztowa – do respondentów wysyłany jest krótki kwestionariusz ankiety z prośbą o odpowiedź na zawarte w nim pytania i zwrot pocztą.

W niniejszym badaniu przeprowadzono zarówno kontrolę terenową, jak i nieterenową. W ramach kontroli nieterenowej zastosowano kontrolę logiczną, która przewidywała: mery-toryczną analizę wypełnionych kwestionariuszy, merymery-toryczną analizę dokumentacji pracy ankietera, logiczną kontrolę danych ze szczególnym zwróceniem uwagi na wyniki odbiega-jące od normy. Przy kontroli logicznej zastosowano standardowe metody analizy danych, w ramach których skontrolowano wewnętrzną spójność danych oraz ich kompletność – ob-jęła 100% kwestionariuszy. W wyniku kontroli logicznej z ostatecznej bazy danych usunięto 45 wywiadów – z powodu niespójności pomiędzy danymi dotyczącymi respondentów za-pisanymi przez ankietera a pobranymi z bazy PESEL. Podstawową formą kontroli terenowej była natomiast kontrola telefoniczna prowadzona post factum według przyjętego schematu rozmowy, który obejmuje wszystkie wymagane obszary i elementy pracy ankietera: fakt od-bycia wywiadu, poprawność metodologiczną, rzetelność pracy ankietera. Kontrola terenowa sprawdzała rzetelność pracy ankietera, stosowanie się do metodologii prowadzenia wywia-du oraz do instrukcji szczegółowych, jak i ogólnych wytycznych, a także standardów pracy ankietera. Skontrolowano 10% wszystkich zrealizowanych wywiadów – 320. W procedurach kontroli terenowej uczestniczył również przedstawiciel zespołu badawczego.