Satysfakcja z życia jako uwarunkowanie aktywności zawodowej kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+

Eleonora Bielawska-Batorowicz, Bogusława Urbaniak

Stosunek do aktywności zawodowej w ciągu całego życia pozostaje pod wpływem wielu zmiennych o charakterze psychologicznym, do których można zaliczyć np. autoidentyfikacje związane z wiekiem219, w tym subiektywne poczucie sprawstwa220. Na decyzje kształtujące postawy wobec pracy ma wpływ także samookreślenie wieku221. Określenie siebie przez

jed-nostkę jako osobę „starą” lub „młodą” znacząco wpływa na jej decyzje, zwłaszcza te, które dotyczą kształtowania przebiegu późnych karier zawodowych222. Z wiekiem następuje zmiana

postrze-219 Przegląd koncepcji kategoryzacji wieku człowieka przeprowadziła Z. Szarota w: Starzenie się i starość w wymiarze instytucjonalnego wsparcia, Wydawnictwo Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2010, s. 29-33.

220 C. Szmidt (red.), Kompleksowy…, op. cit.

221 Badania CBOS z 2007 r. wykazały, że znaczący odsetek osób w wieku powyżej 50 lat określa siebie jako ludzi w średnim wieku; stwierdziło tak np. 49% osób w wieku 60-64 lata. Można to interpretować jako niechęć do ujawnia-nia symptomów starzeujawnia-nia, ale także jako poczucie wydłużającej się perspektywy trwaujawnia-nia życia.

gania własnej roli w kształtowaniu przebiegu życia w wymiarze prywatnym i społecznym. Re-fleksja nad możliwymi do zaakceptowania formami własnej aktywności bądź bierności staje się impulsem do opracowania jednostkowej strategii wobec starzenia się.

Z pewnością na aktywne postawy kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ wobec własnego sta-rzenia się ma wpływ odczuwana satysfakcja z życia. W ramach badań Diagnozy posłużono się Skalą Satysfakcji z Życia (SWLS), posiadającą wysokie parametry psychometryczne223. Na pod-stawie wartości wskaźników satysfakcji z życia zauważono, że zbiorowość osób w wieku 45+ jest raczej przeciętnie zadowolona z życia – średnia dla całej populacji sięga 18,6 przy rozpiętości skali od 5 do 35 pkt. Istotnie wyższy poziom satysfakcji charakteryzuje przy tym mężczyzn niż kobiety, obserwuje się też istotne zróżnicowanie tego parametru w grupach wiekowych kobiet i mężczyzn224 – wykres 3.15. Zauważmy, że na tle innych grup wieku 45+ wyraźnie wyróżniają się wysokim poziomem satysfakcji z życia mężczyźni w wieku emerytalnym, tj. 65-69 lat; jest on istotnie wyższy w porównaniu z młodszymi mężczyznami, w wieku 50-64 lata oraz kobietami w wieku emerytalnym, tj. 60-69 lat i przedemerytalnym, tj. 50-59 lat225.

Wykres 3.15. Średnie wartości wskaźnika satysfakcji z życia kobiet i mężczyzn według wieku (N = 3200) 18,56 18,24 ^18,32 18,63 18,66 19,61 17,5 18 18,5 19 19,5 20 45-49 50-59 60-69 45-49 50-64 65-69 Kobiety Mężczyźni

Źródło: E. Bielawska-Batorowicz, Potrzeby i jakość życia a aktywność zawodowa osób w wieku 45+, mate-riały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na podsta-wie wyników badania ilościowego osób w podsta-wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na

rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

Generalnie, im wyższy poziom wykształcenia, tym wyższy poziom satysfakcji z życia226, przy czym na wszystkich poziomach wykształcenia średnie wskaźniki SWLS są niższe wśród kobiet niż wśród mężczyzn (jedynie w przypadku wyższego wykształcenia odnotowano mi-nimalną różnicę, sięgającą 0,03, w poziomie wskaźników SWLS dla obu płci, w pozostałych przypadkach różnice są znaczące) – tab. 3.12.

223 SWLS (Skala Satysfakcji z Życia) jest przeznaczona do indywidualnego i grupowego badania zdrowych i chorych osób dorosłych. Zawiera pięć stwierdzeń – respondent ocenia, w jakim stopniu odnoszą się one do jego dotychcza-sowego życia. Wynikiem pomiaru jest ogólny wskaźnik poczucia zadowolenia z życia. Jest powszechnie używanym narzędziem do mierzenia dobrostanu psychicznego w oparciu o operacjonalizację satysfakcji z życia jako świadomej poznawczej oceny życia, podczas której jednostka dokonuje porównania warunków swojego życia z narzuconymi sobie standardami [W. Pavot, E. Diener, Review of the satisfaction with life scale, Psychological Assessment 1993, 164-172]. Osoba badana udziela odpowiedzi na siedmiostopniowej skali. Zakres wyników mieści się w granicach od 5 do 35 punktów. Im większa liczba punktów, tym większy poziom satysfakcji z życia osoby badanej.

224 Różnice są istotne w sensie statystycznym: w przekroju płci p = 0,005, w przekroju wieku p = 0,011.

225 Prawdopodobieństwo testowe jest na poziomie – odpowiednio – 0,023, 0,002 i bliskie 0.

Istotnym wyznacznikiem poziomu satysfakcji z życia jest sytuacja materialna – brak oszczędności w gospodarstwie domowym respondentów oraz konieczność korzystania z po-mocy zewnętrznej pozostawały w istotnym związku z niższym poziomem satysfakcji osób w wieku 45/50+227. Kolejna cecha pozostająca w związku z satysfakcją z życia to stan zdrowia respondentów (w ocenie własnej). Wskaźniki SWLS są wyraźnie wyższe u tych kobiet i męż-czyzn, którzy ocenili swój stan zdrowia jako dość dobry i bardzo dobry228.

Tabela 3.12. Poziom satysfakcji z życia kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ a zmienne opisujące stany aktywności zawodowej

Zmienne opisujące stany aktywności zawodowej Charakter relacji z satysfakcją z życia Wiek przejścia na emeryturę kobiet Korelacja nieistotna

Wiek przejścia na emeryturę mężczyzn Istotna korelacja (p = 0,003); im młodszy wiek odejścia na emeryturę, tym wyższy poziom satysfakcji z życia Chęć odejścia na emeryturę lub kontynuacji pracy

zawodowej w obecnym miejscu pracy aktualnie pracu-jących w wieku 45+

Istotny związek (p < 0,001); chęć dalszej pracy w aktu-alnym miejscu pracy łączy się z wyższym poziomem satysfakcji z życia (osoby chcące przejść na emeryturę tak szybko, jak to będzie możliwe są mniej zadowolone z życia)

Wykonywanie odpłatnej pracy na emeryturze Istotny związek (p = 0,012) na poziomie populacji ogółem na korzyść kiedykolwiek pracujących na eme-ryturze; w większym stopniu dotyczy to kobiet (p = 0,049) – dla mężczyzn fakt wykonywania na eme-ryturze odpłatnej pracy nie różnicuje satysfakcji z życia Ocena przyszłości zawodowej po osiągnięciu wieku

emerytalnego/uzyskaniu uprawnień emerytalnych ^{Istotne różnice na korzyść tych, którzy wyrażali chęć} dalszej aktywności zawodowej, także po osiągnięciu wieku emerytalnego/po uzyskaniu uprawnień eme-rytalnych, jeżeli stan zdrowia pozwoli (p < 0,001); zarówno kobiety (p = 0,005), jak i mężczyźni (p = 0,002) uzyskiwali wyższą satysfakcję z życia, jeśli planowali dalszą aktywność zawodową

Ocena własnej przydatności w miejscu pracy ze

wzglę-du na posiadane kwalifikacje ^{Związek nieistotny}

Praca w niepełnym wymiarze w ciągu życia Istotny związek (p < 0,005); fakt wykonywania kiedy-kolwiek pracy w niepełnym wymiarze łączy się z niż-szym poziomem satysfakcji z życia

Doświadczenia stanu bezrobocia rejestrowanego w ciągu życia

Istotny związek (p < 0,001); doświadczenie bezrobocia rejestrowanego łączy się z niższym poziomem satys-fakcji

Doświadczenie w prowadzeniu samodzielnej

działal-ności gospodarczej w ciągu życia ^{Istotny związek (p < 0,001); zarówno kobiety} (p = 0,002), jak i mężczyźni (p = 0,007), którzy byli samodzielnymi przedsiębiorcami, wykazywali wyższy poziom satysfakcji

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: E. Bielawska-Batorowicz, Potrzeby i jakość życia a aktywność

zawodowa osób w wieku 45+, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla

osób 50+”, opracowane na podstawie wyników badania ilościowego osób w wieku 45+ Diagnozy

obec-nej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

227 W obu przypadkach p < 0,001.

228 Szczegółowe wartości wskaźników satysfakcji zamieszczono w: E. Bielawska-Batorowicz, Potrzeby i jakość życia a aktywność zawodowa osób w wieku 45+, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na podstawie wyników badania ilościowego osób w wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

Większą satysfakcję z życia uzyskują osoby (raczej kobiety niż mężczyźni) reprezentujące aktywne postawy wobec pracy zawodowej w perspektywie dalszego życia – tab. 3.12. Dość ambiwalentną postawę przejawiają mężczyźni, którzy z jednej strony osiągają większą satys-fakcję przechodząc na emeryturę w relatywnie młodszym wieku, kończącym ich aktywność zawodową (fakt wykonywania pracy na emeryturze nie różnicuje ich satysfakcji), z drugiej – z satysfakcją pozytywnie łączy się w ich przypadku sam fakt planowania podjęcia pracy na emeryturze (mężczyźni, którzy mają w planach podjęcie pracy zawodowej odczuwają więk-szą satysfakcję od tych, którzy wolicjonalnie wybierają stan bierności zawodowej).

Poziom satysfakcji z życia różni się istotnie u osób zatrudnionych na różnych stanowiskach pracy, co poniekąd wiąże się także z uzyskanymi wcześniej informacjami na temat związku poziomu satysfakcji z życia z poziomem wykształcenia kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+. Najwyższy poziom osiąga ona u osób zatrudnionych na stanowiskach kierowniczych i syste-matycznie spada do najniższego poziomu u osób wykonujących pracę robotnika niewykwa-lifikowanego. Zasada ta dotyczy tak kobiet, jak mężczyzn229 – wykres 3.16.

Wykres 3.16. Średnie wartości wskaźnika satysfakcji z życia kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ zatrudnionych na różnych stanowiskach pracy (N = 3200)

17,70 ^{18,50 20,05} 20,20 20,10 17,03 ^18,90 20,20 20,50 ^21,00 0 5 10 15 20 25 Robotnik

niewykwalifikowany wykwalifikowany^{Robotnik Specjalista} administracyjna^Kadra kierownicze^Stanowisko

kobiety mężczyźni

Źródło: E. Bielawska-Batorowicz, Potrzeby i jakość życia a aktywność zawodowa osób w wieku 45+, mate-riały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na podsta-wie wyników badania ilościowego osób w podsta-wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na

rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

Kobiety i mężczyźni w wieku 45/50+ zaangażowani w pozazawodowe aktywności odczu-wają także większą satysfakcję z życia. Działalność społeczna, wolontariacka, przynależność do organizacji i stowarzyszeń230, dotyczy nielicznej grupy osób w wieku 45/50+ uczestniczą-cych w badaniach Diagnozy (zależnie od formy aktywności, od 2 do 5%) i łączy się z wyższym poziomem satysfakcji z życia niż u osób biernych społecznie.

Poczucie satysfakcji z życia pozostaje w istotnym związku z sytuacją na rynku pracy, okre-śloną poprzez wyodrębnione typy rynków pracy. Najwyższe wartości wskaźnika satysfakcji odnotowano wśród mieszkańców rynku pracy typu A, następnie rynków typu C i B, nie ma natomiast istotnych różnic między mieszkańcami wsi i miast231. Niski stopień urbanizacji rynku typu A, teren względnie młody demograficznie – co prawda wyróżniający się raczej wysoką stopą bezrobocia, lecz stosunkowo niskim udziałem osób w wieku 45/50+ w ogóle bezrobotnych – sprzyja poczuciu satysfakcji z życia u kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+. Nie-wiele mniejsze są wartości wskaźnika SWLS dla kobiet i mężczyzn zamieszkujących tereny

229 Dla całej populacji p < 0,001, dla kobiet p = 0,005, zaś dla mężczyzn p = 0,002.

230 Prawdopodobieństwo testowe wynosi: dla działalności społecznej p < 0,001, wolontariackiej p = 0,005, przynależ-ności do organizacji i stowarzyszeń p = 0,049.

zaliczone do rynku pracy typu C, gdzie w dużych aglomeracjach miejskich występuje raczej niski poziom bezrobocia. Można przypuszczać, że determinanty poczucia satysfakcji z życia są o wiele bardziej zróżnicowane, lecz rzutuje na nie także sytuacja w zakresie bezrobocia. 3.4.3. Potrzeby związane z pracą a stosunek kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ do swojej

aktywności zawodowej

Eleonora Bielawska-Batorowicz, Bogusława Urbaniak

Praca pozwala na zaspokajanie wielu potrzeb, spośród których ważną rolę odgrywają cztery:

1. potrzeba osiągnięć – potrzeba osiągania sukcesów w zadaniach wymagających uzdol-nień i wysiłku, a także konkurowania z innymi,

2. potrzeba afiliacji – potrzeba bycia akceptowanym przez inne osoby i integrowania się z grupami społecznymi,

3. potrzeba autonomii – potrzeba niezależności w podejmowaniu decyzji, swobody dzia-łania,

4. potrzeba dominacji – potrzeba posiadania władzy i kierowania, także pracą innych. Wykorzystany w badaniu autorski test psychologiczny232 pozwolił na ocenę potrzeb zwią-zanych z pracą zawodową i relacjami społecznymi w środowisku pracy w kontekście wydłu-żenia okresu aktywności zawodowej Polaków.

Po pierwsze, należy podkreślić, że wysokie nasilenie wszystkich potrzeb korelowało istot-nie i dodatnio z poziomem satysfakcji z życia. Najwyższe wartości współczynnika korelacji do-tyczą potrzeby dominacji oraz afiliacji233. Zatem osoby, które przejawiają te potrzeby i mogą je zaspokajać w relacjach społecznych, są bardziej zadowolone ze swojego życia. Analiza związ-ku potrzeb i satysfakcji z życia, z uwzględnieniem grup wyodrębnionych ze względu na wiek i płeć, prowadzi do podobnych wniosków, choć w niektórych przypadkach współczynniki korelacji nie są istotne statystycznie.

Natężenie potrzeb – z wyjątkiem potrzeby dominacji – jest analogiczne u kobiet i męż-czyzn. Wskaźnik potrzeby dominacji jest natomiast istotnie wyższy u mężmęż-czyzn. Porównania wielokrotne wskazują na istotne różnice natężenia poszczególnych potrzeb w grupach wy-odrębnionych ze względu na płeć i wiek (wykres 3.17).

232 Potrzeby te mierzono Kwestionariuszem Oceny Potrzeb, wypracowanym i udostępnionym dla potrzeb projektu przez dr A. Paszkowską-Rogacz (Instytut Psychologii Uniwersytetu Łódzkiego). Narzędzie to pozwala na scharakte-ryzowanie potrzeb dotyczących funkcjonowania w relacjach społecznych, a konstrukcja skali i treść poszczególnych itemów uwzględnia sytuacje związane z pracą zawodową i relacjami społecznymi w środowisku pracy. Osoby o wy-sokich wynikach na skali Potrzeba Osiągnięć są nastawione zadaniowo i bardziej koncentrują się na osiągnięciach niż na spodziewanych za nie nagrodach. Najsilniejszym motywatorem są dla nich stawiane im zadania i sytuacje, które umożliwiają konkurowanie z innymi. Z kolei ludzie o niskim poziomie tej potrzeby w podobnych sytuacjach będą mało wydajni. Osoby osiągające wysokie wyniki na skali Potrzeba Afiliacji motywowane są potrzebą nawiązywania satysfakcjonujących stosunków interpersonalnych z innymi ludźmi. Chcą być lubiane i akceptowane przez innych, przejawiają też wyraźną tendencję do konformizmu. W relacjach z innymi ludźmi starają się stwarzać atmosferę za-ufania i wzajemnego zrozumienia. Preferują współpracę unikając przy tym współzawodnictwa, doskonale natomiast sprawdzają się w pracy polegającej np. na obsłudze klienta. Osoby o wysokim wyniku na skali Potrzeba Dominacji lubią mieć władzę. Mogą działać na jednym z dwóch pól aktywności: bezpośrednio kierować innymi ludźmi i wpły-wać na nich, bądź też kierowpły-wać działalnością innych ludzi w celu osiągnięcia celów organizacji. Wysoki wynik w tej skali oznacza również, iż dana osoba lubi współzawodnictwo i poszukuje go, jest także nastawiona na zdobycie wy-sokiego statusu społecznego i majątkowego. Pociągają ją role przywódcze, natomiast może być niewystarczająco elastyczna i mało zorientowana na ludzi. Wysokie wyniki na skali Potrzeba Autonomii wskazują na to, że dana osoba w pracy najbardziej ceni sobie niezależność i swobodę działania. Nie uznaje autorytetów, jest zbuntowana i uparta. Chce mieć możliwość samodzielnego ustalania harmonogramu swoich zadań i swobodnego rozporządzanie swoim czasem. Wykonując zadania, stara się być swoim własnym szefem.

233 Dla potrzeby dominacji: rho = 0,146, p < 0,001, dla potrzeby afiliacji rho = 0,105, p < 0,001; rho – współczynnik korelacji rang Spearmana.

Wykres 3.17. Średnie wartości natężenia potrzeb według płci i wieku (N = 3200) 3,32 3,21 3,33 ^3,32 3,21 ^3,33 3,16 ^3,31 _3,13 3,22 _3,12 ^{3,39 3,26} 3,24 3,22 3,25 ^{3,38 3,48} 2,90 _2,76 ^2,99 2,93 2,92 ^3,08 0 1 1 2 2 3 3 4 4 45-49 50-59 60-69 45-49 50-64 65-69 Kobiety Mężczyźni

Potrzeba osiągnięć Potrzeba afiliacji Potrzeba autonomii Potrzeba dominacji

Źródło: E. Bielawska-Batorowicz, Potrzeby i jakość życia a aktywność zawodowa osób w wieku 45+, mate-riały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na podsta-wie wyników badania ilościowego osób w podsta-wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na

rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

Nasilenie badanych potrzeb jest skorelowane z wiekiem przejścia na emeryturę, zarówno w przypadku kobiet, jak i mężczyzn. Istotne związki dotyczą obu płci, jeśli chodzi o potrzebę osiągnięć i potrzebę autonomii. Tak kobiety, jak mężczyźni o silniejszej potrzebie osiągnięć przeszli na emeryturę później niż osoby o mniejszym nasileniu tej potrzeby. Ten sam wnio-sek odnosi się do potrzeby autonomii. Także łączny staż pracy pozostaje w związku z nasi-leniem potrzeb psychologicznych. Dodatni związek w przypadku kobiet dotyczy potrzeby dominacji, a w przypadku mężczyzn – potrzeby autonomii i dominacji. Przyczyny odejścia na emeryturę pozostają również w związku z nasileniem występowania omawianych potrzeb u badanych osób w wieku 45+. Zarówno kobiety, jak i mężczyźni, którzy stali się emerytami z powodu spełnienia warunków umożliwiających wcześniejszą emeryturę/uzyskanie świad-czenia przedemerytalnego charakteryzowali się niższym natężeniem potrzeby osiągnięć, po-trzeby autonomii i popo-trzeby dominacji234.

Skłonność do odejścia na emeryturę z aktualnie zajmowanego miejsca pracy wraz z uzy-skaniem uprawnień jest powiązana z natężeniem takich potrzeb jak:

• potrzeba dominacji, której natężenie jest niższe u mężczyzn w wieku 50-64 lata pragną-cych odejść na emeryturę,

• potrzeba autonomii, której natężenie jest niższe u kobiet w wieku 50-59 lat pragnących odejść na emeryturę,

• potrzeba afiliacji, której natężenie jest wyższe u kobiet w wieku 45-49 lat pragnących odejść na emeryturę; taki wynik może być efektem niekorzystnej atmosfery w miejscu pracy, na co mogą być szczególnie wyczulone osoby z silną potrzebą afiliacji235.

234 Zależność między potrzebą osiągnięć i wiekiem przejścia na emeryturę jest istotna statystycznie (dla kobiet p = 0,010, dla mężczyzn p = 0,024; dla potrzeby autonomii: dla kobiet p = 0,035, dla mężczyzn p = 0,019. Zależność między stażem pracy a potrzebą dominacji dla kobiet p < 0,001 oraz potrzebą autonomii (p = 0,001) i dominacji (p = 0,003) dla mężczyzn. Przyczyny odejścia na emeryturę a potrzeby osiągnięć (kobiety p = 0,039, mężczyźni p = 0,003), potrzeby autonomii (odpowiednio, p = 0,012 i p = 0,006) i potrzeby dominacji (odpowiednio, p = 0,010 i p = 0,002).

Zauważono, że kobiety i mężczyźni w wieku 45/50+, które kiedykolwiek zajmowały się samodzielną działalnością gospodarczą, różnią się od pozostałych osób zakresem natężenia potrzeb. Najczęściej powtarzająca się zależność dotyczy większego nasilenia potrzeby domi-nacji u osób przedsiębiorczych. Wyższe natężenie potrzeby osiągnięć (obok domidomi-nacji i au-tonomii) wiąże się z prowadzeniem własnego przedsiębiorstwa tylko jeśli chodzi o mężczyzn z najmłodszej grupy wieku 45/50+. Potrzeba afiliacji różni osoby prowadzące działalność go-spodarczą od pozostałych tylko w przypadku kobiet.

Rodzaje potrzeb i ich natężenie mają także związek z oczekiwaniami kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ wobec przyszłości. Mężczyźni, którzy chcą być aktywni zawodowo także po osiągnięciu wieku emerytalnego, wyróżniają się spośród innych najwyższymi wartościami wskaźników potrzeby osiągnięć, afiliacji i dominacji. Podobnie kobiety, które chciałyby nadal pracować po osiągnięciu wieku emerytalnego/nabyciu uprawnień emerytalnych, wyróżnia największe natężenie potrzeby osiągnięć i afiliacji. Natomiast zarówno kobiety, jak i mężczyź-ni planujący zakończemężczyź-nie aktywnego życia zawodowego wraz z nabyciem uprawmężczyź-nień, cha-rakteryzują się najwyższymi wskaźnikami potrzeby autonomii, zaś kobiety – także potrzeby dominacji.