Standardowe i niestandardowe umowy o pracę kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ z perspektywy pracodawców

Sprawą dość oczywistą jest to, że zdecydowana większość pracodawców zawiera ze swoimi pracownikami w wieku 45/50+ standardową umowę o pracę, czyli umowę o pracę na czas nieokreślony (86,4%) – tab. 3.2. Potwierdzają to wypowiedzi samych pracowników – 79% badanych w ramach Diagnozy (moduł 1) wykonuje pracę na czas nieokreślony – tab. 3.1. Symptomatyczne jest to, że wśród podmiotów różnej wielkości najrzadziej stosu-ją tradycyjny typ umowy o pracę w odniesieniu do osób w wieku 45/50+ mikropodmio-ty (86,1% wobec ok. 91% dla większych podmiotów) oraz pracodawcy w sektorze niepu-blicznym (ok. 66,5% wobec ok. 90% w sektorze puniepu-blicznym), co być może odzwierciedla pewną ogólniejszą tendencję w zakresie upowszechniania elastyczności zatrudnienia169. Po raz kolejny sektor publiczny jawi się jako szczególnie przyjazny utrzymaniu w zatrudnieniu kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+. Pracodawcy w sektorze niepublicznym częściej podpi-sują umowy standardowe z mężczyznami niż z kobietami (w sektorze tym odsetek kobiet w wieku 45/50+ zatrudnionych na czas nieokreślony jest o ok. 6 pkt proc. niższy niż wśród mężczyzn w tej samej grupie wieku).

169 Zarówno w przekroju wielkości zatrudnienia (p = 0,846), jak i sektora własności (p = 0,072) różnice między praco-dawcami nie są istotne statystycznie.

Tabela 3.1. Rodzaje umów o pracę zawartych przez osoby w wieku 45/50+ w głównym miejscu pracy według typu rynku pracy (w %; N = 1190)*

Rodzaj umowy _Ogółem

Liczba zatrudnionych (p<0,001*) ^{Typ rynku pracy} _{(p = 0,001)*}

do 9 osób od 10 do 49 osób od 50 do 249 osób od 250 do 999 osób 1 tys. lub więcej osób A B C Umowa o pracę na czas określony ^{78,7 29,6 14,7 13,2 9,6 11,1 22,9 19,3 13,4} Umowa o pracę na czas nieokreślony ^{17,6 66,5 82,6 85,9 89,0 88,9 75,7 78 82,4} Umowa cywilno-prawna ^{2,0 2,0 2,2 0,6 1,4 0,0 0,6 1,3 3,4} Umowa na

wykona-nie określonej pracy ^{0,9 2,0 0,4 0,3 0,0 0,0 0,8 1,3 0,8}

* Dotyczy wyłącznie zatrudnionych (w momencie badania)

Źródło: R. Piwowarski, Obraz pracujących w wieku 45+ na rynku pracy w Polsce, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na podstawie wyników ba-dania ilościowego osób w wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy

w Polsce, Łódź 2012.

Dość popularną ofertą pracy dla osób w wieku 45/50+ są elastyczne formy zatrudnienia w postaci niestandardowych umów o pracę. Mężczyźni pracują na czas określony nieco czę-ściej niż kobiety, zwłaszcza zatrudnieni w mikro- i małych organizacjach (odpowiednio: 5,4% i 6% pracowników najemnych w wieku 45/50+). Z kolei w oparciu o umowę cywilnoprawną częściej pracują kobiety niż mężczyźni, choć w obu przypadkach ich udział jest śladowy (2,9% i 1,2%). Wielkość zatrudniającego podmiotu nie ma w tym przypadku większego znaczenia – tab. 3.2.

Tabela 3.2. Szacunkowy udział pracodawców, którzy zatrudniają pracowników w wieku 45/50+ wykorzystując poszczególne rodzaje umów o świadczenie pracy (w %; N = 710)

Wyszczegól-nienie _Ogółem

Sektor Liczba zatrudnionych Typ rynku pracy

publiczn y niepubliczn y p _{do 9} 10-49 _50-249 250 i więc ej p A B C p Umowa o pracę na czas nieokre-ślony ^{86,4 95,9 86,0 0,092 86,1 90,7 90,6 91,3 0,846 92,6 80,3 86,0 0,004*} Umowa o pracę na czas okre-ślony ^{19,8 20,6 19,8 0,878 19,0 25,6 50,7 65,8 0,019* 16,0 26,9 17,1 0,009*} Umowa cywilno-prawna ^{8,7 9,7 8,6 0,892 8,3 10,9 22,6 30,6 0,456 1,2 17,3 8,6 0,000*} Umowa na wy-konanie określo-nej pracy ^{4,2 2,6 4,3 0,805 4,1 4,9 5,3 3,4 0,935 6,8 3,0 3,4 0,138} Umowa z PUP dotycząca sta-żu lub innego zatrudnienia wspieranego 1,0 4,6 0,9 0,171 0,9 2,8 3,9 6,1 0,773 0,0 0,05 1,4 0,215 Umowa z agen-cją pracy tym-czasowej 0,0 0,6 0,0 0,999 0,0 0,0 0,9 5,8 0,999 0,0 0,0 0,0 0,999

* Dotyczy wyłącznie pracodawców zatrudniających osoby w wieku 45+

Źródło: A. Krajewska, Zatrudnienie osób w wieku 4,5+ materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na podstawie wyników badania ilościowego praco-dawców Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

Z umów o pracę na czas określony korzysta, zatrudniając kobiety i mężczyzn w wieku 45/50+ co piąty pracodawca, zarówno w sektorze publicznym, jak i niepublicznym, blisko co dziesiąty – stosuje też umowy cywilnoprawne. Niewielką rolę odgrywają natomiast formy za-trudnienia wspieranego ze środków publicznych – korzystają z nich częściej pracodawcy sek-tora publicznego (4,6%) niż niepublicznego (0,9%). Także współpraca z agencjami pracy tym-czasowej jest sporadyczna i sięgają po nią tylko pracodawcy z sektora publicznego (0,6%)170

– tab. 3.2. Umowy na czas określony z osobami w wieku 45+ podpisują przede wszystkim średnie i duże podmioty – odpowiednio, 50,7% i 65,8% z nich. Podobnie ma się sprawa z umowami cywilnoprawnymi – odpowiednio, 22,6% i 30,6% wskazań pracodawców. Inne podejście do zatrudnienia osób w wieku 45/50+ prezentują mikropodmioty – najrzadziej podpisuje się tam nie tylko umowy na czas nieokreślony, ale także umowy na czas określony (ok. 19%) oraz cywilnoprawne (8,3%). Popularność zatrudnienia osób w wieku 45+ na czas nieokreślony, mierzona (w sposób szacunkowy) udziałem kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+, z którymi podpisano taką umowę w ogólnej liczbie pracowników z tej grupy wieku, pozostaje

170 Związki między typem umowy o pracę a sektorem własności i liczbą zatrudnionych w podmiocie są nieistotne staty-stycznie. W przypadku oceny skali zatrudnienia wspieranego czy współpracy z agencją pracy tymczasowej, z uwagi na małą ich powszechność (a tym samym niską liczebność w próbie) dalsza dezagregacja nie jest uprawniona.

w związku z sektorem działalności (według formy własności), wielkością podmiotu mierzoną liczbą zatrudnionych oraz typem rynku pracy (analizowanym w kontekście sytuacji osób w wieku 45/50+)171 – tab. 3.3. Niestandardowe umowy o pracę w odniesieniu do pracowni-ków w wieku 45/50+ stosowane są w odniesieniu do większej liczby pracownipracowni-ków w wieku 45/50+ przez organizacje zatrudniające przynajmniej 50 do 249 osób, w zasadzie w równym stopniu w sektorach publicznym i niepublicznym (z wyjątkiem umów z urzędami pracy doty-czących zatrudnienia wspieranego, które stosuje głównie sektor publiczny). Mikrofirmy, na tle innych podmiotów, nie są zbytnio zainteresowane elastycznymi formami zatrudnienia kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+.

Tabela 3.3. Szacunkowy udział pracowników w wieku 45/50+, z którymi badani praco-dawcy podpisali umowy na czas nieokreślony (w %; N = 710)

Odsetek pracowni-ków 45+, z którymi podpisano umowy na

czas nieokreślony ^Ogółem

Sektor

(p < 0,001*) ^{Liczba zatrudnionych} (p < 0,001*) ^{Typ rynku pracy} (p < 0,001*)

Publiczn y niepubliczn y do 9 _{11-49 50-249} 250 i więc ej A B C 0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,5 0,0 0,0 0,0 1-19 2,4 6,3 2,1 0,0 23,7 8,7 5,8 0,0 2,1 4,0 20-39 14,0 6,4 14,4 14,9 5,9 10,0 10,3 44,0 0,0 12,0 40-59 53,1 13,3 55,7 59,1 13,6 8,0 11,8 44,0 66,7 44,0 60-79 23,6 18,8 23,9 25,0 11,9 18,0 18,3 4,0 25,0 34,0 pow. 80 6,9 55,3 3,8 1,0 44,9 55,3 53,3 8,0 6,3 6,0 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

* Dotyczy wyłącznie pracodawców zatrudniających osoby w wieku 45+

Źródło: A. Krajewska, Zatrudnienie osób w wieku 45+, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na podstawie wyników badania ilościowego praco-dawców Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

Umowy na czas określony stosuje się najczęściej w przypadku robotników niewykwalifi-kowanych (aż 40% pracowników z tej grupy wobec 6-8% dla kierowników i specjalistów), zaś umowy cywilnoprawne – w przypadku stanowisk wymagających najwyższych kwalifikacji (kierowniczych – 2,9% i specjalistycznych – 3,4%), choć – jak widać – i w tym przypadku są one rzadkie172.

Zaobserwowano także istotne statystycznie różnice pomiędzy typem rynku pracy a ro-dzajem zawartej umowy w głównym miejscu pracy (tab. 3.1). Umowa na czas określony obowiązuje najczęściej pracobiorców w wieku 45/50+ zamieszkujących w powiatach typu A (22,9%, w porównaniu do 13,4% na rynku typu C). Umowy na czas nieokreślony dominu-ją natomiast wśród mieszkańców terenów zdefiniowanych jako rynek pracy typu C (82,4% w porównaniu do 75,7% na rynku typu A). Warunki panujące w aglomeracjach, gdzie

odno-171 Przeprowadzone testy statystyczne potwierdzają istotność różnic w każdym z wymienionych przekrojów analizy, p < 0,001.

towuje się również najniższą stopę bezrobocia, sprzyjają zawieraniu tego typu umów. Warto też odnotować, że w przypadku rynku pracy typu C podpisywana jest największa ilość umów cywilnoprawnych (3,4% w porównaniu do 0,6% na rynku typu A).

Z drugiej strony, jak wynika z badania pracodawców, umowy na czas określony oraz cy-wilno-prawne najchętniej stosują podmioty publiczne i niepubliczne w powiatach typu B, zaś najwyższy odsetek podmiotów zawierających umowy na czas nieokreślony odnotowano na lokalnych rynkach typu A. Pracodawcy funkcjonujący w realiach rynku pracy typu A znacznie rzadziej decydowali się na podpisanie umów o pracę na czas nieokreślony z większością pra-cowników w wieku 45/50+ (powyżej 60% tej grupy) (12%) niż pracodawcy działający na ryn-ku typu B (31,3% pracodawców) i C (40% pracodawców) – tab. 3.3. Z kolei 44% pracodawców z rynku pracy typu A zawarło umowy na czas nieokreślony z nie więcej niż 40% pracowników w wieku 45/50+ (analogiczna sytuacja dotyczy 12% z rynku typu C i żadnego z rynku typu B). Porównując wyniki badań osób w wieku 45-69 lat oraz pracodawców zauważa się pozorne rozbieżności wyników obu modułów badań Diagnozy dotyczące popularności elastycznych form zatrudnienia na lokalnych rynkach typu A.Na ten stan rzeczy rzutuje najprawdopodobniej wymuszona zwykle mobilność pracujących w wieku 45/50+. Więk-sze zakłady pracy, generujące większą liczbę miejsc pracy, lokują się przede wszystkim w większym ośrodkach miejskich, a więc poza obszarami określonymi jako rynek pracy typu A. Mieszkańcy powiatów typu A dojeżdżają zatem codziennie do pracy u pracodaw-ców (zwłaszcza większych podmiotów) zlokalizowanych na rynkach typu B i C, pracując tam w oparciu o umowy na czas określony. Dane te korespondują z odsetkami zaprezento-wanymi w tab. 3.3. Przypomnijmy, że rynek typu A wyróżnia się stosunkowo wysoką stopą bezrobocia (sięgającą 21,5%, w tym maksymalnie jedna czwarta obejmuje osoby w wieku 45+), niskim poziomem urbanizacji oraz stosunkowo niewielkim udziałem osób starszych w całej populacji. Z kolei rynek typu C charakteryzuje niskie bezrobocie ogólne, wysoki poziom urbanizacji oraz co najmniej jedna trzecia ludności w wieku od 45 do 69 lat w całej populacji. Polityka pracodawców w sytuacji dużego bezrobocia, obejmującego także ko-biety i mężczyzn w wieku 45/50+, jest w stosunku do tej kategorii osób bardziej elastyczna, natomiast tam, gdzie bezrobocie jest niskie (choć udział osób w wieku 45/50+ jest bar-dzo wysoki wśród ogółu bezrobotnych), pracodawcy częściej wolą „przywiązać” starszego pracownika, podpisując z nim umowę na czas nieokreślony. Jak wcześniej wskazano, są to w większości specjaliści, kierownicy i robotnicy wykwalifikowani.

3.1.2. Wymiar czasu pracy pracowników w wieku 45/50+ 3.1.2.1. Długość czasu pracy pracowników w wieku 45/50+

Pracodawcy zatrudniają osoby w wieku 45/50+ na ogół w pełnym wymiarze czasu pracy (ma to miejsce u 88,6% pracodawców), lecz i w tym przypadku dają się zauważyć różnice w zależności od sektora gospodarki i wielkości podmiotu zatrudniającego. Prawie wszystkie (96%) podmioty z sektora publicznego zatrudniają kobiety i mężczyzn w wieku 45/50+ w pełnym wymiarze, nieco rzadziej robią to jednostki z sektora niepublicznego (88,2%). Sek-tor niepubliczny jest także w mniejszym stopniu zainteresowany zatrudnieniem osób w wie-ku 45/50+ w niepełnym wymiarze czasu pracy (co piąta firma) niż sektor publiczny (prawie co trzecia)173. Mikropodmioty rzadziej niż pozostałe organizacje – małe, średnie i duże – zatrud-niają pracowników w wieku 45/50+ w pełnym wymiarze (87,8% wobec – odpowiednio – 98,6, 98,4 i 100%), rzadziej także stosują niepełny wymiar czasu pracy (co piąty mikropracodawca, gdy np. organizacje średniej i dużej wielkości sięgają po niepełnowymiarowe zatrudnienie

173 Różnice te nie są przy tym istotne statystycznie (dla pełnego wymiaru czasu pracy p = 0,327, zaś dla niepełnego wymiaru – p = 0,373).

w 36-39 przypadkach na 100)174. Jedynie zadaniowy czas pracy, stosowany przez zaledwie 5,7% pracodawców w stosunku do pracowników w wieku 45+, jest w zasadzie jednakowo popularny, niezależnie od wielkości organizacji.

Powszechność zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy potwierdzają sami zainte-resowani – 94% osób kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ wskazało, że pracuje w pełnym wy-miarze czasu pracy (płeć różnicuje je w niewielkim zakresie – odsetek kobiet zatrudnionych w pełnym wymiarze sięga 90%, zaś mężczyzn – niezależnie od kategorii wieku – 96-97%175). Różnice w upowszechnieniu się pełnego wymiaru czasu pracy wśród pracujących w wieku 45/50+ według typu lokalnego rynku pracy są niewielkie i statystycznie nieistotne. Niewielki odsetek osób po 45./50. roku życia pracuje więc na część etatu. W przypadku mniej przyja-znego elastycznej długości czasu pracy pracowników rynku pracy typu A (z wysoką stopą bezrobocia, relatywnie niskim poziomem urbanizacji i zaawansowaną starością demogra-ficzną, który na ogół łączy się z relatywnie mniejszą ilością ofert pracy) tylko 2,5% kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ zatrudnionych jest w niepełnym wymiarze czasu pracy, nato-miast na rynku typu B analogiczny odsetek wynosi 5,2%, zaś na rynku typu C – 4,8%. Niska skala upowszechnienia tego typu umów potwierdzana jest również przez pracodawców. Naj-mniej przychylni pracy w częściowym wymiarze czasu dla kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ są pracodawcy funkcjonujący na rynku pracy typu A – zaledwie 9,8% pracodawców z tych obszarów zatrudnia pracowników w wieku 45/50+ na część etatu. Odmienna sytuacja wystę-puje na rynkach typu B i C, gdzie co czwarty, a nawet blisko co trzeci pracodawca zatrudnia starszych pracowników w częściowym wymiarze czasu pracy. Rynek pracy typu A znacznie częściej oferuje starszym pracownikom pracę w pełnym wymiarze czasu (93,3% pracodaw-ców), natomiast rynki typu B i C nieco rzadziej (odpowiednio: 86,3% i 87,7% pracodawców)176. Biorąc pod uwagę skalę funkcjonowania poszczególnych typów stosunków pracy (mierzoną udziałem pracowników w wieku 45/50+ pracujących w określonym wymiarze czasu pracy w ogóle zatrudnionych w tym wieku) zauważa się, że ponad 80% pracowników w wieku 45/50+ pracuje w pełnym wymiarze czasu pracy u połowy pracodawców, którzy funkcjonują na rynkach pracy typu A i B (wobec zaledwie 6,2% w powiatach typu C, co świadczy o ich du-żej ostrożności w nawiązywaniu trwalszych relacji z pracownikami w tym wieku). Na niewiel-kie znaczenie pracy osób w wieku 45+ w niepełnym wymiarze czasu pracy w Polsce wskazują także wyniki innych badań – przykładowo, na podstawie badań IPiSS można stwierdzić że tylko co dziesiąta osoba w wieku 45+ pracowała w 2010 r. w niepełnym wymiarze czasu177.

Uzupełnieniem powyższych informacji jest skala upowszechnienia zadaniowego czasu pracy, wyraźnie większa wśród zatrudnionych na rynku pracy typu B i nieco większa na rynku typu C niż na rynku typu A. Większy stopień urbanizacji oraz wysoki udział bezrobotnych w wieku 45+ w ogólnej liczbie bezrobotnych sprzyjają upowszechnieniu się niektórych ela-stycznych form pracy.

Zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy może być wywołane czynnikami eko-nomicznymi i społecznymi. Do tych pierwszych zalicza się przyczyny leżące po stronie po-pytowej rynku pracy. Brak zapotrzebowania na pracę pełnowymiarową może wynikać z uwarunkowań koniunkturalnych, technologicznych, organizacyjnych, strukturalnych. Dla pracowników oznacza to niemożność uzyskania pracy w pełnym wymiarze, choć na takiej

174 Również w tym przekroju różnice nie są istotne w sensie statystycznym: prawdopodobieństwo testowe sięga – odpowiednio – 0,225 i 0,499.

175 Wg płci, różnice są istotne statystycznie (p < 0,001).

176 Różnice te są więc dość wyraźne, również w sensie statystycznym (dla pełnego wymiaru czasu pracy p = 0,090, zaś dla niepełnego wymiaru – p < 0,001).

177 H. Sobocka-Szczapa (red.), I. Poliwczak, Diagnoza sytuacji osób w wieku 45+ na rynku pracy w Polsce i wybranych kra-jach Unii Europejskiej. Aspekt ekonomiczny, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Łódź 2011, s. 37 (cyt. za: R. Piwowarski, Sytuacja osób w wieku 45/50+ w świetle badań – wnioski z desk research [w:] Raport z badania ilościowego osób w wieku 45+ w ramach Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, praca zbiorowa, Łódź 2012 (materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”).

im zależy i takiej poszukują. Ta wymuszona praca w niepełnym wymiarze czasu może być interpretowana jako częściowe bezrobocie. Inaczej jest w przypadku społecznych czynników decydujących o pracy w niepełnym wymiarze, które wynikają z preferencji pracowniczych. W różnych okresach życia osoby są zainteresowane podjęciem pracy niepełnowymiarowej i takiej pracy poszukują.

Wśród osób w wieku 45/50+ 8,5% miało w dotychczasowym okresie kariery zawodowej w ciągu życia krótsze lub dłuższe epizody pracy w niepełnym wymiarze czasu. Różnica mię-dzy odsetkiem kobiet i mężczyzn, którzy deklarowali pracę w niepełnym wymiarze, jest niewielka i wynosi ok. 1,5 pkt proc., a przy tym zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn, rośnie w kolejnych grupach wieku (wykres 3.1).

Wykres 3.1. Zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy w przebiegu dotychcza-sowych karier zawodowych kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ (w %; N = 3200)

9,5% 10,1% 5,6% 9,0% 10,9% 8,7% 3,9% 7,9% 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 60/65-69 lat 50-59/64 lat 45-49 lat ogółem kobiety mężczyźni

Źródło: P. Bohdziewicz, Dotychczasowe ścieżki karier osób w wieku 45+, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na podstawie wyników badania ilo-ściowego osób w wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

Klasyfikacja podawanych przez respondentów różnych powodów podejmowania za-trudnienia w niepełnym wymiarze czasu pozwala wyodrębnić dwie najważniejsze kategorie: przyczyny o charakterze ekonomicznym – brak ofert pracy pełnoetatowej (56% kobiet i 53% mężczyzn, którzy w swoim dotychczasowym życiu pracowali w niepełnym wymiarze czasu), oraz problemy zdrowotne (17% kobiet i 26% mężczyzn), należące do grupy przyczyn społecz-nych (wykres 3.2).

Wykres 3.2. Najważniejsze przyczyny zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy w dotychczasowym przebiegu życia zawodowego kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ (w %) 56% 17% 13% 13% 1% 58% 16% 5% 21% 0% 61% 16% 7% 17% 0% 46% 18% 28% 4% 4% 0% 20% 40% 60% 80% 100% brak ofert pracy

pełnoetatowej problemy zdrowotne pozostałe przyczyny natury osobistej restrukturyzacja/racjonaliza cja zatrudnienia w organizacji dodatkowa praca Kobiety (N=1677) 53% 26% 10% 7% 5% 23% 8%