Stosunek pracujących w wieku 45/50+ wobec dalszego zatrudnienia w perspektywie emerytalnej

Pod presją zmian demograficznych i oczekiwanych wraz z nimi konsekwencji społecz-no-ekonomicznych następują zmiany w polityce emerytalnej, zmierzające do podniesienia poziomu efektywnego wieku emerytalnego, tj. rzeczywistego wieku rozpoczynającego po-bieranie świadczeń emerytalnych z powszechnego systemu ubezpieczeń w związku z zakoń-czeniem pełnej aktywności zawodowej i spełnieniem warunków ubezpieczeniowych. Przy okazji poddawana jest po dyskusję sama istota emerytury i sposób gromadzenia środków na cele emerytalne. Starsze pokolenia Polaków traktują emeryturę z systemu świadczeń społecz-nych jako należną w pewnym wieku wypłatę, uwalniającą od konieczności zdobywania środ-ków własną pracą, jako ekwiwalent długoletniej dotychczasowej pracy i wpłacanych składek. W takim podejściu jest oczywiście wiele racji, ale powoduje ono gremialną chęć odejścia na emeryturę tak szybko, jak to możliwe (skoro się należy, to w imię jakich racji rezygnować z na-leżności?). Nic dziwnego, że ponad połowa pracujących w wieku 45/50+ chce to zrobić. Jed-nakże dość liczna (28,5%, czyli częściej niż co czwarta osoba) jest także grupa tych osób, które w sposób mniej lub bardziej stanowczy odrzuciły sugestię szybkiego odejścia na emeryturę. Zwraca uwagę także duża grupa niezdecydowanych (16%). Bliższa analiza stosunku kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ do kwestii szybkiego odejścia na emeryturę wskazuje na pewne odmienności preferencji związane z płcią i z kategorią wieku – nieco większą skłonność do wycofania się na emeryturę wykazują kobiety niż mężczyźni (wykres 4.1). Po przekroczeniu, odpowiednio, 60 i 65 lat wyraźnie maleje zainteresowanie szybkim odejściem na emeryturę (zwłaszcza kobiet).

Wykres 4.1. Chęć odejścia na  emeryturę tak szybko, jak to możliwe, u pracujących w wieku 45/50+ (w %) 35% 36% 34% 23% 22% 25% 20% 20% 19% 8% 8% 7% 14% 14% 14% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 0% 20% 40% 60% 80% 100% ogółem 45-49 lat 50-59 lat Kobiety (N=680) 28% 24% 30% 25% 29% 24% 21% 22% 21% 8% 7% 9% 17% 18% 17% ogółem 45-49 lat 50-64 lat Mężczyźni (N=821) Zdecydowanie tak Raczej tak

Raczej nie _{Zdecydowanie nie} Trudno powiedzieć

Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie _{Zdecydowanie nie} Trudno powiedzieć

* Z uwagi na niskie liczebności podrób pracujących w wieku emerytalnym, na wykresie pominięto oso-by w wieku 60/65-69 lat.

Źródło: J. Wiktorowicz, Stosunek pracujących w wieku 45+ wobec dalszego zatrudnienia, materiały we-wnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na podstawie wy-ników badania ilościowego osób w wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku

pracy w Polsce, Łódź 2012.

Zwróćmy uwagę na charakterystyki kobiet i mężczyzn w wieku 45-69 lat, którzy chcieli-by szybko odejść na emeryturę oraz tych, którzy nie są zainteresowani takim rozwiązaniem (tab. 4.1).

Tabela 4.1. Wybrane charakterystyki osób pracujących w wieku 45-69 lat zainteresowa-nych i niezainteresowazainteresowa-nych szybkim odejściem na emeryturę

Kategoria ^{Zainteresowani szybkim odejściem} _{na emeryturę} ^{Niezainteresowani szybkim} _{odejściem na emeryturę} Grupa zawodowa

p < 0,001*

Rolnicy (68,9%) Pracujący na własny rachunek (ok. 40%) Miejsce zamieszkania

p < 0,001* ^{Mieszkańcy wsi lub małych miast (ok. 64%) Mieszkańcy największych miast} (ok. 40%) Typ rynku pracy

p = 0,002*

Mieszkańcy rynku pracy typu A (60,4%) i typu B (57,7%)

Mieszkańcy rynku pracy typu C (49,7%) Stan zdrowia

p < 0,001* ^{Zły stan zdrowia w ocenie własnej (90%) Bardzo dobry i dobry stan zdrowia} w ocenie własnej (10%) Obowiązki opiekuńcze

w domu p < 0,001*

Sprawujący opiekę nad wnukami i starymi

rodzicami (65-75%) ^{Brak obowiązków opiekuńczych} (25-35%) Stanowisko pracy zatrudnionych p < 0,001* Robotnicy niewykwalifikowani (69,5%), w tym kobiety – 85% Robotnicy wykwalifikowani (63%)

Specjaliści i pomocnicza kadra admini-stracyjna (ok. 40%)

Kierownicy (ok. 32%) Rodzaj pracy

p < 0,001* ^{Praca związana z wysiłkiem fizycznym,} noszeniem ciężkich przedmiotów (ok. 65%) ^{Praca biurowa i inne związane z lekkim} wysiłkiem fizycznym (ok. 58-65%) Poziom wykształcenia

p < 0,001* ^{Wykształcenie co najwyżej gimnazjalne} (ok. 49%) ^{Wykształcenie wyższe (ok. 19%)}

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Wiktorowicz, Stosunek pracujących w wieku 45+ wobec

dal-szego zatrudnienia, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”,

opracowane na podstawie wyników badania ilościowego osób w wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji

kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

Analiza pozytywnych i negatywnych powodów uzasadniających chęci szybkiego „wy-zwolenia się” od pracy wskazuje, że tkwią one przede wszystkim w szeroko rozumianych warunkach pracy, a więc sukcesy działań państwa skłaniających ludzi do wydłużenia karier zawodowych w związku z podniesieniem wieku emerytalnego zależą w dużej mierze od pracodawców. Kolejną kwestią jest zdrowie, rozumiane nie tylko jako uzasadnienie wczesnej dezaktywacji, w przypadku jego złego stanu, ale także w powiązaniu ze świadomością pra-cą jako warunku zachowania dobrej kondycji (tab. 4.2). Praca dla wielu kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ to także wyznacznik własnej wartości („dzięki pracy czuję się potrzebny”, 16% wskazań), chcą pracować jak najdłużej (13,6%), bo czują się jeszcze dość młodo (10%) i nie chcą siedzieć w domu (10,6%). Zmiana rodzaju i warunków pracy z pewnością pozwoliłaby tym i innym osobom kontynuować zatrudnienie.

Tabela 4.2. Najważniejsze powody, dla których pracujący w wieku 45-69 lat pozytywnie lub negatywnie ustosunkowują się wobec planów swojej dalszej aktywności zawodo-wej (w %)

Powody planowanego dalszego zatrudnienia Powody planowanej dezaktywacji Zadowolenie z pracy; lubię to, co robię; spełniam się

zawodowo (53,1%) ^{Zmęczenie pracą, życiem, potrzeba odpoczynku} (39,6%) Warunki ekonomiczne, które daje praca (31,5%) Zły stan zdrowia (34,2%)

Względy zdrowotne („jestem zdrowy i mogę dalej

pracować”, „aby zachować zdrowie”) (18,3%) ^{Praca zbyt ciężka fizycznie/obciążająca psychicznie} (19,7%) Poziom świadczeń emerytalnych („zbyt niska

emerytu-ra”, „chcę zapracować na większą emeryturę”) (18,1%) ^{Chęć poświęcenia czasu najbliższym, rodzinie, sobie} (13,9%)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Wiktorowicz, Stosunek pracujących w wieku 45+ wobec

dal-szego zatrudnienia, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”,

opracowane na podstawie wyników badania ilościowego osób w wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji

kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

Jak już wskazano, przewagę w populacji mają kobiety i mężczyźni w wieku 45-69 lat, któ-rzy chcieliby szybko zakończyć karierę pracujących na własne utktó-rzymanie i przejść do grupy żyjących z emerytury. W związku z tym zatrzymajmy się na kwestii warunków, które mogłyby zmienić zapatrywania analizowanej kategorii osób – jak już wcześniej zauważono, prawie co piąta aktualnie pracująca osoba (19% zarówno kobiet, jak i mężczyzn) jest absolutnie przeko-nana, że nic nie jest w stanie zmienić jej negatywnego nastawienia do kontynuowania pracy i jest zdecydowana odejść na emeryturę możliwie szybko. To osoby pracujące pod przymu-sem, traktujące emeryturę jako wyzwolenie z niechcianej sytuacji, które zapewne zrobią wiele, aby skorzystać z szansy wycofania się do stanu bierności zawodowej. W grupie osób pozytywnie nastawionych do ewentualnej dalszej pracy, jak można było oczekiwać, na pierw-szym miejscu pojawiły się względy ekonomiczne – co druga osoba wskazała na wzrost wyna-grodzeń jako na czynnik pozostania w aktywności zawodowej. Jednakże realna dostępność tego czynnika jest dość ograniczona nie tylko dlatego, że sytuacja kryzysowa zmusza praco-dawców do ogólnie większej dyscypliny płacowej, ale także z tego powodu, że coraz starszy pracownik ma coraz mniejsze możliwości awansów płacowych.

Kolejne kwestie wymieniane przez pracujących w wieku 45-69 lat należą do obszaru ela-stycznego wymiaru i organizacji czasu pracy247 oraz dopasowania rodzaju wykonywanej pracy do zmieniających się możliwości jej wykonywania ze względu na wiek (tab. 4.3 i 4.4). Obszary te wchodzą w zakres zarządzania wiekiem w organizacji, a więc ich wykorzystanie leży w ge-stii pracodawców. Dodajmy, że przesunięcie na stanowisko wymagające mniejszego wysiłku fizycznego jest ważniejsze dla mieszkańców wsi (16%) niż miast (12%), a także powiatów typu A (16%) niż pozostałych (12%). Nieznacznie częściej na znaczenie dogodniejszych godzin pracy wskazywali mieszkańcy powiatów typu C (6% wobec ok. 4% dla pozostałych), zaś elastyczne godziny pracy – mieszkańcy powiatów typu B (10% wobec ok. 6,5%) Natomiast znaczenie po-zostałych instrumentów jest – zdaniem mieszkańców różnych obszarów – analogiczne.

247 Aby zwiększyć zatrudnienie, w Niemczech wprowadzono szereg rozwiązań dotyczących elastyczności czasu pra-cy, sięgając po dość nowatorskie rozwiązania, jak częściowy/blokowy czas pracy (praca na część etatu, ale również rozłożenie czasu pracy na kilka lat, np. praca na pełen etat przez dwa lata i brak pracy przez kolejne dwa, przy pobie-raniu połowy wynagrodzenia przez okres 4 lat), wynagrodzenie składane itd. – por. J. Hrynkiewicz (red.), O sytuacji ludzi starszych, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa 2012, s. 190-195.

Przedstawione w tabelach 4.3 i 4.4 wypowiedzi kobiet i mężczyzn (w przekroju według rodzaju wykonywanej przez nich pracy i zajmowanych stanowisk) w sposób szczegółowy przedstawiają warunki wpływające na ich skłonność do kontynuowania pracy zawodowej. Dodatkowo pracujący w wieku 45/50+ są świadomi, że może dojść do sytuacji, w której ich stan zdrowia ulegnie pogorszeniu przed osiągnięciem wieku emerytalnego (28,6% liczy się poważnie z wystąpieniem takiego ryzyka), co wpłynie na zmianę ich planów.

Tabela 4.3. Najważniejsze instrumenty, których wdrożenie skłoniłoby pracujących w wieku 45/50+ do wydłużenia okresu zatrudnienia, według płci

Kolejność

powodów ^{Kobiety Mężczyźni}

1

- wyższe wynagrodzenie (31%)

- przesunięcie na stanowisko wymagające mniejszego wysiłku fizycznego (13%) - zmniejszenie liczby godzin pracy (9%)

- wyższe wynagrodzenie (25%)

- przesunięcie na stanowisko wymagające mniejsze-go wysiłku fizycznemniejsze-go (14%)

- zmniejszenie liczby godzin pracy (10%) 2 ^{- wyższe wynagrodzenie (15%)}- elastyczne godziny pracy (9%)

- zmniejszenie liczby godzin pracy (9%)

- wyższe wynagrodzenie (13%) - zmniejszenie liczby godzin pracy (9%)

3

- wyższe wynagrodzenie (10%) - zmniejszenie liczby godzin pracy (5%) - elastyczne godziny pracy (5%) - przystosowanie stanowiska pracy do ograniczonych możliwości starszego pra-cownika (5%)

- wyższe wynagrodzenie (7%) - zmniejszenie liczby godzin pracy (6%) - elastyczne godziny pracy (4%)

- przystosowanie stanowiska pracy do ograniczo-nych możliwości starszego pracownika (4%) - dogodniejsza organizacja pracy (4%)

Źródło: J. Wiktorowicz, Stosunek pracujących w wieku 45+ wobec dalszego zatrudnienia materiały we-wnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na podstawie wy-ników badania ilościowego osób w wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku

Tabela 4.4. Najważniejsze (wskazane na pierwszym miejscu) instrumenty, których wdrożenie skłoniłoby pracujących w wieku 45/50+ do kontynuacji zatrudnienia według grup zawodowych i płci*

Grupa Kobiety (K) Mężczyźni (M)

robotnicy niewykwali-fikowani (N_K = 46, N_M = 31)

- przesunięcie na stanowisko wymagające mniejszego wysiłku fizycznego (41%) - wyższe wynagrodzenie (37%) - elastyczne godziny pracy (9%)

- wyższe wynagrodzenie (35%) - zmniejszenie liczby godzin pracy (13%) - elastyczne godziny pracy (13%)

- przesunięcie na stanowisko mniej obciążające umysłowo (13%)

- przesunięcie na stanowisko wymagające mniejsze-go wysiłku fizycznemniejsze-go (10%) robotnicy wykwalifi-kowani (N_K = 157, N_M = 326) - wyższe wynagrodzenie (43%)

- przesunięcie na stanowisko wymagające mniejszego wysiłku fizycznego (24%) - zmniejszenie liczby godzin pracy (9%)

- wyższe wynagrodzenie (33%)

- przesunięcie na stanowisko wymagające mniejszego wysiłku fizycznego (21%) - zmniejszenie liczby godzin pracy (12%) - elastyczne godziny pracy (8%) specjaliści

(N_K = 161, N_M = 107)

- wyższe wynagrodzenie (38%) - zmniejszenie liczby godzin pracy (12%) - przesunięcie do pracy mniej stresującej (10%) - elastyczne godziny pracy (9%)

- wyższe wynagrodzenie (29%)

- przesunięcie do pracy mniej stresującej (18%) - przesunięcie na stanowisko wymagające mniejszego wysiłku fizycznego (13%) - zmniejszenie liczby godzin pracy (11%) pomocni-cza kadra administra-cyjna (N_K = 79, N_M = 26) - wyższe wynagrodzenie (34%) - zmniejszenie liczby godzin pracy (19%) - przesunięcie do pracy mniej stresującej (10%) - elastyczne godziny pracy (9%)

- możliwość wykonywania czasami pracy w domu (9%)

- dogodniejsza organizacja pracy (8%)

- wyższe wynagrodzenie (31%) - zmniejszenie liczby godzin pracy (19%) - przesunięcie do pracy mniej stresującej (15%) - elastyczne godziny pracy (12%)

- możliwość wykonywania pracy czasami w domu (8%)

- przystosowanie stanowiska pracy do ograniczo-nych możliwości starszego pracownika (8%) kierownicy

(N_K = 32, N_M = 30)

- wyższe wynagrodzenie (41%) - elastyczne godziny pracy (19%)

- przesunięcie do pracy mniej stresującej (16%) - możliwość wykonywania pracy czasami w domu (13%)

- wyższe wynagrodzenie (43%) - dogodniejsza organizacja pracy (10%) - przesunięcie do pracy mniej stresującej (10%)

pracujący na własny rachunek (N_K = 36, N_M = 87) - wyższe wynagrodzenie (33%) - elastyczne godziny pracy (19%) - zmniejszenie liczby godzin pracy (17%) - przystosowanie stanowiska pracy do ograni-czonych możliwości starszego pracownika (8%)

- wyższe wynagrodzenie (24%) - zmniejszenie liczby godzin pracy (20%)

- przesunięcie na stanowisko wymagające mniejsze-go wysiłku fizycznemniejsze-go (17%)

- elastyczne godziny pracy (13%) - dogodniejsza organizacja pracy (9%) rolnicy

(N_K = 40, N_M = 51)

- przesunięcie na stanowisko wymagające mniejszego wysiłku fizycznego (28%) - wyższe wynagrodzenie (28%) - zmniejszenie liczby godzin pracy (13%) - elastyczne godziny pracy (13%)

- przesunięcie na stanowisko wymagające mniejszego wysiłku fizycznego (29%) - wyższe wynagrodzenie (22%)

- przystosowanie stanowiska pracy do ograniczo-nych możliwości starszego pracownika (10%) - zmniejszenie liczby godzin pracy (10%) - dogodniejsza organizacja pracy (8%)

* Odsetki wyznaczono po pominięciu odp. „nic nie skłoniłoby mnie do pozostania w zatrudnieniu”. Nie-które podpróby są na tyle małe, że zaprezentowane odsetki mogą pełnić jedynie rolę poglądową (li-czebności każdej z nich – N – podano w tabeli). W tabeli pominięto te warianty, dla których odsetki są niskie (poniżej 8%).

Źródło: J. Wiktorowicz, Stosunek pracujących w wieku 45+ wobec dalszego zatrudnienia, materiały we-wnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na podstawie wy-ników badania ilościowego osób w wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku

Pozytywny stosunek do wydłużenia okresów aktywności zawodowej w perspektywie lat życia po jest wyraźnie powiązany z warunkami pracy – dla osób pracujących fizycznie prze-sunięcie na stanowiska mniej obciążające fizycznie są niemal tak samo ważne jak zachęta w postaci wyższego wynagrodzenia. Istotnym czynnikiem zachęcającym do wydłużenia ak-tywności zawodowej są elastyczne godziny pracy, niemal tak samo ważne dla robotników, jak i specjalistów, kadry administracyjnej czy pracujących na własny rachunek. Zachętę stanowi-łoby także zmniejszenie długości czasu pracy, na które zwracają uwagę zarówno robotnicy, kadra administracyjna oraz pracujący na własny rachunek. Dla kadry kierowniczej i specjali-stów obok kwestii wynagrodzeniowych i długości oraz organizacji czasu pracy czynnikiem wspierającym ich decyzje wydłużenia aktywności zawodowej byłaby możliwość przesunięcia na mniej stresujące stanowiska pracy. Podejście rolników – z uwagi na charakter pracy – jest zbliżone do podejścia robotników niewykwalifikowanych, zaś pracujących na własny rachu-nek – do specjalistów czy pomocniczej kadry kierowniczej.

4.2. Okoliczności zakończenia pracy zawodowej w związku z przejściem na