Samoocena posiadanych umiejętności przez kobiety i mężczyzn w wieku 45/50+ Wiedza i umiejętności potrzebne jednostce, aby mogła z sukcesem odnaleźć się na rynku

pracy zmieniają się w ciągu jej życia. Ukończenie określonego typu szkoły, na poziomie zasadni-czym, średnim czy wyższym, rozpoczyna okres permanentnego zdobywania kwalifikacji w toku kolejnych inicjatyw edukacyjnych, gromadzenia doświadczeń, nabywania umiejętności zawo-dowych i ogólnych w zmieniających się miejscach pracy, na różnych stanowiskach i w różnych gremiach pracowniczych. Sukces w dostosowywaniu profilu kompetencyjnego do zmiennych potrzeb rynku współokreśla możliwości podejmowania i kontynuowania zatrudnienia.

Posiadane kompetencje podlegają ciągłej weryfikacji na rynku pracy – wewnętrznym i ze-wnętrznym – w procesie ocen instytucji (np. urzędy pracy), organizacji (pracodawcy), a także w wyniku samooceny. Pomijając problematykę psychologicznych wyznaczników samooceny posiadanych kompetencji zwróćmy uwagę na wyrażone przez kobiety i mężczyzn w wieku 45/50+ oceny tych umiejętności, które są szczególnie przydatne na współczesnym rynku pra-cy, jak np. umiejętność komunikacji w zespole czy znajomość języków obcych193.

Generalnie, zarówno kobiety, jak i mężczyźni w wieku 45-69 lat, wyrażają się raczej pozy-tywnie na temat posiadanych umiejętności, szczególnie w zakresie organizacji pracy własnej czy innych kompetencji „miękkich” (wykres 3.4).

192 Zależności nie są istotne statystycznie lub liczebność próby jest na tyle mała, że wyniki mają tylko charakter po-glądowy.

193 Z badań innych autorów wynika, że osoby w wieku 45+ nie wyróżniają się specyficznymi dla ich wieku atutami, ani też wadami – por. A. Mazur i in., Szanse i bariery …, op. cit., oraz B. Urbaniak (red.), Pracownicy 45+ w naszej firmie, UNDP, Warszawa 2007, s. 6.

Zarówno w przypadku kobiet, jak i mężczyzn samoocena kompetencji jest istotnie zróż-nicowana dla różnych grup wieku194. Szczególne różnice zauważa się w przypadku kompe-tencji „twardych” – umiejętność obsługi komputera oraz posługiwania się przynajmniej jed-nym językiem obcym są istotnie wyższe w przypadku kobiet i mężczyzn z grupy 45-49 lat niż w pozostałych.

Wykres 3.4. Samoocena umiejętności kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ według płci i wieku (w %) 7% 36% 41% 13% 19% 6% 7% 10% 17% 20% 22% 56% 58% 52% 43% 25% 14% 27% 23% 21% 17% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 0% 20% 40% 60% 80% 100%

Organizowanie własnej pracy Umiejętność komunikowania się i współpraca w zespole Rozwiązywanie konfliktów Organizowanie pracy innych osób Obsługi komputera Posługiwanie się przynajmniej jednym językiem obcym Kobiety (N=1677)

Brak Bardzo nisko

Raczej nisko Raczej wysoko Bardzo wysoko Trudno powiedzieć

Brak Bardzo nisko

Raczej nisko Raczej wysoko Bardzo wysoko Trudno powiedzieć

36,1% 39,0% 13% 19% 7% 8% 17% 12% 21% 23% 56% 58% 44% 50% 22% 15% 29% 23% 21% 20% 7% 3% 3% 9% 10% Organizowanie własnej pracy Umiejętność komunikowania się i współpraca w zespole Organizowanie pracy innych osób Rozwiązywanie konfliktów Obsługi komputera Posługiwanie się przynajmniej jednym językiem obcym Mężczyźni (N=1523) 4% 4% 11% 9% 5%

Źródło: I. Kołodziejczyk-Olczak, Kompetencje osób w wieku 45+, materiały wewnętrzne projektu „Wyrów-nywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na podstawie wyników badania ilościowego osób w wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

Niestety, potwierdza się komunikowana w innych wynikach badań niedostateczna znajomość języków obcych195. Należy odnotować, że blisko co piąty mężczyzna (19%) i co szósta kobieta (17%) w wieku 45-69 lat ocenili wysoko swoją znajomość co najmniej jednego języka obcego, ale aż ok. 40% wskazało na brak tej umiejętności (płeć nie różni-cuje w sposób istotny tych opinii). Poza tym nie każdy rodzaj stanowiska pracy we współ-czesnej gospodarce wymaga znajomości języków obcych. Omawiane dotychczas dane odnoszą się do całej populacji w wieku 45-69 lat, a więc i takich osób, które są nieaktywne zawodowo, w związku z czym brak znajomości języka obcego jest w ich przypadku cha-rakterystyką nie mającą znaczenia dla rynku pracy. Potwierdzają to różnice między po-szczególnymi grupami wieku – osoby w wieku emerytalnym zdecydowanie niżej oceniają

194 Dla wszystkich omawianych umiejętności, p < 0,05 (zwykle bliskie 0) – wyjątek stanowi ocena umiejętności orga-nizowania pracy innych osób, która nie jest różnicowana przez wiek w populacji mężczyzn.

195 R. Piwowarski, Sytuacja osób w wieku 45/50+ w świetle badań – wnioski z desk research [w:] Raport z badania ilościo-wego osób w wieku 45-69 lat w ramach Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, praca zbiorowa, Łódź 2012 (materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”).

swoje umiejętności w tym zakresie. Z kolei przynajmniej wysoko ocenia tę umiejętność 13% kobiet i 17% mężczyzn z najstarszej z badanych grup wieku wobec 23% kobiet i 27% mężczyzn w wieku 45-49 lat oraz 16-17% osób w wieku 50-59/64 lata. Wśród zatrudnio-nych ocena ta jest nieco lepsza – 24,4% kobiet i 31,6% mężczyzn deklaruje brak umie-jętności posługiwania się przynajmniej jednym językiem obcym, a ok. 30% kobiet i 24% mężczyzn ocenia ją wysoko. Z badań innych autorów ponadto wynika, że sytuacja powoli zmienia się na korzyść, a nawet, że „osoby w wieku 45+ nie mają niższych kwalifikacji (np.

związanych z nowoczesnymi technologiami) niż ich młodsi koledzy, niejednokrotnie osoby z tej grupy bardziej aktywnie zdobywają dodatkowe kwalifikacje, aby utrzymać swoje miejsce pracy nie odbiegając poziomem kompetencji od młodszych pracowników”196. Z kolei

porów-nanie mieszkańców wsi i miast, a także powiatów o różnych lokalnych uwarunkowaniach rynku pracy, potwierdza deficyty językowe mieszkańców obszarów słabiej zurbanizowa-nych, a zwłaszcza wsi (wysoko lub bardzo wysoko ocenia je niespełna 10% osób w wieku 45/50+ wobec ok. 25% mieszkańców miast, a prawie połowa – wobec 36% mieszkańców miast – wskazuje na ich brak).

Kolejna ważna umiejętność, która wpływa na sposób funkcjonowania we współ-czesnym świecie, a także na rynku pracy, to prowadzenie pojazdów samochodowych, potwierdzone prawem jazdy. Ponad połowa osób w wieku 45-69 lat ma prawo jazdy i w 95% przypadków kategorii B, uprawniające do prowadzenia pojazdów samochodo-wych, ciągnika rolniczego lub pojazdu wolnobieżnego. Zdecydowanie rzadziej prawo jazdy posiadają kobiety (34%) niż mężczyźni (78%). W przypadku kobiet zaznacza się od-rębność wynikająca z przynależności do grupy wieku – im młodsze kobiety, tym częstszy fakt posiadania prawa jazdy. Prawo jazdy ma prawie co druga osoba w wieku 45-49 lat, ponad jedna trzecia osób w wieku 50-59 lat i zaledwie co czwarta w wieku 60-69 lat. Jeszcze słabiej różnice te zaznaczają się w przypadku mężczyzn197. Można wnioskować, że kolejne pokolenia kobiet będą traktować posiadanie prawa jazdy jako jeden z ko-niecznych wyznaczników udanej kariery zawodowej, podobnie jak to czynią mężczyźni. Fakt posiadania prawa jazdy często wiąże się z rodzajem wykonywanej pracy – istnieje istotna zależność pomiędzy stanowiskiem pracy w grupie zatrudnionych a posiadaniem prawa jazdy (dla przykładu, prawo jazdy ma ok. 53% robotników niewykwalifikowanych i ok. 85% kierowników). Ma to również przełożenie na różnice między kobietami i męż-czyznami z punktu widzenia zakresu posiadanych uprawnień – kobiety ograniczają się w przeważającej większości do kategorii B, podczas gdy ok. 15% mężczyzn ma prawo jazdy kategorii C, 5% – kategorii D, 14% – kategorii T.

Wyraźnie mniejsze znaczenie dla faktu dysponowania prawem jazdy ma miejsce za-mieszkania, choć można zauważyć większą popularność prawa jazdy kategorii C, D, C+E i innych wśród mieszkańców powiatów typu C, oraz – co naturalne – większy odsetek po-siadających prawo jazdy kategorii T wśród mieszkańców powiatów typu A, w tym zwłasz-cza mieszkańców wsi. In minus należy wskazać, że prawie połowa bezrobotnych miesz-kańców powiatów typu A i wsi nie posiada uprawnień do kierowania żadnymi pojazdami, w tym zwłaszcza najpopularniejszego i najczęściej wymaganego przez pracodawców prawa jazdy kategorii B. Utrudnia to podjęcie pracy poza rolnictwem. Z drugiej strony dysponowanie przez co trzeciego bezrobotnego prawem jazdy kategorii T może ułatwić zatrudnienia w rolnictwie (o ile takie zapotrzebowanie wystąpi).

Współczesność to świat technologii informacyjno-telekomunikacyjnych (ICT). Aby z nich skorzystać chociaż na poziomie minimalnym, trzeba posiąść pewien zakres

umie-196 Problemy rynku pracy, edukacji i przedsiębiorczości w opinii przedstawicieli społeczności lokalnych Małopolski, Woje-wódzki Urząd Pracy w Krakowie, Kraków, listopad 2011, s. 6, cyt. za: R. Piwowarski, Sytuacja … , op. cit..

197 Zależność jest nieistotna statystyczne dla obu płci: dla kobiet p = 0,193, dla mężczyzn p = 0,501. Istotnie natomiast fakt posiadania prawy jazdy związany jest z rodzajem wykonywanej pracy – p < 0,001.

jętności, które można zdefiniować jako obsługa komputera. Pod tym pojęciem mieści się wachlarz różnorodnych umiejętności szczegółowych, poczynając od najprostszych, zwią-zanych z uruchomieniem i użytkowaniem urządzenia. Generalna samoocena tej umiejęt-ności, podobnie jak znajomości języka obcego, również wypadła niepomyślnie; szcze-gólnie duże braki w tym zakresie występują w najstarszych grupach wieku. Jednak na podkreślenie zasługuje to, że blisko co trzecia kobieta (30%) i co trzeci mężczyzna (29%) oceniają swoje umiejętności w tym zakresie jako wysokie198. Wyraźnie lepszą sytuację można zaobserwować w przypadku zatrudnionych w wieku 45-69 lat – ok. 55% kobiet i 38% mężczyzn ocenia swoją umiejętność obsługi komputera wysoko, jednak z drugiej strony 13,3% zatrudnionych obecnie kobiet i 20% mężczyzn przyznaje się do zupełnego braku tej umiejętności. Opinie w tym zakresie są istotnie powiązane z wiekiem – wysoko lub bardzo wysoko oceniło swoje umiejętności informatyczne ok. 45% kobiet i mężczyzn w wieku 45-49 lat wobec 33% kobiet i 26% mężczyzn w wieku 50-59/64 lata oraz 15% kobiet i 17% mężczyzn w wieku 60/65-69 lat. Z kolei na brak tych umiejętności wskazy-wało prawie 60% osób w wieku 60/65-69 lat wobec 30-40% w wieku 50-59/64 lata oraz tylko 15-20% osób z najmłodszej grupy, 45/50+. Bardziej zaawansowani technologicz-nie są mieszkańcy miast niż wsi (35% kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ mieszkających w miastach wobec ok. 18% – na wsi ocenia swoją umiejętność obsługi komputera wyso-ko lub bardzo wysowyso-ko, analogicznie, dwukrotnie niższy jest odsetek mieszkańców miast niż wsi, które zupełnie sobie nie radzą z komputerem). Podobnie, wśród mieszkańców powiatów typu A odsetek nie posiadających umiejętności ICT sięga 46% wobec 39% w powiatach typu B i tylko 25% – typu C. W tych ostatnich odsetek dobrze radzących so-bie z komputerem sięga prawie 40%. Trudności z obsługą komputera mają zwłaszcza bez-robotni, szczególnie mieszkający na wsi czy w słabo zurbanizowanych powiatach typu A. Osoby w wieku 45-69 lat najlepiej (według samooceny) radzą sobie z operowaniem w Internecie – wysoki poziom umiejętności w zakresie poszukiwania różnych informa-cji i komunikowania się za pomocą poczty e-mail deklaruje prawie co czwarta osoba, w tym niemal 40% obecnie zatrudnionych. Gorzej oceniana jest umiejętność dokonywa-nia płatności czy zakupów za pośrednictwem Internetu, ale i tak wynik wskazujący, że potrafi to robić na poziomie wysokim co piąta osoba w wieku 45-69 lat (w tym prawie 40% zatrudnionych kobiet i ok. 30% zatrudnionych mężczyzn) należy uznać za dość po-zytywny. Umiejętności tego typu w niewielkim stopniu różnicuje płeć.

Zwróćmy uwagę na umiejętności, które mogą być przydatne w pracy zawodowej, jak sporządzanie dokumentów w edytorze tekstów Microsoft Word czy opracowywanie arkuszy kalkulacyjnych za pomocą Microsoft Excel. W tym zakresie sytuacja nie wyglą-da zachęcająco, gdyż blisko połowa osób w wieku 45-69 lat (47% mężczyzn i 48% ko-biet, w tym prawie co trzeci zatrudniony mężczyzna i co czwarta zatrudniona kobieta – p < 0,001) nie potrafi w ogóle tworzyć tekstów w postaci elektronicznej i zapisywać ich na dysku komputera. Jeszcze trudniejsza sytuacja ma miejsce w przypadku bezro-botnych, zwłaszcza mieszkańców wsi i słabo zurbanizowanych powiatów typu A (proble-my takie deklarują mniej więcej cztery osoby na pięć). Występuje także wyraźny związek z wiekiem – w grupie najmłodszej, 45-49 lat, wartości wskaźników są bardziej optymi-styczne (brak tej umiejętności dotyczy tylko 29,4% kobiet i 32,9% mężczyzn). Także pro-gram Excel pozostaje poza zakresem umiejętności ponad połowy kobiet (54%, w tym ok. 29% zatrudnionych) i mężczyzn (55%, w tym ok. 43% zatrudnionych) w wieku 45-69 lat, przy czym w grupie 45-49 lat brak tej umiejętności dotyczy 35,7% kobiet i 39,2% mężczyzn. Generalnie, umiejętności w zakresie znajomości edytora tekstu Word i arkusza kalkulacyjnego Excel wśród kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ są w sposób istotny po-wiązane z wiekiem – osoby młodsze zawsze wyżej niż starsze oceniają swoje

ści w tym zakresie. Występują też statystycznie istotne różnice co do poziomu ocenianych umiejętności w zakresie programów Microsoft między grupami stanowisk zajmowanych przez osoby pracujące w wieku 45+ – im wyższe stanowisko, tym wyższy poziom samo-oceny posiadanych kompetencji komputerowych.

Analiza umiejętności pracy z komputerem dokonana z uwzględnieniem typów rynku pra-cy wskazuje na istotne różnice na niekorzyść osób pochodząpra-cych z obszarów rynku prapra-cy typu A199. Sytuacja ta będzie z pewnością ulegać poprawie, zwłaszcza w kontekście dystrybu-cji znacznych środków przeznaczonych na przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu na tego typu obszarach w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (Działanie 8.3. Przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu – eInclusion).

Z przedstawionego ogólnego profilu kompetencyjnego kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ sporządzonego na podstawie dokonanej samooceny można wnioskować o dużym poczuciu własnej wartości tej populacji, która coraz bardziej dostosowuje swój wizerunek w zakresie posiadanych umiejętności do wymagań czasów współczesnych, co daje się wyraź-nie zauważyć w młodszych grupach wieku.

Tabela 3.10. Samoocena dokonana przez kobiety i mężczyzn w wieku 45/50+ w odnie-sieniu do wybranych rodzajów umiejętności kluczowych dla funkcjonowania we współ-czesnym świecie

Kobiety w wieku 45-69 lat Mężczyźni w wieku 45-69 lat

• co szósta w wysokim stopniu zna co naj-mniej jeden język obcy;

• co trzecia ma prawo jazdy;

• co czwarta potrafi w wysokim stopniu poszukiwać różnych informacji w Internecie;

• co piąta bardzo dobrze sobie radzi z do-konywaniem płatności za pośrednictwem Internetu;

• co czwarta wyróżnia się wysoką umiejęt-nością obsługi poczty e-mail;

• co siódma ma bardzo dobrą umiejętność w zakresie obsługi programu Excel; • co piąta wysoko ocenia swoją umiejętność

pisania tekstów i zapisywania ich na dysku; • co szósta posiada w wysokim stopniu

umiejętność dokonywania zakupów za pośrednictwem Internetu.

• co piąty w wysokim stopniu zna co naj-mniej jeden język obcy;

• czterech spośród pięciu ma prawo jazdy; • co czwarty potrafi w wysokim stopniu

po-szukiwać różnych informacji w Internecie; • co piąty bardzo dobrze sobie radzi z

do-konywaniem płatności za pośrednictwem Internetu;

• co czwarty wyróżnia się wysoką umiejęt-nością obsługi poczty e-mail;

• co siódmy ma bardzo dobrą umiejętność w zakresie obsługi programu Excel; • co piąty wysoko ocenia swoją umiejętność

pisania tekstów i zapisywania ich na dysku; • co piąty posiada w wysokim stopniu umie-jętność dokonywania zakupów za pośred-nictwem Internetu

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: I. Kołodziejczyk-Olczak, Kompetencje osób w wieku 45+, ma-teriały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na pod-stawie wyników badania ilościowego osób w wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+

na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

Porównania wyników samooceny kobiet i mężczyzn wskazują na w zasadzie zbliżony po-ziom umiejętności pracy z komputerem obu płci, z niewielką przewagą mężczyzn w zakresie znajomości co najmniej jednego języka obcego, oraz na zdecydowanie charakterystyczną dla mężczyzn umiejętność prowadzenia pojazdów samochodowych, potwierdzoną prawem

jazdy. Jednak, jak zauważają przedstawiciele agencji zatrudnienia, pomimo dużych kompe-tencji, osoby w wieku 45/50+ mają problemy z autoprezentacją w trakcie rozmowy kwalifi-kacyjnej200:

(…) chyba największą taką bolączką tych osób jest zdefiniowanie tego, co te osoby potrafią, w czym są dobre, w czy są mocne, jakie mają swoje mocne strony, jakie mają też swoje słabe strony i połączenie tego, czy dopasowanie tego, do swoich oczekiwań.

Przygotowanie kandydatów w wieku 45/50+ do rozmowy kwalifikacyjnej pod kątem sa-mooceny ich własnych możliwości wymaga więc więcej wysiłku, niż w przypadku osób młod-szych.