Etapy rozwoju i tranzycyjność karier zawodowych kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ W literaturze przedmiotu jest wiele klasyfikacji etapów kariery zawodowej w życiu

czło-wieka184. Pomijając dyskusję wokół typizacji faz jej rozwoju wyróżnijmy w sposób ogólny etap kariery wczesnej, środkowej i późnej (rys. 3.1). Wiek 45 lat przypada na czas kryzysu środka kariery zawodowej i wyznacza często warunki jej redefinicji w związku z pojawiającymi się trudnościami natury jednostkowej, organizacyjnej i wynikającej z ogólnej sytuacji na rynku

184 Por. np. E. Dubas i in., Wspieranie… , op. cit., s. 20-26; P. Bohdziewicz, Kariery zawodowe w gospodarce opartej na wiedzy (na przykładzie grupy zawodowej informatyków), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 2008, s. 26-50.

pracy. Ostatni etap życia zawodowego przypada na okres emerytalny (kariera postemerytal-na) i ze względu na swą specyfikę różni się od okresu środkowej kariery.

Wiek jest zmienną wrażliwą na postawy dyskryminacyjne w społeczeństwie, bowiem po-wszechne posługiwanie się kategorią wieku kalendarzowego budzi coraz więcej niechęci z uwagi na odmienność jego charakterystyk w indywidualnym przebiegu procesów starze-nia. W krajach UE-27 16% osób doświadczyło osobiście przejawów dyskryminacji ze względu na wiek, w Polsce problem ten nie występuje w takim nasileniu (15%) jak np. na Łotwie czy w Republice Czeskiej, gdzie z dyskryminacją ze względu na wiek spotkało się, odpowiednio, 29% i 26% osób185.

Rysunek 3.1. Etapy rozwoju kariery zawodowej w życiu człowieka

• 18/25-30 lata: zdobywanie pierwszych doświadczeń zawodowych, konfrontacja efektów edukacji z potrzebami rzeczywistości

• 30/31-35 lata: osiaganie celów zawodowych

• 35-40 lata: potwierdzenie lub modyfikacja celów kariery zawodowej • 40/41-50 lat: kryzys środka kariery zawodowej

• 50/51 lat: plateau kariery zawodowej • 50/51-55/60 lat: utrzymywanie osiągnięć

Późna kariera Środkowa kariera Wczesna kariera

• 55/60- 64 lata: utrzymywanie osiagnięć, przygotowanie do zakończenia kariery zawodowej (emerytury)

• 64- 69 lat: kariera postemerytalna

Źródło: A. Pocztowski, Zarządzanie zasobami ludzkimi. Strategie-procesy-metody, PWN, Warszawa 2007, s. 309, oraz zmiany uszczegóławiające B. Bohdziewicz, B. Urbaniak.

Analizą badań Diagnozy objęto 25 lat życia człowieka, w którym to czasie okres pracy prze-żywany jest z różną intensywnością. Rozpoczynając rozważania na temat rozwoju karier za-wodowych w perspektywie całego dotychczasowego życia respondentów zwróćmy uwagę na pewne dość oczywiste spostrzeżenia. Osoby w wieku 45/50+ należą do populacji, której członkowie rozpoczynali kariery zawodowe w warunkach rynku pracy pracownika, procesy wejścia na rynek pracy przebiegały więc łagodnie i w zdecydowanej większości przypadków bezproblemowo. Jak zauważa P. Bohdziewicz, ich kariery zawodowe nie rozpoczynały się

za-tem od krótszej lub dłuższej sekwencji bezrobocia, co oszczędziło im na samym początku drogi zawodowej traumatyzującego poczucia społecznej marginalizacji i frustracji oraz nie powodo-wało obniżania się wartości ich kwalifikacji zawodowych zdobytych na drodze edukacyjnej186.

Początek okresu transformacji systemowej (1989/1990) przypadał na wczesną fazę rozwoju kariery zawodowej, a w przypadku starszych roczników – na fazę środkową. Wiele osób do-znało wówczas po raz pierwszy załamania dotychczasowych trajektorii kariery, ze wszystkimi tego konsekwencjami. W szczególnie trudnej sytuacji znaleźli się ci respondenci, których kariery

pod wpływem presji warunków transformacyjnych załamały się w fazie środkowej, gdy mieli oni po około 40-45 lat oraz bagaż doświadczeń, przekonań, przyzwyczajeń i postaw ukształtowany

185 Flash Eurobarometer 232, Discrimination in the European Union. Perceptions and Experiences of Discrimination in the Areas of Housing, Healthcare, Education, and When Buying Products or Using Services. Analytical Report, EC, February 2008, s. 49.

186 P. Bohdziewicz, Dotychczasowe ścieżki karier osób w wieku 45+, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na podstawie wyników badania ilościowego osób w wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

przez 20-25 lat pracy w warunkach gospodarki centralnie sterowanej187. Te grupy mają za sobą najtrudniejsze doświadczenia związane z ryzykiem zagrożenia bezrobociem spośród wszyst-kich grup wieku objętych badaniami Diagnozy.

Różnica w ogólnym stażu pracy w ciągu życia kobiet i mężczyzn w wieku 45+ wynosi śred-nio zaledwie ok. 3 lata, a więc mniej więcej tyle, ile wynika z pełnienia roli macierzyńskiej we wczesnej fazie życia dziecka. Długość rzeczywistego całożyciowego stażu pracy wydłuża się wraz z rosnącym wiekiem, co jest samo w sobie zjawiskiem naturalnym i świadczy o utrzy-mywaniu aktywności zawodowej. Generalnie pokolenie 45/50+ ma za sobą dość długi staż pracy, który istotnie różnicuje płeć i wiek188 (wykres 3.3 i rys. 3.2).

Wykres 3.3. Łączny staż pracy w dotychczasowym życiu kobiet i mężczyzn w wieku 45/50+ (w %) Kobiety (N = 1677) Mężczyźni (N = 1533) 10,1% 25,3% 23,6% 19,3% 19,3% 10,4% 5,1% 2,4% 1,3% 1,9% 7,3% 22,2% 31,0% 31,0% 13,1% 12,6% 3,8% 1,5% 28,9% 28,9% 25,9% 18,6% 11,6% 4,7% 4,0% 11,5% 18,4% 26,9% 26,9% 14,9% 11,3% 6,5% 3,7% 3,4% 0% 10% 20% 30% 40% 40 i więcej 36-40 lat 31-35 lat 26-30 lat 26-30 lat 21-25 lat 16-20 lat 11-15 lat 6-10 lat do 5 lat 25,6% 22,0% 17,1% 7,6% 6,1% 5,5% 2,4% 6,0% 5,2% 21,4% 26,5% 23,4% 12,5% 5,5% 3,6% 2,3% 32,8% 17,6% 5,6% 3,5% 3,1% _9,0% 20,7% 24,1% 16,2% 7,9% 3,5% 1,5% 1,0% 1,4% 0% 10% 20% 30% 40% 40 i więcej 36-40 lat 31-35 lat 26-30 lat 21-25 lat 16-20 lat 11-15 lat 6-10 lat do 5 lat

ogółem 45-49 lat 50-59 lat 60-69 lat ogółem 45-49 lat 50-64 lata 65-69 lat

35,1%

37,8%

Źródło: P. Bohdziewicz, Dotychczasowe ścieżki karier osób w wieku 45+, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na podstawie wyników badania ilo-ściowego osób w wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

187 Ibidem.

Rysunek 3.2. Średni łączny staż pracy kobiet i mężczyzn według kategorii wieku (w la-tach)

średni staż pracy kobiet w latach

45-49 lat: 20,61 50-59 lat: 25,75 60-69 lat: 31,95 OGÓŁEM 26,64 45-49 lat: 22,86 50-64 lat: 30,69 65-69 lat: 37,49 OGÓŁEM 29,69

średni staż pracy mężczyzn w latach

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wykresu 3.3.

Tabela 3.5. Parametry charakteryzujące okres aktywności zawodowej oraz staż pracy osób w wieku 45/50+

Wyszczególnienie ^{Kobiety (N = 1677) Mężczyźni (N = 1533)}

45–49 50–59 60–69 45–49 50–64 65–69

Średni wiek 47,0 54,64 63,97 47,0 57,13 67,0

Przeciętna z roczników urodzenia 1965 1957/58 1949 1965 1954/55 1945 Rok wejścia na rynek pracy*) 1982/83 1974/75 1966/67 1984/85 1973/74 1964/65 Szacowany okres aktywności

zawo-dowej do momentu badania lub wejścia w wiek emerytalny (w latach)

29,5 37,5 _(41,5)**^45,5 27,5 38,5 _(45,5)**^47,5

Średni łączny staż pracy (w latach) 20,61 25,75 31,95 22,86 30,69 37,49 Średni staż pracy zatrudnionych

u obecnego pracodawcy (w latach)

(N_K = 569, N_M = 619) ^{12,63 14,54 14,46 12,36 13,42 14,00}

Średni stopień wypełnienia okresu aktywności zawodowej przez łącz-ny faktyczłącz-ny staż pracy do mo-mentu badania lub wejścia w wiek emerytalny (w %)

69,9 68,7 _(77,0)**^70,2 83,1 79,9 _(82,4)**^78,9

*przyjęto dla kobiet średni wiek wchodzenia na rynek pracy na poziomie 17,5 roku, a dla mężczyzn

na poziomie 19,5 roku (ze względu na powszechny obowiązek odbycia zasadniczej służby wojskowej) ** dla okresu aktywności zawodowej definiowanej jako okres od jej początku do wejścia w wiek eme-rytalny

Źródło: P. Bohdziewicz, Dotychczasowe ścieżki karier osób w wieku 45+, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane na podstawie wyników badania ilo-ściowego osób w wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i mężczyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012, oraz własne obliczenia.

Porównania szacunkowe długości potencjalnego okresu aktywności zawodowej wy-nikające z wieku respondentów oraz ich faktycznego stażu pracy wskazują, że aktywność zawodowa kobiet była przerywana, nie charakteryzowała się bowiem takim stopniem cią-głości, jaki był właściwy dla aktywności zawodowej mężczyzn. Przykładowo, w grupie kobiet w wieku 45-49 lat łączny staż faktyczny krótszy niż 20 lat miało aż 43,7%, gdy właściwy dla tej grupy okres aktywności wynosił 29,5 lat; w przypadku mężczyzn analogiczny odsetek wyniósł 29,8%. Dość długi staż obecnie zatrudnionych u aktualnych pracodawców wynika z jednej strony z trudnej sytuacji na rynku pracy, zaś z drugiej z typu relacji między starszymi pracownikami i ich pracodawcami, opartych na docenianiu wkładu starszych pracowników w wartość organizacji – w grupie 50-59/64 lata średni staż pracy wynosił 14,5 roku dla męż-czyzn i 13,4 roku dla kobiet (tab. 3.5). Dodajmy, że nie zauważono związków między długo-ścią stażu pracy w życiu osób w wieku 45+ a typem lokalnego rynku pracy.

Podsumowując można stwierdzić, że nieco więcej niż połowa długości karier zawodowych kobiet i mężczyzn w wieku 45+, którzy są aktualnie w wieku emerytalnym, była realizowana w komfortowych dla pracowników realiach rynku pracy minionego ustroju (pewność pracy, stabilizacja zatrudnienia, brak zagrożenia bezrobociem). Osoby, które znajdują się w przedzia-le między 50. rokiem życia i ustawowym wiekiem emerytalnym, średnio ok. 40% czasu swoich karier zawodowych zrealizowały w takich warunkach. Zderzenie z problemami rynkowych zmagań przyniosło w ich przypadku o wiele więcej gorzkich doświadczeń niż u młodszych roczników, które właściwie od początku swych karier zawodowych doświadczały trudnego okresu pierwszych lat transformacji ustrojowej i stopniowo przyzwyczajały się do współza-wodnictwa na rynku pracy.

Konsekwencją odmiennych doświadczeń w minionych latach jest częstotliwość utraty/ zmiany miejsca pracy. Generalnie, realizowany jest wzór karier niskotranzycyjnych, które cha-rakteryzują co najwyżej dwie lub trzy tranzycje międzyorganizacyjne w ciągu całego życia zawodowego. Po ukończeniu 45. roku życia pracownicy (zwłaszcza kobiety) unikają raczej zmiany miejsca pracy (rys. 3.3).

Rysunek 3.3. Średnia liczba pracodawców w ciągu całego życia zawodowego i po ukoń-czeniu 45. roku życia

• w ciągu całego życia

2,89

• po 45. roku życia

1,05

• w ciągu całego życia

3,46

• po 45. roku życia

1,12

• w ciągu całego życia

3,16

• po 45. roku życia

1,09

KOBIETY MĘŻCZYŹNI OGÓŁEM

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: P. Bohdziewicz, Dotychczasowe ścieżki karier osób w wieku

45+, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane

na podstawie wyników badania ilościowego osób w wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i

męż-czyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

Na podkreślenie zasługuje to, że prawie co czwarty reprezentant pokolenia 45+ miał w swoim życiu tylko jedno miejsce pracy. Z kolei po przekroczeniu granicy 45 lat aż trzy na cztery osoby nie zmieniały miejsca pracy.

Na ogół większą skłonność do zmian miejsc pracy wykazują mężczyźni (p < 0,001) – in-formację o zatrudnieniu w więcej niż 4 miejscach pracy podało 28,7% kobiet i aż 40,3% męż-czyzn.

Zjawisko zwiększonej tranzycyjności karier zawodowych występuje przy tym na rynku pracy typu C (w porównaniu do rynków typu A i B) – przy p < 0,001, wskazującym na istotność statystyczną zachodzących relacji (tab. 3.6).

Tabela 3.6. Liczba pracodawców w okresie aktywności zawodowej oraz po ukończeniu 45./50. roku życia według typu lokalnego rynku pracy (w %; N = 3200)

Liczba pracodawców

Odsetek osób w wieku 45/50+ według stażu

w całym okresie aktywności zawodowej po ukończeniu 45. roku życia Rynek pracy

Ogółem ^{Rynek pracy} Ogółem

typ A typ B typ C typ A typ B typ C

Brak 1,6 1,1 0,5 1,0 14,0 12,6 12,2 13,0 1 28,8 21,2 16,9 22,3 73,2 73,1 70,8 72,3 2-3 41,8 43,3 42,3 42,4 12,0 13,2 15,4 13,5 4-6 21,8 26,3 31,9 26,8 0,6 0,7 1,4 1,0 pow. 6 6,0 8,1 8,4 7,5 0,0 0,3 0,4 0,2 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Średnia liczba pracodawców ^{2,83 3,18 3,45 3,16 1,03 1,09 1,14 1,09}

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: P. Bohdziewicz, Dotychczasowe ścieżki karier osób w wieku

45+, materiały wewnętrzne projektu „Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób 50+”, opracowane

na podstawie wyników badania ilościowego osób w wieku 45+ Diagnozy obecnej sytuacji kobiet i

męż-czyzn 50+ na rynku pracy w Polsce, Łódź 2012.

Średnia liczba pracodawców, z którymi mieli do czynienia badani w ciągu swego życia zawodowego, wyniosła 3,45 na rynku pracy typu C i, odpowiednio, 2,83 na rynku typu A i 3,18 na rynku typu B. Podobne prawidłowości charakteryzują tranzycyjność karier po 45. roku życia. Analogiczne wnioski można sformułować porównując obszary wiejskie i miejskie (prawie 30% mieszkańców wsi w całym swoim życiu nie zmieniało miejsca pracy, w przypadku mieszkańców miast było to ok. 18%). Jednym z czynników skutecznego dokonywania tran-zycji międzyorganizacyjnej jest bowiem stopień rozbudowania infrastruktury gospodarczej w miejscu jej dokonywania, a ten jest znacznie wyższy w regionach określonych jako typ C. Drugim z tych czynników jest atrakcyjność zatrudnieniowa jednostki (zależna od posiadane-go przez nią indywidualneposiadane-go kapitału kompetencji zawodowych i ogólnych, sieci kontaktów społecznych oraz różnych cech osobowości). Jak wynika z badań Diagnozy, osoby w wieku 45+ wyżej oceniające swoje kompetencje (zwłaszcza „twarde”) istotnie (w sensie statystycz-nym) częściej podejmują skuteczne działania, których efektem jest tranzycja międzyorgani-zacyjna. Kompetencje „miękkie” sprzyjają zmianie miejsca pracy zwłaszcza po ukończeniu 45. roku życia.

3.2.2. Kariera około- i postemerytalna starszych pracowników w ocenie pracodawców