Historyczne etapy rozwoju turystyki kulturowej

3. Trzecią grupę tworzą osoby zdefiniowane jako turysta przyciągany kulturowo (der kulturell ansprechbare Tourist). Spędza on swój urlop nad morzem,

1.9. Historyczne etapy rozwoju turystyki kulturowej

Po określeniu zakresu turystyki kulturowej wypada skupić się na głównych stadiach jej dziejowego rozwoju. Pozwoli to lepiej zrozumieć okoliczności towarzyszące pojawieniu się i wyodrębnieniu poszczególnych typów współczesnych wypraw kulturowych a także motywy, jakimi kierowali się (i kierują) ludzie, podejmujący podróże dla osobistego wzbogacenia. Nasze krótkie historyczne opracowanie nie ma na celu dać wyczerpującego opisu przedmiotu, nie przedstawimy tutaj także wszystkich aspektów wpływających na pojawianie się zorientowanych na dziedzictwo kulturowe lub spotkanie z obcą kulturą form podróżowania – takie opracowanie musiałoby przekroczyć ramy tej pracy. Dokładna analiza historyczna turystyki kulturowej będzie wymagała oddzielnych i intensywnych badań. Naszą intencją jest wskazać tylko na historyczną kolejność pojawiania się związanych z naszym przedmiotem podstawowych zjawisk i to tylko w tym zakresie, w jakim dały się one ująć w historiografii i jednoznacznie zakwalifikować jako aktywność natury turystycznej, spełniająca kryteria podróży kulturowych.

Antyk: Narodziny podróży dla wiedzy i spotkania z kulturą.

W starożytnym świecie podróżowali zasadniczo tylko ci, którzy musieli (kupcy, żołnierze, nomadzi, uchodźcy) lub ci nieliczni, którzy mogli sobie na to pozwolić, przy czym dla ogromnej większości podróżujących przemieszczanie się na wielkie odległości nie należało z uwagi na warunki do rzeczy mogących sprawiać przyjemność. Analizując źródła starożytne pod kątem podróży kulturowych jesteśmy jednak w stanie wskazać dwa typy wypraw, które można do nich zaliczyć.

Pierwszym z nich były masowe pielgrzymki do miejsc świętych różnych religii, mające swoje przyczyny albo w prawie religijnym, jak w przypadku Żydów⁵³, albo w widowiskowych wydarzeniach przyciągających swoją bogatą obrzędowością, jak z okazji odprawiania misteriów eleuzyńskich ku czci bogini Demeter, gromadzące mystów (wtajemniczonych) z terenu całej Grecji [Winniczuk 1983, s. 549-551].

Drugim rodzajem podróży kulturowej jest indywidualna wyprawa osób zamożnych a ciekawych świata, podejmowana z ogólnych motywów krajoznawczych, jak w to wynika z pochwały podróży w twórczości Lukiana z Samosaty⁵⁴, lub z pragnienia spotkania z dziedzictwem kultury, jak w przypadku

53 Por. Grant M., 1991, s. 80. Autor wskazuje na teologiczne i historyczne przyczyny ukształtowania się praktyki tzw. świąt pielgrzymkowych (Paschy, Święta Tygodni i Święta Zbiorów), podczas których każdy dorosły Izraelita miał obowiązek pojawić się w Świątyni jerozolimskiej.

54 Por. Lukian, Pochwała ojczystego miasta 1, za: L. Winniczuk, Ludzie... dz. cyt,. s. 92.

65 Rzymianina Cycerona, odwiedzającego Metapont, a potem Ateny, Delfy i Rodos ⁵⁵. Wiele podróży o krajoznawczym i kulturowym charakterze odbył Grek Strabon, pozostawiwszy z nich potomności pierwsze monumentalne dzieło geograficzne (ale i krajoznawcze): słynną „Geographikę” [Rathmann 2005, s. 285-289].

Z kolei fascynacja zamożnych i wykształconych Rzymian kulturą grecką przyniosła pierwszą w dziejach falę „masowej” turystyki (oczywiście w odpowiednich do tamtych czasów proporcjach) w celu zapoznania się z reliktami (głównie architektonicznymi) i eventami (w postaci przedstawień teatralnych) starszej z klasycznych kultur. Wielu z nich pozostawało tam dłuższy czas, słuchając wykładów w platońskiej Akademii [Kumaniecki 1989, s. 83-95], co możemy traktować jako dowód na istnienie (elitarnej) turystyki edukacyjnej.

Z kolei wybitniejsi i zamożniejsi chrześcijanie już pod koniec IV wieku swymi pielgrzymkami do Jerozolimy i miejsc świętych w Palestynie rozpoczęli wielowiekowe dzieje chrześcijańskiego pielgrzymowania [Staniecki 1993].

Warto także wspomnieć o indywidualnych wyprawach do Grecji rzymskich młodzieńców z zamożnych rodzin, dla których zatrudniano na miejscu

„oprowadzaczy” (gr. perjegetai) i „wyjaśniaczy” (gr. exegetai), których możemy uznać za pierwszych historycznie poświadczonych zawodowych przewodników i pilotów wycieczek kulturowych [Günther 1989, s.9].

Średniowiecze: W tej epoce do masowych rozmiarów urósł ruch pielgrzymkowy.

Nowa religia: islam, wymagała pobożnej wyprawy do Mekki od wszystkich swych wyznawców [Koran, Sura 22, 28n], zaś w chrześcijańskiej Europie dynamicznie rozwijał się ruch pielgrzymkowy, zwłaszcza do miejsc związanych ze sławnymi relikwiami. Najbardziej znanym i bodaj najdłuższym spośród pielgrzymich szlaków był „Camino de Santiago” (Droga św. Jakuba), szlak biegnący przez całą łacińską Europę (np. jedna z odnóg wiodła od Warmii i Małopolski) aż do domniemanego grobu Apostoła w Composteli na terytorium hiszpańskiej Galicji, istniejący do dziś [Jackowski 1998, s.267]. W roku 1300 zainicjowana została przez papieża Bonifacego VIII regularna instytucja roku świętego (jubileuszowego), powtarzana następnie co 100, potem zaś co 50 lat i kierująca każdorazowo setki tysięcy pielgrzymów do Rzymu [Banaszak 1987, s.227]. Ale znamy także przykłady indywidualnych wypraw, które choć podejmowane pierwotnie z różnych motywów (jak nauka, handel, religia czy polityka) ostatecznie stały się klasycznymi wędrówkami kulturowymi i zyskały sławę wśród współczesnych i potomnych.

55 Cyceron opisuje, jak zanim zajechał do swego gospodarza, pobiegł na miejsce, gdzie przesiadywał Pitagoras i gdzie ostatnie wydal tchnienie”, por. M.T. Cicero, De finibus 5,2, za: Kumaniecki K., Cyceron i jego współcześni, Warszawa 1989, s. 82-83.

Podtrzymały one istniejącą od czasów antycznych tradycję indywidualnej turystyki kulturowej. Należą do nich wyprawy Marco Polo (który pozostawił wspaniały opis swojej podróży do Chin w postaci „Opisania Świata”)⁵⁶, czy osobista pielgrzymka do Rzymu młodego Marcina Lutra [Bainton 1995, s. 41-43]. W związku z pojawieniem się uniwersytetów, w wieku XIII rozpoczął się także na znacznie większą niż dotychczas skalę ruch studencki [Lewan 2004, s. 9]. Jego głównymi destynacjami były najpierw włoskie, potem francuskie, angielskie i niemieckie oraz inne uniwersytety, i to nie tylko jako miejsca stałego kształcenia. Studenci (a później, zwłaszcza od II połowy XIV wieku) szersze rzesze europejskich humanistów krążyli pomiędzy uczelniami, dla uzupełnienia zdobytej już wiedzy lub wysłuchania wykładów sław naukowych, ale także dla zwiedzenia znanych i ciekawych miejsc. To zjawisko moglibyśmy zakwalifikować jako początki nowożytnej masowej turystyki edukacyjnej. W związku ze średniowiecznymi przepisami cechowymi, wymagającymi niejednokrotnie od adeptów rzemiosła gruntownego wyuczenia się fachu w różnych miejscach i od różnych mistrzów, także czeladnicy wędrowali pomiędzy miastami [Libera 1969, s.49], nie poprzestając przy tym na samej nauce, lecz poszukując przeróżnych nowości i ciesząc oczy tym wszystkim, co było dla nich nowe i niezwykłe. I oni więc – obok pielgrzymów, którzy na pewno zwiedzali także miasta i ich świątynie, z uwagi na swoją generalną orientację na miasta, byli pionierami nowożytnej turystyki miejskiej.

Czasy nowożytne: od Renesansu do Oświecenia. Wielkim novum, które pojawiło się w okresie późnego Renesansu⁵⁷, uważanym z racji swojej popularności i długotrwałości przez większość badaczy za faktyczny początek turystyki kulturowej był fenomen tak zwanej „Grand Tour” (wielkiej podróży), od której wywodzi się zresztą francuskie słowo „tourist” (uczestnik „tour”). Była to długotrwała (w niektórych przypadkach nawet powyżej dwóch lat) podróż młodych angielskich arystokratów na kontynent europejski (głównie do Francji, Włoch, Szwajcarii, Niemiec i Niderlandów), podejmowana w towarzystwie starszego i doświadczonego opiekuna oraz licznych służących. Jej celem było odwiedzenie sławnych i znaczących miast⁵⁸, a także praktyczna nauka obcych języków, tańca,

56 Por. Marco Polo, Opisanie Świata, przekład polski A. L. Czerny, ze wstępem i przypisami M. Lewickiego. Wydawnictwo PIW, Warszawa 1954. Właściwy tytuł nadany dziełu przez autora to

„Il Milione” („Milion”).

57 Pierwsi znani z imienia uczestnicy Grand Tour pojawiają się w ostatnich latach XVI wieku.

Te i kolejne informacje na temat zjawiska Grand Tour podaję za: Towner, J. 1985, s. 297-333.

58 Z uwagi na najczęstsze trasy i tematy Grand Tour wielu piszących o dziejach turystyki widzi w niej prekursorkę dzisiejszej turystyki miejskiej.

67 fechtunku i jeździectwa, właściwych manier, stwarzała jednak również możliwość nawiązywania przydatnych w przyszłości kontaktów. Treści kulturowe nie wyczerpywały rzecz jasna całego programu Wielkiej Podróży, było tam również miejsce na rozrywki i egzotyczne dla wyspiarzy przyjemności, niemniej założenia i cel główny Grand Tour czynią z niej klasyczną wyprawę kulturową. W wieku XVIII tym samym szlakiem ruszyli obok szlachty także (i w znacznie większej liczbie) przedstawiciele wzbogaconej brytyjskiej burżuazji i warstwy urzędniczej.

Z uwagi jednak na szczuplejsze środki podróże tych grup turystów ich wojaże trwały znacznie krócej i nie obejmowały dworskich wizyt – tak narodziła się nowożytna indywidualna turystyka dziedzictwa kulturowego oraz miejskie wyprawy kulturowe [North 2003, s.75].

Epoki Oświecenia i Romantyzmu: Okres ten (wiek XVIII i pierwsza połowa XIX) przyniósł dwa nowe kierunki zainteresowań i typy podróży. Jednym z nich były grupowe podróże poznawczo-naukowe, podejmowane niemal wyłącznie na terenie Europy przez (głównie niemieckie) grupy akademickie, złożone z prowadzących wykładowców-przewodników i studentów. Celami ich były ważne miejsca starożytnej i średniowiecznej historii jak Rzym, Wiedeń, Aachen, lub miejsca odkryć archeologicznych jak Pompeje. Choć ze względu na skład ich uczestników nazywano je wówczas „Studienreisen” (podróże studyjne), to jednak ich program i stosowane podczas wyprawy metody przekazu wiedzy każą nam dziś widzieć w nich raczej pierwsze akademickie podróże seminaryjne [Dietsch 2000, s.73].

W odróżnieniu od nich indywidualne podróże kulturowe i poznawcze - podejmowane przez ludzi wykształconych do miejsc związanych z dziejami kultury i cywilizacji zachodniej - nazywano podróżami edukacyjnymi (niem. Bildungsreise)⁵⁹. Druga połowa XVIII i początek XIX wieku to także okres zainteresowania romantycznie rozumianą historią wśród szerokich warstw mieszczaństwa. Wykreowane przez budzący się ruch narodowy romantyczne podróże ku ruinom zamków, starym katedrom i miejscom pochówku sławnych bohaterów jako pomnikom legendarnej i tajemniczej przeszłości [Steinecke 2007, s.67] stały się pierwowzorem masowej turystyki dziedzictwa kulturowego a jednocześnie kolejnym etapem turystyki miejskiej, jako że wiele z ich celów znajdowało się w historycznych miastach. Żywe zainteresowanie wieloma ruinami zamków, doprowadziło nawet do decyzji odbudowy niektórych z nich, co (pomimo licznych architektonicznych ingerencji w historyczną substancję budowli) jest bodaj pierwszym tak namacalnym przykładem pozytywnego wpływu turystyki

59 Za wzorzec takiej indywidualnej podróży uważana jest wielka wyprawa J.W. Goethego w latach 1786-88, z której pozostawił on wielokrotnie publikowane pamiętniki: Por. Goethe 1998.

(kulturowej) na zachowanie a nawet odtworzenie historycznego dziedzictwa.⁶⁰ Okres Oświecenia to także czas powstania pierwszych klasycznych muzeów⁶¹ i związany z nimi ruch turystyczny, początkowo ograniczony do zwiedzających z okolic i co najwyżej nielicznych zamożnych indywidualnych turystów spoza regionu. Tak właśnie, jako integralna część wypraw kulturowych i edukacyjnych, narodziła się turystyka muzealna, która przeżyje swój dynamiczny rozwój dzięki wielkim miejskim muzeom powstającym w wieku XIX.

II połowa XIX wieku. Korzystając z upowszechnienia kolei, umożliwiającej masowe, szybkie i w miarę wygodne, a zwłaszcza niedrogie podróżowanie przyniosła pierwszą rewolucję w turystyce w ogóle⁶², w tym także w dziedzinie turystyki kulturowej. Gdy bowiem pierwsze grupy turystów ruszyły pociągami w podróż do innych miast (bo tylko takie połączenia istniały), program większości z nich, w którym przeważało zwiedzanie zabytków i monumentów, kwalifikowałby je do dzisiejszej kulturowej turystyki miejskiej lub (z uwagi na wydarzenia kulturalne, w których uczestniczyli w miejscu docelowym) do turystyki eventowej.

W miarę wzrostu świadomości narodowej, wspieranej przez propagandę i szkołę, coraz większą popularnością zaczęły się cieszyć miejsca rozstrzygających bitew wielkich „narodowych wojen”, jak Lipsk w Niemczech (miejsce Bitwy Narodów w roku 1813), czy pomnik Arminiusza w Lesie Teutoburskim⁶³ (zwycięstwo Germanów nad Rzymianami w r. 9 n.e.) odwiedzane chętnie przez Niemców, albo Waterloo w Belgii (miejsce ostatecznej klęski Napoleona w roku 1815) cel licznych wypraw Anglików⁶⁴. Tak narodziła się kulturowa turystyka militarna, która z czasem objęła także historyczne twierdze i zespoły fortyfikacyjne, a po kolejnych wojnach następne miejsca walk i muzea im poświęcone. Wraz z organizacją pierwszej Wystawy Ogrodowej w Niemczech (1869 r.) i zwiedzaniem jej przez

60 Por. Rettinger 1997. Autor podaje przykład odbudowy zamku Rheinstein na lewym brzegu Renu w latach dwudziestych XIX wieku.

61 Pierwszym muzeum w nowożytnym znaczeniu tego terminu były otwarte w 1753 British Museum, w 1779 r. powstało na Kontynencie Museum Fridericianum w Kassel. Por. Steinecke 2007, s. 124.

62 Kolej umożliwiła stworzenie pierwszych ofert grupowych wycieczek jednodniowych o czysto turystycznym charakterze. Symboliczną data początków nowej ery w dziejach turystyki był 5 lipca 1841 r., kiedy to Thomas Cook, założyciel najstarszego biura podróży, organizując swoją pierwszą grupową wycieczkę zorganizował przewóz jej uczestników w wynajętych wagonach osobowych.

Por. Lewan 2004, s. 12.

63 Pomnik wybudowany staraniem jednego artysty, Ernsta von Bandel w latach 1838-75 dzięki obecności cesarza Wilhelma I na jego odsłonięciu zyskał natychmiast wielką popularność w Niemczech i stał się silnym impulsem dla rozwoju masowej turystyki militarnej z silnym akcentem patriotycznym [Köster 2006, s.158-171].

64 Rozwój pola bitewnego w Waterloo do roli turystycznej atrakcji może być klasycznym przykładem narodzin i przemian w turystyce militarnej a także jej stopniowego umasowienia. Por. Seaton 1998, s. 130-158.

69 tysiące podróżujących w tym celu do Hamburga turystów pojawiła się zorganizowana turystyka kulturowo-przyrodnicza[Steinecke 2007, s. 90].

W tym właśnie czasie, wskutek coraz większego popytu na noclegi, rozpoczął się dynamiczny rozwój branży hotelarskiej i powstały pierwsze stowarzyszenia hotelarzy [Steinecke 2007, s.65]. Ich działalność, a zwłaszcza standaryzacja usług hotelarskich wpłynęła z kolei na dalsze upowszechnienie turystyki. Pojawienie się w masowych nakładach fachowych przewodników w formie książkowej (jak np. seria Baedecker) oraz podejmowane przez ich autorów klasyfikacje zabytków [Steinecke 2007, s. 65] i innych atrakcji przyczyniły się do wzrostu popularności indywidualnej turystyki kulturowej, zwłaszcza o zasięgu krajowym.

I połowa wieku XX: Już w okresie międzywojennym podjęto próby nowego zdefiniowania i wprowadzenia nowej podróży studyjnej: formy wyprawy objazdowej z konkretnym regionem jako celem oraz z intensywnym programem kulturowym i historycznym, prowadzonej zawsze przez pilotów z przygotowaniem akademickim (najczęściej humanistycznym)⁶⁵. W latach pięćdziesiątych, gdy turystyka odrodziła się po kataklizmie II Wojny Światowej, rozwinęła się ona w Niemczech jako nowoczesna oferta podróży studyjnej, tym razem nie o profilu naukowym, lecz ogólno-kulturowym: jako wyprawa dla spotkania z historycznymi miejscami i żywą kulturą kraju docelowego. Jej forma, przystępna i atrakcyjna dla przeciętnego uczestnika bez akademickiego przygotowania, zjednała jej liczne rzesze zwolenników i uczyniła z niej – zwłaszcza w krajach niemieckojęzycznych – klasyczny typ podróży kulturowej. Okres do wybuchu II Wojny Światowej to czas bujnie rozwijającego się krajoznawstwa, którego ważnym elementem są wyprawy o charakterze kulturowym. Powstały wtedy także w niemal wszystkich krajach europejskich profesjonalne biura podróży⁶⁶. Dużą część ich oferty (skierowanej do osób zamożnych) stanowiły wyprawy z przewagą programu kulturowego. Z drugiej strony to właśnie w tym okresie dokonuje się w turystyce ostatni przełom o klasowym charakterze. Poprzez działanie organizacji czasu wolnego, powstających głównie w krajach rządzonych przez partie totalitarne (III Rzesza i Związek Sowiecki) dochodzi do włączenia w (krajową) aktywność turystyczną praktycznie całego społeczeństwa, zwłaszcza zaś wielomilionowej grupy robotników i ich rodzin. Pomijając ideologiczne cele twórców tych organizacji i ich programów turystycznych, miały one wielki wpływ na zainteresowanie turystyką

65 Pionierem nowej „Studienreise“ był (w roku 1928) nauczyciel z Wuppertalu, Dr. Hubert Tigges, późniejszy założyciel biura podróży „Dr. Tigges”, będącego do dziś jednym z największych wyspecjalizowanych organizatorów wypraw studyjnych. [Dietsch 2000, s. 74.]

66 Ten okres jest także początkiem zorganizowanej turystyki międzynarodowej Polaków. W 1920 roku powstało we Lwowie pierwsze polskie biuro podróży „Orbis”. Por. Lewan 2004, s. 62.

wszystkich kręgów społecznych, dotychczas obojętnych na jej ofertę. Dominujący aspekt krajoznawczy wypraw organizowanych i subwencjonowanych przez takie organizacje zawierał w sobie liczne elementy poznawcze i kulturowe, program wielu z tych imprez zakwalifikowałby je dziś do kulturowej turystyki regionalnej⁶⁷. Rozpowszechnienie turystyki nastąpiło także po II Wojnie Światowej w pozostających pod wpływem Związku Sowieckiego krajach Europy Środkowej i Wschodniej (w tym w Polsce), choć w ich przypadku akcent kładziono głównie na turystykę rekreacyjną i zdrowotną[Lewan 2004, s. 81-82].

II połowa XX wieku przyniosła odkrycie kulturowego potencjału obszarów wiejskich. Złożyło się na to stopniowe wyludnianie wsi i możliwość zagospodarowania nie wykorzystywanych gospodarczo często zabytkowych obiektów wiejskiej infrastruktury, powstawanie coraz liczniejszych skansenów budownictwa ludowego, a jednocześnie rosnące zainteresowanie regionalizmem, tradycjami ludowymi i związanymi z nimi cyklicznymi imprezami. Ten kulturowy aspekt wiejskiego życia turystyka odkryła dla siebie - a niejednokrotnie uratowała dla kultury - dzięki uwzględnieniu go w swojej masowej ofercie i zapewnieniu przez to możliwości finansowania. W latach siedemdziesiątych dały się zaobserwować pierwsze przedsięwzięcia zmierzające do turystycznego wykorzystania zamykanych fabryk i kopalni [Steinecke 2007, s. 250]. Doprowadziły one stopniowo do wykształcenia się w następnych dziesięcioleciach kulturowej turystyki obiektów przemysłowych.

Popularyzacja nowego, szerszego pojęcia kultury, obejmującego także wszelką kulturę materialną i aspekty kulturowe życia codziennego spowodowała także skokowy wzrost udziału wypraw kulturowych w statystycznych badaniach ruchu turystycznego, a co za tym idzie powszechnego uznania właśnie w tym okresie (szeroko pojętej) turystyki kulturowej nie tylko za osobną, ale też i za jedną z najważniejszych gałęzi turystyki w ogóle. Zwróciło to uwagę licznych państw i organizacji międzynarodowych na turystykę kulturową najpierw jako obiekt badań⁶⁸, następnie zaś jako potencjalną szansę rozwoju kulturowego i ekonomicznego dla wielu miejscowości i regionów. Turystyka kulturowa (w jej zaś ramach zwłaszcza miejska) oraz zrealizowane w związku z jej potrzebami

67 Opis genezy i sposobów działania powstałej w roku 1933 niemieckiej organizacji masowej „KdF“

oraz cechy typowej wyprawy organizowanej przez nią dla robotników, mającej być „tańszą kopią”

wypraw kulturowych zamożnych kręgów mieszczańskich zamieszcza Brosowski [2004, s. 272nn].

68 Za datę przełomową można uznać rok 1991, kiedy to powstało międzynarodowe centrum badawcze ds. turystyki kulturowej „ATLAS Cultural Tourism Research Programme”. Por. Häfele 2005, s. 5.

71 inwestycje stały się odtąd ważnym, często decydującym faktorem rozwoju gospodarczego wielu miast Europy⁶⁹.

W miarę wzrostu dobrobytu i zwiększania wydatków na edukację, a także wraz z integracją państw europejskich i znoszeniem utrudnień w ruchu transgranicznym, bardzo dynamicznie rozwinęła się powszechna turystyka edukacyjna, która w wielu krajach stała się integralną częścią programów szkolnych, zwłaszcza na poziomie szkół średnich i podstawowych. W ramach wypraw edukacyjnych do masowych rozmiarów rozwinęły się także podróże językowe, służące przyswajaniu języków obcych w krajach ich codziennego użycia, ale także zapoznaniu z kulturą życia codziennego w tych krajach.

Wraz ze zwiększeniem ilości wydarzeń kulturalnych (jak festiwale operowe, wystawy międzynarodowe, krajowe i regionalne, święta miejskie, festyny) począwszy od lat siedemdziesiątych nastąpił dynamiczny rozwój turystyki eventowej [Steinecke 2007, s. 206]. Od lat 70-tych ubiegłego wieku ilość festiwali i innych eventów w Europie stale wzrasta, zaś lata 90-te ze względu na skokowy wzrost ilości wielkich projektów tego rodzaju zostały nawet przez niektórych badaczy określone mianem okresu „festiwalizacji” [Häubernann H., Siebel 1993, s.7]. Począwszy od lat osiemdziesiątych rozszerza się oferta kulturowych podróży egzotycznych i znacznie zwiększa się liczba ich uczestników.

Ma to związek z modernizacją infrastruktury komunikacyjnej i około-turystycznej oraz politycznym otwieraniem się kolejnych krajów na turystykę. O ile początkowo zdecydowanym liderem wśród konsumentów tego rodzaju wypraw byli Amerykanie, o tyle (zwłaszcza po roku 1989) udział Europejczyków dorównał i przewyższył USA tak w liczbie uczestników wypraw, jak i w wydatkach na osobę⁷⁰.

Bez wątpienia można także uznać drugą połowę wieku XX za prawdziwy przełom, okres drugiej rewolucji w dziejach podróży kulturowych. Jest to efektem nałożenia się wielu faktorów. Pierwszym z nich jest wielokrotny wzrost liczby

69 Por. Richards 1996, s. 52-53, por tamże s. 62 z przykładami miast europejskich, gdzie turystyka kulturowa i związane z nią inwestycje odegrały decydującą rolę w rozwoju gospodarczym ostatnich dziesięcioleci. Wśród nich wymienione są m.in. Glasgow, Sheffield, Liverpool, Birmingham, Hamburg, Bochum, Rotterdam, Lille i Genua.

70 Wzrost popularności wypraw egzotycznych może przykładowo zilustrować zestawienie dochodów turystycznych państw Azji Południowo-Wschodniej. Z ich zestawienia wynika, że w stosunku do roku 1980 (10,3 mld. dolarów) w roku 1990 były one prawie czterokrotnie większe (39,2 mld.

dolarów), zaś w roku 2000 prawie ośmiokrotnie wyższe (81,4 mld dolarów). zważywszy nikły udział w turystyce mieszkańców tych krajów, ogromna większość tych dochodów (i odpowiedni ułamek ich wzrostu) pochodziła od turystów uczestniczących w wyprawach transkontynentalnych.

Por. Helnarska 2004, tabela na s. 119.

turystów, potwierdzany przez badania statystyczne⁷¹, kolejnymi zaś: istotne rozszerzenie zakresu pojęcia kultury, podjęcie badań nad turystyką kulturową na szeroką skalę, pojawienie się licznych nowych rodzajów wypraw kulturowych, wreszcie, otwarcie się na turystykę wielu nowych terytoriów i kręgów kulturowych w skali całego świata.

Wiek XXI będzie czasem kolejnej rewolucji. Według wszelkich prognoz, opierających się na zauważalnych już teraz trendach, najbliższe lata przyniosą dalszy wzrost liczby podróżujących w celach turystyczno-kulturowych, powodowany wzrastającą ilością i bardzo przystępnymi cenami tanich połączeń lotniczych, związaną z tym dostępnością komunikacyjną praktycznie każdego zakątka naszej planety oraz zwiększeniem liczby obiektów noclegowych. Istotne przemiany w turystyce przyniesie też obserwowany stały wzrost oferty bezpośredniej, kierowanej przez usługodawców do indywidualnych konsumentów za pośrednictwem Internetu i innych masowych mediów elektronicznych z pominięciem pośredników i organizatorów podróży. Przyniesie to kontynuację zauważalnego już od dłuższego czasu procesu indywidualizacji aktywności turystycznych: nastąpi dalszy wzrost udziału wyjazdów prywatnych lub w małych grupach, organizowanych samodzielnie przez turystów w oparciu o ofertę usług na miejscu. Ich typowym przykładem i bodaj najbardziej masowym jak dotychczas przejawem są city break, czyli realizowane w oparciu o gotowe pakiety wyprawy turystyczne do miast. Skutkiem indywidualizacji turystyki kulturowej może być kryzys licznych wielkich touroperatorów, oferujących masowe podróże kulturowe za pomocą katalogów. Przyszłość turystyki krajoznawczej i kulturowej zdaje się (podobnie jak już to się dzieje w turystyce miejskiej) należeć do pakietów turystycznych⁷². Liczna grupa tych już funkcjonujących w szeroko rozumianej turystyce kulturowej łączy poszczególne moduły podróży w indywidualną ofertę o różnej strukturze, zależnej od typu kluczowej atrakcji, popytu i przyjętego modelu

W dokumencie TURYSTYKA KULTUROWA (Stron 65-75)