IV Zlot Pojazdów Militarnych Borne Sulinowo (2007)

Organizator: Stowarzyszenie Miłośników Militarnej Historii Bornego Sulinowa / Miasto i Gmina Borne Sulinowo.

Termin: 16-19 sierpnia 2007.

Uczestnicy: aktywnych około 4000, szacowana liczba turystów: 15 000.

Program (wybór): poglądowe prezentacje pojazdów militarnych z komentarzem technicznym i historycznym, przejażdżki pojazdami wojskowymi, pokazy militarnych grup rekonstrukcyjnych, pokazy jazdy i szarży ułanów, parada pojazdów wojskowych, pokazy niszczenia pojazdów wojskowych przez ciężkie pojazdy militarne, zwiedzanie systemu bunkrów podziemnych, koncerty zespołów muzycznych, pokazy strzelania artyleryjskiego i rakietowego, pokazy filmów o tematyce militarno-historycznej w ramach „Kina zlotowego”, jarmark militarny.¹⁷²

172 Źródło: Oficjalna strona internetowa Centrum Kultury i Rekreacji Miasta i Gminy Borne Sulinowo, adres internetowy: www.ckir.bornesulinowo.pl/zlotstron/index.htm (dostęp dnia 17.11.2007, autor programu: Stowarzyszenie Miłośników Militarnej Historii Bornego Sulinowa).

161 2.3.5. Turystyka obiektów przemysłowych i technicznych

Literatura fachowa: Turystykę industrialną jako wyniki zainteresowania dziejami techniki i przemysłu, ale także przejaw pewnej nostalgii za mijającym czasem wielkich fabryk i hut prezentuje Kowalczyk [2008b, s. 47]. Szersze prezentacje tej formy turystyki kulturowej podają Baumgartner i Biedenkapp [2001]; Steinecke [2007, s. 246-272], Orłowski [2008] oraz Koralewska [2009].

Turystyka kulturowa obiektów przemysłowych i technicznych obejmuje podróże turystyczne, ukierunkowane głównie na zwiedzanie historycznych lub czynnych obiektów związanych z wydobyciem surowców, produkcją masową i techniką oraz krajobrazów przemysłowych, o ile aspektem wiodącym tych podroży lub głównym motywem ich podjęcia jest zapoznanie się z historią zakładów, obiektów i urządzeń lub historycznym rozwojem procesów technologicznych i produktów albo przeżycie osobistego spotkania z przemysłem, produkcją i techniką w miejscach autentycznie związanych z ich historią i aktualną działalnością.

Powyższa funkcjonalna definicja oparta jest na istniejących opisach zjawiska turystyki obiektów industrialnych i technicznych oraz fragmentarycznych zaledwie badaniach socjologicznych, dotyczących samych turystów, zainteresowanych tym aspektem kultury materialnej.¹⁷³ Ma ona za zadanie z jednej strony wyodrębnić podróże kulturowo-industrialne spośród innych wypraw ogólno-krajoznawczych, ale także kulturowych, z drugiej zaś ukazać jej wewnętrzne zróżnicowanie.

Tworzy je najpierw istnienie dwóch głównych różniących się między sobą grup osób, potencjalnie zainteresowanych tym typem podróży: z jednej strony turystów ukierunkowanych na pogłębienie swojej wiedzy o kulturze przemysłowej¹⁷⁴ jako o aspekcie ludzkiej kultury materialnej, z drugiej zaś tych oczekujących przede wszystkim ciekawych przeżyć w zetknięciu z dawną lub współczesną techniką. I jedni i drudzy uczestniczą przy tym w turystyce kulturowej, łączy ich zwłaszcza element edukacyjny, obecny w obu typach wycieczek, jednak zarówno profil uczestników, jak i ukierunkowanie ich oczekiwań znacznie różnią

173 Istnieją tylko bardzo nieliczne próby kompleksowego opisania zjawiska turystyki obiektów industrialnych. W niniejszym podrozdziale za podstawę zdefiniowania tego typu turystyki posłużyły jej stosunkowo rozwinięte opisy w dwóch cytowanych już pozycjach: Becker C., Steinecke [1997, s. 47-57] oraz A. Steinecke [2007] w rozdziale: Kulturtourismus in Industrieregionen na s. 246-272.

174 Odnośnie pojęcia kultury przemysłowej (industrialnej) por. Föhl 2005, s. 35-52. Autor definiuje pojęcie kultury przemysłowej jako „sumy obiektów specyficznych dla rozwoju przemysłowych form życia, jak struktury, budynki, archiwalia lub produkty” (s. 36).

162

obydwie grupy i stanowią dla niektórych badaczy powód do ich osobnego przedstawienia a nawet osobnego zaklasyfikowania ich podróży jako odrębnych podtypów turystyki kulturowo-industrialnej¹⁷⁵.

Przez drugie rozróżnienie, ukazane za pomocą zestawiania „byłych lub czynnych obiektów” jako celów wypraw, chcemy wskazać na istnienie licznych przyzakładowych muzeów czy wystaw w funkcjonujących fabrykach¹⁷⁶, oraz organizowanych przez nie dniach otwartych i zwiedzaniach specjalistycznych¹⁷⁷, które także tworzą ruch turystyczny wokół obiektów przemysłowych. Wprawdzie główne cele tej swoistej „turystyki zakładowej” są zbieżne z polityką informacyjną i promocyjną samych firm, ich zaś sposób ekspozycji lub prezentacji, zawierający przeważające elementy rozrywki sytuuje je raczej w obrębie parków tematycznych niż muzeów¹⁷⁸, jednak z uwagi na obecność elementu edukacyjnego w takich ekspozycjach, prezentacjach i zwiedzaniach oraz z powodu zróżnicowanej motywacji samych turystów, w wielu przypadkach wyprawa do takich obiektów także wyczerpuje znamiona turystyki industrialno-kulturowej.

Warto zwrócić uwagę na fakt, ze w świetle przyjętej definicji samodzielne muzea techniki, nie związane bezpośrednio z miejscami produkcji nie są głównymi celami tego typu turystyki kulturowej, mogą jednak (i często tak jest) stanowić cenne uzupełnienie programu takich podróży.

Masowa produkcja i obiekty techniczne oraz technologie przemysłowe są już od wielu pokoleń istotnymi elementami życia ludzi i licznych społeczności w rozwiniętych cywilizacyjnie krajach. Tym samym stanowią ważny aspekt naszej kultury życia codziennego. Pomimo to obiekty przemysłowe jeszcze bardzo niedawno nie były brane pod uwagę jako potencjalne cele turystyczne.

175 Por. Kuntz 1999, s. 157: na podstawie ukierunkowania zainteresowań turystów autor przyjmuje za uprawnione potoczne angielskojęzyczne rozróżnienie obu podtypów jako „Industrial Tourism”

(turystyki przemysłowej) oraz „Industrial Heritage Tourism” (turystyki dziedzictwa przemysłowego).

176 Przykładami znakomicie funkcjonujących przyzakładowych muzeów przemysłu (a raczej własnej produkcji) mogą być muzea Daimlera w Stuttgarcie, Autohaus koncernu Volkswagen w Wolfsburgu czy Muzeum Butów Sportowych koncernu Adidas w Herzoenaurach.

177 Jednym z najbardziej znanych europejskich przykładów oferowania trasy turystycznej przez funkcjonujący zakład produkcyjny jest Guiness Storehouse w Dublinie. Wśród organizujących zwiedzania, a nawet całe trasy turystyczne dla gości zakładu i zorganizowanych grup znalazły się w ostatnich latach także polskie firmy. Najlepiej jak dotąd zorganizowane i promowane jest zwiedzanie wielkich browarów, w: Żywcu, Poznaniu i Tychach połączone z edukacją w zakresie technologii produkcji piwa, degustacją napojów i dystrybucją materiału informacyjnego.

178 Por. Steinecke 2007, s. 248n, Autor po wyliczeniu cech tego typu muzeów oraz ich ukierunkowania rezygnuje z zaliczenia odwiedzin w nich do turystyki kulturowej z powodu problemów z ewentualnym wyodrębnieniem ich od turystyki rozrywkowej. My jednak z uwagi na walor edukacyjny zdecydowaliśmy się na ich umieszczenie w jej ramach, pozostawiając jako ostateczne kryterium zawarte w naszej definicji motywy podjęcia podróży.

163 Choć pierwsze muzea kultury przemysłowej i jej pomniki powstały już w latach trzydziestych ubiegłego wieku¹⁷⁹, aż po lata siedemdziesiąte powszechnie nie uważano obiektów industrialnych za część dziedzictwa kulturowego.

Dowartościowanie tej dziedziny ludzkiej działalności jako kultury i jednocześnie celu turystyki rozpoczęło się wraz z kolejnymi wpisami najważniejszych muzeów postindustrialnych na listę obiektów Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

W 1978 na pierwszej liście znalazła się kopalnia soli w Wieliczce (najstarszy nieprzerwanie funkcjonujący zakład przemysłowy), zaś w 1986 brytyjskie Ironbridge Gorge Museum (rozległy park krajobrazu przemysłowego o powierzchni powyżej 10km²). Dokonywana w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku likwidacja setek zakładów w tradycyjnych okręgach przemysłowych stanowiła z kolei okazję do refleksji nad przyszłością samych miejsc produkcji, jak i potrzebą stworzenia nowych miejsc pracy dla ich byłych pracowników. Turystyka, będąca nową, wschodzącą branżą gospodarki, okazała się dla wielu z tych miejsc właściwą alternatywą. Władze lokalne ujrzały także w turystycznym zagospodarowaniu dawnych terenów przemysłowych okazję do powiększenia atrakcyjności i prestiżu swych miejscowości. Dlatego począwszy od lat osiemdziesiątych w Ameryce północnej i w zachodniej Europie powstaje coraz więcej muzeów przemysłu „in situ” (na miejscach dawnej produkcji).

Do najczęściej przekształcanych w atrakcje turystyczne oraz najchętniej zwiedzanych obiektów należą: nieczynne szyby i sztolnie kopalniane, huty, fabryki samochodów i innych popularnych maszyn i urządzeń, spichlerze i budowle oraz urządzenia portowe, urządzenia i zakłady kolejowe, wodne kanały komunikacyjne wraz z infrastrukturą techniczną, a także obiekty związane tylko pośrednio z produkcją jak osiedla robotnicze i siedziby dyrektorów lub zarządów firm.

Oferując w pierwszym rzędzie zwiedzanie oryginalnych urządzeń i ścieżek technologicznych, korytarzy kopalnianych, prezentując drogę powstawania i finalne modele poszczególnych produktów – zabytkowe obiekty przemysłowe ściągają stopniowo coraz więcej zainteresowanych grup i indywidualnych turystów.

Sami zaś turyści pragną albo za pomocą nowoczesnych i multimedialnych prezentacji przeżyć ciekawe spotkanie z techniką czy dowiedzieć się, jak wyglądało zawodowe życie ich rodziców i dalszych przodków, albo też na miejscu zapoznać się z historycznym rozwojem poszczególnych gałęzi przemysłu, ze skomplikowanymi technologiami powstawania narzędzi, urządzeń, przedmiotów codziennego użytku czy luksusowej konsumpcji. O ile ta pierwsza grupa tak w odniesieniu do wieku, jak i poziomu wykształcenia stanowi proporcjonalną

179 Pierwsze muzeum w obiekcie przemysłowym powstało już w roku 1938 w Szwecji.

Było to muzeum kopalni w Bergslagen. Por. Becker C., Steinecke 1997a, s. 47.

164

reprezentację statystyczną społeczeństwa, to ta druga bez wątpienia może być zaliczona do elitarnego kręgu turystów kulturowych. Zgodnie z nielicznymi dotąd badaniami socjologicznymi składa się ona z osób ponadprzeciętnie wykształconych.¹⁸⁰

Turystyka kulturowo-industrialna aż po dziś dzień jest trudna do wyodrębnienia i stanowi pewien problem statystyczny. Wynika on z dwóch przyczyn. Pierwszą z nich jest fakt, że indywidualne i grupowe wyprawy do obiektów industrialnych i technicznych, o ile są podróżami monofinalnymi (posiadającymi jeden tylko cel) stanowią jak dotąd w przeważającej większości wycieczki jednodniowe¹⁸¹, mające za cel konkretny obiekt (byłą fabrykę, muzeum techniki, podróż statkiem po zabytkowym kanale) zatem ich uczestnicy nie są zwykle zaliczani do turystów, ponieważ nie korzystają z noclegu poza miejscem zamieszkania. Drugą przyczyną takiego stanu rzeczy jest bardzo częsta sytuacja, w której podczas wielodniowych wypraw grupowych zwiedzanie obiektów industrialnych i technicznych stanowi pokaźną, ale nie dominującą grupę punktów programu, w związku z czym trudno ustalić charakter tej wycieczki¹⁸². Ostatecznym kryterium mogłaby być motywacja większości uczestników, jednak kompleksowe badania statystyczne w odniesieniu do takich grup z mieszanym programem jak dotąd nie były prowadzone.

Należy jednak zauważyć, że w ostatnich latach w związku z powstaniem nowych industrialno-kulturowych szlaków tematycznych w krajach przemysłowo rozwiniętych coraz częściej pojawia się wielodniowa oferta wypraw turystycznych, budująca swój program głównie na podstawie tychże szlaków. Pojedyncze dawne miejsca produkcji zestawiane są w ich ramach w tematycznie uporządkowane grupy celów, mające za wspólny punkt odniesienia łańcuch technologiczny określonego produktu lub też historię konkretnej gałęzi przemysłu. Podczas kolejnych etapów wyprawy obiekty te odpowiednio prezentują poszczególne stadia produkcji lub też epoki rozwojowe danej dziedziny produkcji czy gospodarki¹⁸³. Rozszerzeniem tej

180 Por. wyniki badań A. Wolfa. [2005, s. 116]. Zgodnie z nimi 44, 1% zwiedzających historyczny

„Szyb Zollverein” w Essen, najpopularniejszy niemiecki zabytek kultury przemysłowej, posiadało wyższe wykształcenie, podczas gdy przeciętna niemiecka w tym czasie wynosiła 10,4%.

181 Por. także oparta na badaniach szczegółowych praca R. Hücherig: [1999, s. 262-291]. Autorka podaje, że 84,3% zwiedzających obiekty postindustrialne w Zagłębiu Ruhry w latach 1997-98 było jednodniowymi wycieczkowiczami s. 280.

182 Por. Wolf [2005. s. 128]. Zgodnie z wynikami przeprowadzonych przez autora badań 50,8%

zwiedzających szyb Zollverein w Essen podało jako swoją motywację zainteresowanie kulturą industrialną, zaś 26% chęć dowiedzenia się więcej o technice wydobycia węgla. Motywy pozostałych nie mieściły się w ramach motywacji turystyki kulturowej.

183 Steinecke [2007] opisuje zasadę tworzenia i funkcjonowania „szlaków industrialno-turystycznych”

na przykładzie Niemiec i Europy Zachodniej, podając 3 niemieckie i 2 austriackie przykłady szlaków, między innymi „Szlak porcelanowy” we Frankonii oraz „Styryjski Szlak Żelaza”.

165 oferty tematycznej, mającej wspomagać turystykę industrialno-kulturową są międzynarodowe lub europejskie projekty szlaków ogólno-przemysłowych¹⁸⁴, łączących różnorodne relikty działalności przemysłowej w kilku europejskich krajach.

Znakomitym przykładem decydującego wpływu szlaku turystycznego na wyodrębnienie oferty turystyki kulturowo-industrialnej i jej znaczne ożywienie jest zrealizowany ze znacznym rozmachem niemiecki projekt „Szlak Kultury Przemysłowej” w Zagłębiu Ruhry¹⁸⁵. Szlak ten połączył 19 byłych zakładów produkcyjnych, 6 muzeów przemysłowych i technicznych, 9 punktów widokowych oraz 12 osiedli robotniczych. Jego uzupełnieniem jest 25 monotematycznych tras, wyznaczonych w poszczególnych miastach i mikroregionach. Obiekty uporządkowano tematycznie, dokładnie oznaczono dojazd do nich, stworzono jednolite opisy obiektów, urządzeń, procesów oraz materiał informacyjny.

Uzupełniony przez regularne akcje informacyjne, ofertę komunikacyjną, system wspólnych przedsięwzięć jak noce muzealne, „eventy” kulturowe i rozrywkowe w fabrykach i muzeach, dni otwarte i inne propozycje, szlak bardzo szybko zdobył sobie mocną pozycję w Niemczech jako szeroko znana¹⁸⁶, dobrze zorganizowana a przede wszystkim ciekawa oferta turystyczna.

Obok szlaków tematycznych rodzi się w ostatnich latach także nowy typ oferty industrialno-kulturowej. Są to industrialne parki krajobrazowe, powstające w miejscu zamykanych stref przemysłowych w poszczególnych miastach. Łączą one ze sobą sąsiadujące miejsca produkcji, które można zwiedzić podczas kilkugodzinnej pieszej wycieczki. To rodzaj skansenów przemysłowych, zorientowanych na potrzeby edukacyjne ale w równym stopniu oferujący zwiedzającym osobiste przeżycie spotkania z dawną techniką. Dokonuje się to przez kombinację efektów funkcjonujących maszyn i urządzeń, prezentację autentycznych procesów technologicznych w działaniu oraz wysoki stopień interaktywności podczas zwiedzania obiektów, a także przez uzupełnienie oferty za pomocą propozycji sportowych, zdrowotnych i spędzania czasu wolnego, jak wycieczki rowerowe, masaże wodne itp.¹⁸⁷ Daje to szansę przedłużenia pobytu turystów

184 Por. Ebert 2001. Artykuł jest opisem europejskiego szlaku kultury przemysłowej, powołanego do życia jako projekt Unii Europejskiej.

185 Dokładniejszy opis powstawania, celów strategicznych oraz wyliczenie obiektów składających się na ten szlak podaje A. Steinecke [2007, s. 266-268], w poświęconym mu studium przypadku pt. Fallstudie: „Route der Industriekultur” in Nordrhein-Westfalen na s..

186 A. Steinecke podaje, że stopień znajomości Szlaku Kultury Przemysłowej w Niemczech powiększył się z 34% w roku 1998 do 74% ankietowanych w roku 2000. Por: Steinecke 2007, s. 268].

187 Jako przykłady takich obiektów Steinecke podaje najstarszy szwedzki skansen przemysłowy Bergslagen oraz brytyjski Ironbridge Gorge Museum, park przemysłowy skoncentrowany wokół najstarszego żelaznego mostu świata. Por. Steinecke 2007, s. 268-272.

166

na miejscu, a co za tym idzie tworzy nowe miejsca pracy wokół głównego turystycznego celu. Wydaje się, że to właśnie te dwie formy zespolenia atrakcji:

szlaki kultury przemysłowej i industrialne parki krajobrazowe, w połączeniu z mniejszymi formami jak miejskie i lokalne industrialne trasy tematyczne zaczynają dopiero faktycznie tworzyć odrębną od innych typów podróży nowoczesną turystykę industrialno-kulturową i stanowią jej największą szansę na przyszłość.

Główne destynacje turystyki obiektów przemysłowych i technicznych.

W Europie: (wybrane): Europejski Szlak Kultury Przemysłowej (ERIH): Niemcy, Belgia, Holandia, Wlk. Brytania), Szlak kultury przemysłowej w Zagłębiu Ruhry (Niemcy), Ironbridge Gorge Museum (Wlk. Brytania), Szlak Whisky w Speyside (Wlk. Brytania), Kopalnia srebra, miedzi ołowiu w Goslar (Niemcy), zakładowe Muzea Daimlera (Stuttgart), Autohaus VW (Wolfsburg), BMW (Monachium) (Niemcy), Muzeum Młynów w Gifhorn (Niemcy), Szyb Zollern w Dortmundzie (Niemcy), Destylarnia rumu w Whitehaven Rum Story (Wlk. Brytania), Erturia Industrial Museum – fabryka ceramiki w Trent (Wlk. Brytania), Dom Metalurgii i Przemysłu w Liege (Belgia), Browary Heineken, Stocznia (Amsterdam), Przepompownia parowa w De Cruquius (Holandia), Fabryka Czekolady w Eupen (Belgia), Kopalnia srebra (Kutna Hora), Browar Pilzneński (Czechy), Muzeum Górnictwa Węgla – kopalnia w Lille (Francja), Muzeum Perfumu w Grasse (Francja), Muzeum Przemysłu w dawnym porcie w Portugalette (Hiszpania).

W Polsce: Wieliczka, Bochnia (zabytkowe kopalnie soli), Zabrze, Nowa Ruda (skanseny przemysłowe – kopalnie węgla), Tarnowskie Góry (kopalnie srebra, ołowiu i cynku), Złoty Stok (kopalnia złota), Muzeum Morskie w Gdańsku (częściowo w urządzeniach dawnego portu), Muzeum-Papiernia w Dusznikach Zdroju (Dolnośląskie), Kanał Ostródzko-Elbląski, Kanał Augustowski, Parowozownia w Wolsztynie, skanseny kolejowe w dawnych obiektach: Jaworzyna Śl. (Dolnośląskie), Chabówka (Małopolskie), Kościerzyna (Pomorskie), prehistoryczne kopalnie krzemienia w Krzemionkach (Świętokrzyskie), Skansen Przemysłu Naftowego w Bóbrce (k. Krosna).

Profil typowego uczestnika: Grupa dość zróżnicowana, wśród uczestników w zależności od rodzaju celu wyprawy przeważają rodziny z dziećmi (skanseny przemysłowe, dawne miejsca produkcji z pokazami rzemiosł) lub mężczyźni w różnym wieku (przyzakładowe muzea motoryzacji), duży udział procentowy w wycieczkach tego rodzaju mają grupy szkolne.

167 Szczególne wymagania: Prawie zawsze oczekiwany jest wysoki stopień multimedialności (np. nowoczesne prezentacje, modele maszyn i urządzeń, możliwość obserwacji całych procesów produkcyjnych) oraz interaktywności ekspozycji (możliwość samodzielnego uruchomienia urządzeń, pokazy z udziałem uczestników, możliwość uczestnictwa w „produkcji”).

Szczególna wrażliwość: Uczestnicy tych wypraw nie przejawiają szczególnego, grupowo specyficznego rodzaju wrażliwości.

Wymagania wobec prowadzącego grupę: W przypadku gdy pilot grupy nie jest jednocześnie przewodnikiem po obiekcie wystarczy mu posiadanie dobrej orientacji w słownictwie technicznym, w odniesieniu do grup zagranicznych także w tym zakresie słownictwa w języku obcym. Pożądana dobra orientacja w lokalizacji i tematyce oraz zbiorach i/lub sposobach i technikach prezentacji porównywalnych obiektów w Polsce i Europie (uczestnicy mogą zadawać pytania w tym zakresie przed lub po zwiedzaniu obiektów, zwłaszcza jeśli w programie wyprawy jest ich więcej).

Przykład 1: Oferta wycieczki do Autostadt w Wolfsburgu i Parku Młynów