Kulturowa turystyka egzotyczna

Literatura fachowa: Bywa ona także określana za pomocą terminu turystyki kulturowej obszarów odległych (Fern-Kulturtourismus) [Jätzold 1993, s. 138;

Becker, Steinecke 1997, s. 16; Freyer 1997, s. 37]. W celu wyodrębnienia posiadających własną specyfikę i określone standardy realizacji dalekich wypraw kulturowych zostało tu zaadaptowane pojęcie „podróże egzotyczne”, funkcjonujące w licznych katalogach i innych zestawieniach ofert i określające przede wszystkim wyprawy orientujące się na cele poza kontynentem europejskim. W odniesieniu do wycieczek odbywanych z motywów kulturowych lub posiadających przewagę elementów kulturowych w swoich programach jest ono dodatkowo uściślone o przymiotnik „kulturowe”. Dzięki niemu wśród rosnącej ilości ofert, obejmujących egzotyczne z punktu widzenia Europejczyka destynacje, obok wyjazdów o charakterze rekreacyjnym, przyrodniczym i „przygodowym”, a także typowych wycieczek objazdowych mogą zostać wyodrębnione takie, które obejmują autentyczny i pogłębiony kontakt z dziedzictwem kulturowym oraz z przejawami lokalnej kultury współczesnej, co udowadniają zamieszczone poniżej studia przypadków. Z kolei magnes turystyczny dla egzotycznych podroży o charakterze etnicznym stanowi także „niezwykłość” obyczajów tubylczej, często egzotycznej ludności [V.L. Smith 1978, za: Podemski 2008, s. 11]. Niektórzy badacze wyróżniają tę formę jako osobną, nadając jej nazwę etnoturystyki (ethnic tourism)²⁰⁶. W języku polskim najobszerniejszym jej opracowaniem jest poświęcona jej (w części) monografia pod redakcją A. Dłużewskiej [2011].

Nazwą kulturowej turystyki egzotycznej określa się wyprawy o charakterze turystycznym, ukierunkowane na spotkanie uczestników z obcymi i dalekimi kulturami istniejącymi lub śladami dawnych odległych kultur poza obrębem własnego kontynentu, albo podejmowane przez uczestników w celu takiego spotkania.

Kryterium decydującym o zaliczeniu wypraw egzotycznych do turystyki kulturowej jest zatem konstrukcja ich programu, uwzględniająca w stopniu przynajmniej znacznym walory kulturowe i konfrontacje uczestników z elementami kultur miejscowych, albo przynajmniej zamiar uczestnika spotkania z tymi

206 To pojęcie zostało po raz pierwszy użyte przez Valenę Smith [1978, s.2]. Złożony problem zakresu pojęcia etnoturystyki, a także słuszności zamiennego używania go z innymi określeniami, takimi jak tribal tourism czy indigenous tourism przedstawia szerzej M. Banaszkiewicz [2009] w swoim opracowaniu na temat turystyki etnicznej.

183 kulturami, leżący u przyczyn decyzji o podjęciu podróży. To ostatnie określenie umożliwia objęcie terminem kulturowej turystyki egzotycznej także prywatnych i indywidualnych podróży osób ogólnie zainteresowanych obcymi i dalekimi krajami i ich kulturą, podejmowanych bez z góry ustalonego programu szczegółowego. Dopiero konkretne zwiedzania, wizyty i spotkania w miejscach odwiedzanych czynią te podróże ostatecznie wyprawami kulturowymi. Nasza definicja wyraźnie wyodrębnia wyprawy kulturowe spośród innych podróży odbywanych do dalekich krajów, jak te z głównym motywem wypoczynkowym (np. wczasy na plażach Bali) lub turystyki kwalifikowanej (jak np. wyprawy w Himalaje z celem uprawiania alpinizmu albo afrykańskie safari).

Ostatnie dwadzieścia lat to okres bardzo dynamicznego upowszechniania się rzadkich do tej pory wyjazdów turystyczno-kulturowych do bardzo dalekich krajów²⁰⁷. Zjawisko to ma wiele przyczyn. Należą do nich między innymi: znaczne podrożenie kosztów wypraw europejskich (zwłaszcza do Grecji, następnie także do Włoch i Hiszpanii)²⁰⁸, istotny wzrost dochodów rodzinnych w Europie Zachodniej, otwarcie wielu krajów azjatyckich i afrykańskich na turystykę i związane z tym duże inwestycje w infrastrukturę turystyczną oraz aktywną promocję turystyczną tych krajów, ostatnio także redukcja cen biletów lotniczych, mających przy dalekich wyprawach znaczny udział w końcowej cenie oferty podróży. Do najbardziej przyciągających destynacji należą przy tym Australia, Nowa Zelandia, region Pacyfiku, Chiny (z rekordowymi wzrostami liczby odwiedzających w ciągu dziesięciolecia, sięgającymi nawet 60%) i Indie oraz Indochiny (w tym zwłaszcza Laos, Tajlandia i Wietnam). Od początku lat dziewięćdziesiątych rośnie także zainteresowanie Ameryką Północną i Ameryką Łacińską (w tym zwłaszcza Peru i Meksykiem) oraz Południową Afryką, kolejnym rekordzistą z 50% wzrostem liczby turystów w ciągu 10 lat [Becker, Steinecke 1997, s. 144].

Pod powszechnie stosowanym pojęciem podróży egzotycznych lub

„dalekich”²⁰⁹ należy rozumieć wyprawy turystyczne podejmowane poza obręb

207 Termin „turystyka egzotyczna“, choć nie ma charakteru formalnego określenia wydaje się być ogólnie przyjęty w polskim słownictwie fachowym na określenie wypraw turystycznych wykraczających poza ramy naszego kontynentu. Świadczy o tym jego powszechne użycie w określeniach katalogowych polskich biur podróży, obejmujących oferty takich wypraw.

Por. np. portal www.turystyka.gdzieszukac.pl (dostęp z 18 grudnia 2009), czy katalog internetowy specjalizującego się w takich wyprawach biura Logos Tour (www.logostour.pl, dostęp z 18 grudnia 2009), gdzie jako nazwa zbiorcza dla turystycznych podróży transkontynentalnych użyte jest określenie: turystyka egzotyczna.

208 Por. Dietsch 2000, s. 71-99. Wpływ wzrostu ceny wypraw europejskich na popularność ofert egzotycznych autor uważa za decydujący (s. 86).

209 Badacze turystyki kulturowej z kręgu języka niemieckiego preferują pojęcie „Fernreise” (podróży dalekiej), które używają właśnie w znaczeniu turystycznej wyprawy egzotycznej. Por. Dietsch 2000, s. 86. Określeniem pochodnym, odnoszącym się wprost do kulturowej turystyki egzotycznej jest

184

własnego kontynentu²¹⁰. Oznacza to bowiem zawsze wyprawę poza obręb własnej kultury, połączoną z długim (i najczęściej kosztownym) przemieszczaniem się do celu, konfrontację z innym klimatem, językami, sposobem organizacji życia codziennego (jak np. ilość i pory posiłków) rodzajami (i często poziomem) infrastruktury turystycznej i zasadami korzystania z niej, środkami komunikacji.

Niemal każdą wyprawę egzotyczną cechuje stosunkowo długi czas trwania (z reguły powyżej 9 dni, nierzadko nawet do 20 dni i więcej)²¹¹. Wynika to z faktu, że tylko wówczas uczestnicy mają wrażenie opłacalności poniesionych kosztów i trudów tak dalekiego wyjazdu.

Do typowych cech kulturowej podróży egzotycznej (w przeciwieństwie do egzotycznej turystyki wypoczynkowej) należy także jej objazdowy charakter z częstą lub nawet codzienną zmianą miejsca zakwaterowania. Wynika to zwłaszcza z dążenia do pokazania uczestnikom możliwie dużej liczby atrakcji kulturowych danego kraju lub nawet kilku sąsiednich krajów, rozsianych po całym ich (często rozległym) terytorium.

Programy dalekich wypraw są bardzo różnorodne. W ofercie turystyki egzotycznej mieści się grupa podróży studyjnych, ukierunkowanych na konkretne aspekty kulturowe i realizujących swoje cele z użyciem środków dla typowych podróży studyjnych (por. rozdz. 2.2.1), lecz w większości wyprawy do dalekich krajów są mocno eklektyczne w wyborze poszczególnych celów i tematów, składających się na program podróży. Organizatorzy chcą przez to dać uczestnikom możliwie pełny obraz kraju lub regionu docelowego. Wpisują zatem na listę zwiedzanych miejsc zarówno relikty wielkiej historii i obiekty światowego dziedzictwa, jak i najciekawsze i najbardziej malownicze obszary chronionej przyrody, ale także zwykłe miejskie targowiska (w wieku krajach będące najbardziej typowymi miejscami publicznymi), albo „żywe skanseny” w postaci położonych na uboczu szlaków komunikacyjnych plemiennych wiosek. W ich ofercie wielkie inscenizacje lub wydarzenia kulturalne o elitarnym charakterze sąsiadują z ulicznymi festynami i pokazami tańców narodowych, zaś spotkania z twórcami

„Fern- Kulturtourismus” (turystyka kulturowa krajów dalekich) użyte po raz pierwszy w klasyfikacji turystyki kulturowej R. Jätzolda [1993, tabela form wypraw na s. 138].

210 Por. Freyer 1997, s. 126-127. Podana tam klasyfikacja, przyjmując za kryterium dystans pomiędzy miejscem zamieszkania a celem podróży, zalicza podróże transkontynentalne do tzw. największych destynacji, tym samym widzi w nich właściwe „Fernreisen”.

211 Analiza ofert kulturowych podróży egzotycznych zawartych w katalogach (ITB, 2007) takich wyspecjalizowanych biur jak niemieckie: Marco Polo Reisen, Studiosus, Ikar, GEBECO, polskiego Logos Tour, francuskiego Clio, południowoafrykańskiego Southwind Adventures, amerykańskich Collectible Tours i Asia Transpacific Journeys, a także podróży kulturowych do odległych krajów proponowanych przez wielkich touroperatorów wykazuje, że czas trwania większości z oferowanych imprez zamyka się między 11 a 15 dniami a oferty poniżej 9 dni należą do rzadkości.

185 miejscowej kultury ludowej znajdują się obok wizyt w fabrykach dywanów czy krótkich wypraw w celu obserwacji zwierząt w ich naturalnym środowisku.

Konfrontując uczestników wypraw z taką mozaiką wrażeń utrudnia im się wprawdzie głębszą refleksję nad wartościami kultury kraju zwiedzanego, dla której potrzebna jest pewnego rodzaju kompatybilność tematyczna lub choćby rodzajowa poszczególnych punktów programu wycieczki. Z drugiej jednak strony taka budowa programu ukazuje pełniej wiele aspektów miejscowej kultury lub wielość i różnorodność kultur sąsiadujących ze sobą na odwiedzanym terenie.

W wielu podróżach tego typu często zmienia się środki transportu. Może to wynikać albo z rzeczywistej potrzeby (np. dotarcia samolotem lub statkiem na wyspę, piesza wyprawa lub jazda wierzchem w miejsce niedostępne dla pojazdów mechanicznych) albo z chęci zaoferowania turystom osobistego doświadczenia tradycyjnych sposobów przemieszczania się w niektórych regionach kraju docelowego (jak np. zwierzęta juczne, łodzie). Motywem wyboru specyficznych środków transportu bywa także dążenie do powiększenia stopnia atrakcyjności wyprawy (rejsy katamaranami, podróże wielkimi historycznymi trasami kolejowymi itd.)

Ukazując w ten sposób wielość aspektów życia ludzi i wytworów ich historycznej, ale i codziennej kultury podróże egzotyczne osiągają swój najważniejszy cel: ukazanie kontrastu pomiędzy kulturą wysoką i codzienną kulturą materialną kraju pochodzenia turystów oraz kraju goszczącego ich. Tym właśnie żywi się egzotyka w ogóle. Jednak przy okazji takiej konfrontacji kultur uczestnicy wyprawy nie tylko poznają to, co obce i nowe, ale także (jeśli nawet nieświadomie), przez samo intensywne zanurzenie w obcym żywiole i intensywną obserwację innego środowiska życia niejako od środka uczą się zrozumienia i szacunku dla odmiennego pojmowania świata czy sposobu życia, tolerancji dla potrzeb kulturowych i religijnych lub obyczajów imigrantów we własnych krajach a nawet innego sposobu konfrontacji z problemami własnego życia, stosowania do ich oceny właściwej proporcji czy nowych sposobów rozwiązywania ich. Rzecz jasna, osiągniecie takiego efektu zależy w wysokim stopniu od intensywności i autentyczności dialogu z kulturą regionu docelowego, ta zaś uzależniona jest od umiejętnej konstrukcji programu imprezy, jej czasu trwania i ilości stworzonych uczestnikom okazji do autentycznej konfrontacji, a nie tylko konsumpcji typowych produktów przemysłu turystycznego, w postaci pokazów i masowych imprez rozrywkowych, oferowanych grupom turystów.

Główne destynacje turystyki egzotycznej: Wśród destynacji podróży egzotycznych (pozaeuropejskich), charakter zdecydowanie kulturowy mają

186

wyprawy do następujących krajów: Chiny, Indie oraz Sri Lanka, Izrael, Syria, Azja Południowo-Wschodnia (w tym Tajlandia), Ameryka Środkowa (w tym Meksyk), USA i Kanada, Afryka Południowa (RPA i Namibia), Afryka Zachodnia (w tym Mali). Wyprawy o charakterze mieszanym (rekreacyjno-kulturowym lub sportowo-kulturowym) charakteryzują m.in. następujące destynacje: Egipt, Tunezja, Kuba, Indonezja (w tym Bali), Nepal, Ameryka Południowa (w tym Peru, Brazylia i Ekwador), Maroko. Charakter głównie sportowy lub rekreacyjny mają w większości wyprawy w kierunkach: Malediwy, Seszele, Dominikana.

Profil typowego uczestnika: W zorganizowanych wyprawach egzotycznych dominują dwie grupy uczestników: z jednej strony osoby stosunkowo młode, niedawno usamodzielnione życiowo, dobrze wykształcone – z drugiej turyści doświadczeni, podejmujący kolejną podróż tego typu.

Szczególne wymagania: Część uczestników wypraw egzotycznych dostosowuje się do miejscowych warunków, niektórzy domagają się jednak zachowania standardów krajów ich pochodzenia w hotelach, restauracjach czy środkach wynajmowanych na miejscu transportu. Z uwagi na nieznajomość miejscowych języków częściej niż w innych typach wypraw wyrażane jest oczekiwanie tłumaczenia podczas kontaktów z obsługa lub spotkanymi przy różnych okazjach mieszkańcami kraju goszczącego grupę.

Szczególna wrażliwość: Z uwagi na duże różnice w zwyczajach żywieniowych u niektórych uczestników mogą pojawić się problemy zdrowotne. Brak zrozumienia dla miejscowych zwyczajów może także prowadzić do konfliktów pomiędzy uczestnikami wycieczek a miejscową ludnością, szczególnie w zwiedzanych miejscach, uważanych za ważne lub święte.

Wymagania wobec prowadzącego grupę: Piloci i inne osoby prowadzące grupy turystów w ramach kulturowych wypraw egzotycznych powinni spełniać kilka szczególnych wymagań. Pierwszym z nich jest więcej niż komunikatywna znajomość możliwie najbardziej rozpowszechnionego w regionie docelowym języka (w prawdziwej wyprawie kulturowej, obejmującej także intensywne formy dialogu z miejscową ludnością język tzw. „światowy”, rozumiany prawie wyłącznie na lotniskach, w hotelach i restauracjach jest daleko niewystarczający). Kolejnym będzie dobra orientacja w miejscowych obyczajach i umiejętność uwrażliwienia uczestników grupy turystycznej na ich przestrzeganie, co pozwoli nie tylko uniknąć ewentualnych konfliktów, ale też może zdobyć jemu samemu i uczestnikom wyprawy życzliwość tubylców. Nieodzowna jest dobra znajomość miejscowego

187 prawa, zwłaszcza w tych jego aspektach i szczegółowych normach, które różnią się od wyczucia moralności i prawa, a także przepisów kraju ojczystego uczestników grupy. Niedostrzeganie lub lekceważenie różnic w tej dziedzinie (jak np. przepisy dotyczące posiadania i spożywania niektórych używek lub też próby inicjowania intymnych znajomości z tubylcami) mogłoby stać się przyczyną poważnych problemów turystów z przedstawicielami władz miejscowych lub wymiarem sprawiedliwości, co niejednokrotnie prowadzi nawet do osobistych tragedii.

Istotna jest wreszcie dobra znajomość miejscowej kuchni, jej specyficznych receptur i składników. W niektórych przypadkach pilot grupy musi bowiem nie tylko wyjaśniać turystom skład potraw ale i zalecać im szczególną ostrożność w ich spożyciu lub nawet odradzić osobom o wrażliwych gustach kulinarnych degustację niektórych z nich. Pilot spełniający wszystkie wymienione wymagania i gwarantujący dzięki temu powodzenie wyprawy powinien więc być w istocie prawdziwym ekspertem w zakresie kraju lub regionu docelowego – a najlepiej, by z niego pochodził, znając jednocześnie dobrze język i kulturę ojczystą turystów.

W przypadku europejskich pilotów dobrym rozwiązaniem byłoby, by w ramach przygotowania do swojej funkcji spędzili dłuższy czas w regionie, gdzie mają być zatrudnieni, może także podjęli tam na pewien okres (np. 1-2 semestry) studia miejscowej kultury, historii lub języka.