Klasyczne podróże kulturowe

Ten segment ofert podróży, określany jest także jako turystyka „kultury wysokiej” i realizuje cel spotkania uczestników z obiektami uznanego światowego czy narodowego dziedzictwa kulturowego lub z obiektami, zbiorami, dziełami czy wydarzeniami tej sfery kultury, która tradycyjnie była za taką uznawana i nadal określana jest jako „kultura wysoka”. Ponieważ realną korzyść lub satysfakcję z tego rodzaju podróży odnoszą turyści posiadający stosunkowo szeroką wiedzę

74 Źródła tego podziału, artykułowanego lub pośrednio uznawanego w wielu aktualnych kontekstach, szerzej opisuje W. Burszta [1998, s. 40-41]. Autor poddaje go krytyce z punktu widzenia antropologii kultury. W niniejszym opracowaniu został on podtrzymany przede wszystkim z uwagi na jego znaczenie w historycznym rozwoju turystyki kulturowej i refleksji na jej temat, ale także w celu uwzględnienia stanowiska części badaczy turystyki kulturowej, których definicje podano powyżej. Wydaje się także (choć na dzień dzisiejszy zbyt mało jest badań mogących potwierdzić ten fakt empirycznie), że czynione przez nich (por. definicje Hughesa, Barbier i Kowalczyka w rozdz.

1.4.2.) i uczynione tutaj podstawowe rozróżnienie na klasyczną turystykę kulturową i popularną turystykę kulturową może mieć swoje głębsze uzasadnienie także w rozdzielności grup turystów, zainteresowanych celami wypraw, typowymi dla poszczególnych form każdej z nich.

76

w dziedzinie kultury lub charakteryzujący się mocniej skrystalizowanymi zainteresowaniami w tym kierunku, ten segment oferty turystyki kulturowej jest skierowany raczej do osób o wysokim poziomie ogólnego wykształcenia lub aspirujących do takiego poziomu. Nie jest więc przesadą określenie tego rodzaju podróży jako turystyki elitarnej. W świetle analizy oferty turystycznej istniejącej na rynku europejskim można dokonać następującego wewnętrznego podziału tematycznego na poszczególne formy: turystyka dziedzictwa kulturowego, turystyka muzealna, turystyka literacka i tzw. elitarna turystyka eventowa (w tym teatralna), którą Kowalczyk [2008b, s. 38] określa także mianem turystyki kulturalnoartystycznej. Ten segment turystyki kulturowej, odpowiadający klasycznemu zakresowi pojęcia kultury, można też za Hughesem [s. 52-53]

i Kowalczykiem [s. 14] określić jako turystykę kulturową w sensie wąskim.

Ryc. 3. Segmenty i formy turystyki kulturowej

Źródło: opracowanie własne

77 2.1.1. Turystyka dziedzictwa kulturowego (heritage tourism)

Literatura fachowa: do niedawna uznawana ona była szeroko jako właściwa, klasyczna forma turystyki kulturowej w węższym rozumieniu tego słowa i jako taka doczekała si4. własnych, obszernych opracowań [Timothy 2012; Waterton, Watson 2014]. Dziś jeszcze uważa się ją za jądro turystyki kulturowej Hughes 2003, s. 52-53; Pechlaner 1999, s.4; Kowalczyk 2008, s. 14; Buczkowska 2008, s. 45-46;

Ilski, Ratkowska 2009, s. 59-64]. Celami tej podróży są miejsca i obiekty, rozpoznane i uznawane (formalnie) jako światowe lub narodowe dziedzictwo historii i kultury takie [Ilski, Ratkowska 2009, s. 62], a najczęściej jako takie także instytucjonalnie chronione.

Zgodnie z powszechnie przyjętą definicją dziedzictwa kulturowego⁷⁵, za dziedzictwo kulturowe uważa się:

Zabytki: dzieła architektury, dzieła monumentalnej rzeźby i malarstwa, elementy i budowle o charakterze archeologicznym, napisy, groty i grupowania tych elementów, mających wyjątkową wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki;

Zespoły: budowli oddzielnych lub łącznych, które ze względu na swą architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają wyjątkową, powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki;

Miejsca zabytkowe: dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również strefy, a także stanowiska archeologiczne, mające wyjątkową, powszechną wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego⁷⁶.

Zatem jako turystykę kulturową, zorientowaną na obiekty dziedzictwa kulturowego określimy te podróże, których głównym celem jest zetknięcie się uczestników z zabytkami, zespołami i miejscami uznanymi oficjalnie i powszechnie za dziedzictwo kulturowe świata, kraju lub regionu.

Z pomocą sformułowania „uznane oficjalnie i powszechnie” chcemy wskazać na dwa kryteria, które naszym zdaniem (i zgodnie z powszechną praktyką) decydują o uznaniu obiektu za dziedzictwo kulturowe. Po pierwsze zatem, zgodnie z duchem

75 Oficjalna definicja dziedzictwa kulturowego („cultural heritage”), została zamieszczona w art. 1.

Konwencji o Ochronie Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego, przyjętej 16 listopada 1972 w Paryżu, a powołującej do życia agendę ONZ do spraw edukacji, nauki i kultury UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization).

76 Por. art.1 Konwencji UNESCO z 16 listopada 1972, za oficjalnym przekładem polskim tekstu Konwencji zamieszczonym w Dzienniku Ustaw (Dz.U. z 1976 r. nr 32, poz. 190, załącznik).

78

i literą Konwencji z 1972, odnośny obiekt powinien przez władze krajowe czy regionalne⁷⁷ zostać wpisany do jednego z oficjalnych rejestrów zabytków, monumentów, pomników historii, dziedzictwa kulturowego, czy też noszących inną nazwę spisów tego rodzaju. Po drugie obiekt taki winien posiadać niekwestionowaną wśród znawców przedmiotu rangę zabytku, zespołu czy miejsca zabytkowego. Oczywiście zakres „powszechności uznania” ma związek z rangą samego obiektu – jeśli jest on zabytkiem klasy regionalnej, nie musi posiadać międzynarodowego potwierdzenia swojego statusu w literaturze naukowej, wystarczającym poświadczeniem będą w tym wypadku zasadniczo zgodne opinie miejscowych (krajowych) specjalistów w dziedzinie historii, historii sztuki, architektury, konserwacji i innych.

Turystyka zorientowana na obiekty dziedzictwa kulturowego cieszy się coraz większą popularnością. Świadczy o tym szereg podjętych w ostatnich latach badań, wykazujących wzrost liczby zwiedzających pomniki historii⁷⁸.

Nie każdy obiekt dziedzictwa kulturowego może być automatycznie uważany za potencjalny cel turystyki kulturowej. Na świecie, w szczególności zaś na kontynencie europejskim istnieją dziesiątki tysięcy obiektów, spełniających warunki zaliczenia ich do dziedzictwa kulturowego, jednak tylko niewielka mniejszość z nich przyciąga turystów w statystycznie rozpoznawalnej skali. Obserwacja rynku ofert w turystyce kulturowej pozwala dostrzec swoistą hierarchię obiektów dziedzictwa kulturowego, najbardziej pożądanych i najczęściej wybieranych przez turystów jako cele ich podróży – tym samym również najczęściej pojawiających się w programach imprez zorganizowanych. Nawet bez szczegółowego badania oferty z poszczególnych krajów i regionów (które wykroczyłoby daleko poza ramy niniejszej pracy) można wskazać na kilka elementów, decydujących o turystyczno-kulturowym popycie na dany obiekt. Po pierwsze będzie to stopień jego znajomości w kręgach potencjalnych turystów oraz organizatorów podróży. Bardzo tu może pomóc umieszczenie obiektu na prestiżowej liście, jak na przykład lista

77 Art.3 Konwencji z UNESCO 19 listopada 1972 powierza władzom państw członkowskich

„identyfikację i rozgraniczenie” dóbr kulturalnych i naturalnych, które znajdują się na jego terytorium. W gestii państwa pozostaje delegowanie tego zobowiązania na władze terenowe (por. art. 5d Konwencji, na mocy którego Państwa-Strony Konwencji będą „podejmować środki prawne, naukowe, techniczne, administracyjne i finansowe w celu identyfikacji, ochrony, konserwacji, waloryzacji i reanimacji tego dziedzictwa”). Artykuł odnosi się do całości dziedzictwa kulturowego i naturalnego w danym kraju.

78 Por. Badanie „English Heritage Survey” z roku 2002, podające liczbę 60 milionów zwiedzających obiekty historyczne (za: Steinecke 2007 s.74), także badanie Eurobarometer z roku 2002, według którego zwiedzanie budowli historycznych lokuje się na trzecim miejscu wśród aktywności czasu wolnego (Europäische Komission 2002, Die Beteiligung der Europäer an kulturellen Aktivitäten, s.9.

79 obiektów Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO⁷⁹, tworzona lista Dziedzictwa Europejskiego⁸⁰ lub lista polskich Pomników Historii⁸¹. Z uwagi na uznaną przez fakt wpisu na listę wartość kulturową obiekty obecne na takich listach bardzo szybko zyskują popularność i są o wiele częściej uwzględniane jako elementy programu zorganizowanych podróży kulturowych. Duży wpływ na stopień znajomości obiektu ma także jego częsta obecność w mediach – dotyczy to zarówno środków masowego przekazu, jak i fachowych czasopism, z których korzystają kręgi zainteresowanych. Po drugie ważny jest stan zachowania i estetyka obiektu.

Wywołujący pozytywne wrażenie wygląd zewnętrzny, naturalne piękno i staranna konserwacja przyciąga turystów, z kolei ich entuzjastyczne opinie – przekazywane dalej - generują następne grupy zainteresowanych. Prawdziwym magnesem, przyciągającym zwiedzających jest oryginalność i unikalność obiektu. Powodem tego jest, że ważną rolę w oczach konsumenta gra efekt niepowtarzalności odbytej przez niego podróży, osiągany przez pobyt w takich właśnie jedynych w swoim rodzaju obiektach. Odniesienie obiektu do wydarzeń i postaci historycznych z pewnością powoduje wzrost zainteresowania potencjalnych turystów, przy czym zasada: im bardziej znane wydarzenie czy osoba, tym więcej potencjalnych zwiedzających wydaje się być oczywistym wyznacznikiem popularności miejsc historycznych. Z punktu widzenia większości turystów indywidualnych i niemal wszystkich touroperatorów ważnym czynnikiem wpływającym na wybór obiektu jako celu wyprawy jest jego dostępność. Im mniejszego wysiłku (a czasem także kosztów) wymaga dotarcie do obiektu, tym więcej osób zdecyduje się do niego wybrać. Warto przy tym zauważyć, że o ile w Europie nie istnieje już zasadniczo problem z transportem masowym i komunikacją, to w niektórych krajach naszego kontynentu nadal występują problemy z właściwym oznakowaniem dróg dojazdowych oraz powszechnie dostępną informacją o zabytkach i innych obiektach dziedzictwa kulturowego, znajdujących się w oddali od głównych miast kraju.

Wreszcie na atrakcyjność obiektów dla turystyki kulturowej wpływa także jakość infrastruktury turystycznej i usług pośrednio z nią związanych: w pierwszym

79 Lista utworzona przez UNESCO na podstawie ustaleń Konwencji z 16 listopada roku 1972, ratyfikowanej przez Polskę w 1976 (por. Dz.U. z 1976 r. Nr 32, poz. 190 i 191) i aktualizowanej na posiedzeniach międzynarodowego komitetu UNESCO.

80 Lista Dziedzictwa Europejskiego jest inicjatywą zgłoszoną przez Francję podczas Europejskich Spotkań Kulturalnych, które odbyły w Granadzie w kwietniu 2006 r. Lista jest w trakcie tworzenia, działania koordynuje francuskie Ministerstwo Kultury.

81 Status Pomnika Historii wprowadziła Ustawa z dnia 15 lutego 1962 o ochronie dóbr kultury i o muzeach. Z kolei zgodnie z art. 15 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dn. 23 lipca 2003 status ten zabytkom i parkom kulturowym nadaje w drodze rozporządzenia prezydent RP, na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego.

80

rzędzie obecność lokali gastronomicznych oraz możliwość noclegu w bezpośredniej bliskości celu wycieczki (w obu przypadkach – na odpowiednim, zgodnym z oczekiwaniami różnych grup turystów poziomie) a także dodatkowe atrakcje kulturalne czy ciekawa oferta spędzenia czasu wolnego.

Wśród turystów, preferujących zwiedzanie obiektów dziedzictwa kulturowego da się wyróżnić grupę osób, które podejmują regularnie dłuższe, często wielodniowe wyprawy do różnych krajów lub regionów, koncentrując się przy tym właśnie na ofercie uwzględniającej tego typu obiekty. Ta właśnie grupa jest głównym adresatem oferty podróży o jednolitych programach, zawierających tematycznie uporządkowane serie obiektów np. „Zamki i rezydencje nad Loarą”, „Zamki Renu Środkowego”, „Katedry gotyckie we Francji” czy „Obiekty UNESCO w Polsce południowej”. Zaznaczyć należy, że podejmujący takie podróże należą zazwyczaj do osób w wieku średnim lub emerytalnym, wywodzą się niemal wyłącznie z finansowo ustabilizowanej, wykształconej warstwy społeczeństwa. Przy wyborze ofert podróży tacy konsumenci nie kierują się przede wszystkim ich ceną, ale także poziomem oferowanych świadczeń, oryginalną koncepcją programową i dodatkowymi atrakcjami w sferze kulturalnej. Ta grupa klientów wykazuje zarazem dobrą znajomość list obiektów dziedzictwa kulturowego i oferta zawierająca obiekty umieszczone na tych listach jest przez nich często i chętnie akceptowana.

Spróbujmy wyliczyć cechy programu typowej podróży zorientowanej na zwiedzanie dziedzictwa kulturowego. Najważniejsza z nich to obecność w programie zwiedzania⁸² kilku obiektów zaliczanych do dziedzictwa, z reguły minimum jednego dziennie. Zazwyczaj przynajmniej w części odwiedzanych obiektów program nie ogranicza się do samego zwiedzania, lecz zawiera także elementy wzbogacające: np. zwiedzanie fabularyzowane, udostępnienie wystawy specjalnej (np. biograficznej, dotyczącej osób dawniej związanych z obiektem, albo historycznej, związanej z wydarzeniami, które miały w nim miejsce), projekcję filmu, dotyczącego dziejów lub np. renowacji obiektu, spotkanie z osobami związanymi z obiektem, wykład dotyczący jakiegoś aspektu dziejów lub kulturowej roli obiektu. Pobyt grupy w obiekcie bywa także często uzupełniony dodatkowymi atrakcjami, nie związanymi bezpośrednio ze zwiedzaniem. Coraz częstsza jest na przykład obecność w programie wyprawy inscenizowanych elementów przeżycia historycznego czy kulturowego (wieczorne imprezy typu „światło i dźwięk”, bale historyczne, uczty historyczne itd.) – tendencja ta wychodzi naprzeciw

82 W przypadku indywidualnej, prywatnej podróży nie kierującej się szczegółowym planem wstępnym zamiast programu zwiedzania kryterium jej zakwalifikowania do tej grupy będzie lista faktycznie zwiedzonych celów.

81 wymaganiom współczesnych turystów, dla których osobiste przeżycie historii i kultury staje się równie ważne jak pozyskanie o niej wiedzy czy nawet bierne spotkanie z nią. Ponieważ turyści kulturowi często posiadają pewną wcześniejszą wiedzę, dotyczącą celów wypraw, chętnie przyjmują standaryzację podróży, czyli ofertę zbudowaną wokół pewnego wiodącego, formalnego kryterium wyboru (np. zwiedzanie obiektów z listy UNESCO czy z listy Pomników Historii, albo jej tematyzację (np. zwiedzanie obiektów Szlaku Cysterskiego, Szlaku Zamków Gotyckich, pól bitewnych I wojny światowej i innych). Oferta turystyki dziedzictwa kulturowego przecina się tu z ofertą edukacyjnych podróży tematycznych, jednak wymagania samych turystów i odpowiadający im poziom oferty, zastosowane jako kryterium odróżnienia, pozwalają pozostawić omawianą tu grupę podróży w ramach elitarnej turystyki kulturowej.

Turyści zorientowani na dziedzictwo kulturowe coraz częściej unikają oferty masowej, która z powodu rywalizacji cenowej nie może spełnić ich oczekiwań, lecz sięgają po sprawdzone biura podróży, które są w stanie te wymagania zaspokoić.

Dlatego w krajach o rozwiniętej gospodarce i z szeroką paletą oferty turystyczno-kulturowej pojawiają się stopniowo coraz liczniejsi, wyspecjalizowani organizatorzy podróży zorientowanych na zwiedzanie obiektów dziedzictwa kulturowego, zaś część największych biur podróży, zauważając rosnąca wielkość i znaczenie tej dawniej niszowej grupy konsumentów, tworzy osobne działy lub spółki-córki, specjalizujące się w tym segmencie turystyki, wydając osobne katalogi właśnie dla tych klientów. Konkurencja w tej branży odbywa się nie tylko w aspekcie cenowym (który nie jest tu najważniejszy), lecz właśnie przez rywalizację w tworzeniu oferty oryginalnej: umieszczanie w programach podróży obiektów jeszcze mało znanych, uzupełnianie głównych punktów programu o dodatkowe, zorganizowane na odpowiednim poziomie elementy przeżycia kultury czy historii, dobrze przemyślaną organizację wycieczki, zatrudnienie fachowego personelu jako prowadzących, umiejętne wkomponowanie elementów relaksu, fakultatywną ofertę wieczorną.

Wspomniana powyżej standaryzacja programu dotyczy także usług towarzyszących zwiedzaniu: uczestnicy podróży śladem dziedzictwa kulturowego chętnie korzystają z jednolitego (zazwyczaj wysokiego) standardu hoteli i restauracji.

Główne destynacje turystyki dziedzictwa kulturowego. W Europie (przykładowo): Grecja: Ateny, Peloponez, Olimp, Niemcy: Kolonia, Berlin, Monachium, Drezno, Heidelberg, zamek Neuschwanstein, region Renu Środkowego, Włochy: Rzym, Neapol, Florencja (z całą Toskanią), Wenecja, Rawenna, Genua, Bolonia, Belgia: Bruksela, Leuven, Liege, Gandawa, Holandia: Amsterdam, Utrecht, Haga, Francja: Paryż, Chartres, Lyon, Marsylia,

82

Szlak Zamków nad Loarą, Groty Lascaux, Awinion, Carcassonne, Wielka Brytania: Londyn, Oxford, Cambridge, Edynburg, Szwajcaria: Zürich, Berno, Bazylea, Genewa, Austria: Wiedeń, Salzburg, Innsbruck, Czechy: Praga, Ołomuniec, Kutna Hora, Brno, Czeski Krumlov, Czeskie Budziejowice, Pilzno, Rosja: Moskwa, St. Petersburg, Sergijew-Posad (Zagorsk), Hiszpania: Madryt, Barcelona, Toledo, Sewilla (z całą Andaluzją), Escorial, Santiago de Compostela, Ukraina: Kijów, Lwów, Odessa, Półwysep Krymski, Czerniowce, Państwa Bałtyckie: Wilno, Kowno, Mierzeja Kurońska, Ryga, Tallin, Tartu.

Słowacja: Bratysława, Bańska Szczawnica, Koszyce. Ważne destynacje kulturowe w pozostałych krajach: Lizbona, Kopenhaga, Sztokholm, Budapeszt, Eger, Split, Bukareszt, Sofia.⁸³

W Polsce: Kraków, Warszawa, Gdańsk, Poznań, Wrocław, Toruń⁸⁴ a także Przemyśl i Lublin⁸⁵. Pozostałe obiekty z listy Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO znajdujące się w: Malborku, Oświęcimiu, Zamościu, Kalwarii Zebrzydowskiej, Wieliczce, Świdnicy, Jaworze, Drewniane Kościoły Małopolski, szczególnie w Dębnie Podhalańskim, wpisane na listę UNESCO Drewniane Cerkwie na Podkarpaciu i w Małopolsce. Miejscowości z wybranymi najważniejszymi polskimi Pomnikami Historii⁸⁶: Gniezno, Częstochowa, Frombork, Biskupin, Kazimierz Dolny, Krzemionki, Ostrów Lednicki, ponadto: Lublin, Sandomierz, Kielce, Łańcut, Chełmno.

Profil typowego uczestnika: Większość grup przyjazdowych, zwiedzających głównie znane obiekty kulturowego dziedzictwa składa się z osób, które moglibyśmy zaliczyć do grupy „turystów motywowanych kulturowo” (por. 1.3.8.), najczęściej w wieku średnim lub starszym, stosunkowo spory ich odsetek posiada wyższe wykształcenie. Uczestnicy tego typu wycieczek z reguły dobrze orientują się w światowym, w szczególności zaś europejskim dziedzictwie kulturowym, mają doświadczenia z innych zwiedzanych krajów (Polska prawie nigdy nie jest pierwszym celem zagranicznych wycieczek). Z kolei druga liczna grupa odwiedzających cele tego rodzaju to wyprawy objazdowe, lub regionalne, zarówno o charakterze krajowym jak i przyjazdowym. Dla nich spotkania z pomnikami dziedzictwa kulturalnego są tylko jednym i niekoniecznie najważniejszym z wielu

83 Dla porównania: opis obiektów i regionów turystycznych w: Kruczek Z., Europa, geografia turystyczna, Wydawnictwo Proksenia, Kraków 2007.

84 Por. Lijewski T., Mikułowski B.,Wyrzykowski J, 2002, s. 151. Te sześć miast uważają autorzy za miejscowości o największym skupieniu walorów kulturowych i krajoznawczych.

85 Na temat zaliczenia dwóch ostatnich miast do tej grupy por. rozdz. 3.2. niniejszego opracowania.

86 Aktualna lista obiektów uznanych przez Prezydenta RP za Pomniki Historii znajdująca się na portalu Narodowego Instytutu Dziedzictwa obejmuje 60 pozycji www.nid.pl (dostęp z 1.02.2016).

83 punktów bardziej urozmaiconego programu. W tym przypadku mamy do czynienia z typem turysty interesującego się raczej odwiedzanym regionem lub ogólnie krajem. Te osoby można zaliczyć do grupy „turystów zainteresowanych kulturowo”

(por. 1.6.).

Szczególne wymagania: Z uwagi na możliwości porównania z innymi obiektami podobnej klasy za granicą uczestnicy przyjazdowych (a coraz częściej także i krajowych) wypraw śladem kulturowego dziedzictwa oczekują bardzo dobrej organizacji zwiedzania, bez niepotrzebnego oczekiwania i tłoku, dobrej jakości oprowadzania, w tym także w swoim własnym lub przynajmniej w jednym z powszechnie znanych języków, materiału informacyjnego w dobrej jakości (i wielojęzycznego). Goście zagraniczni, w zależności od poziomu oferty wyprawy mogą oczekiwać wysokiej klasy hoteli i komfortowego transferu, przynajmniej jednak na poziomie odpowiadającym temu, do którego przyzwyczajeni są w swoich krajach.

Szczególna wrażliwość: Zwiedzający z reguły źle reagują na wszelkie dostrzeżone świadectwa braku opieki, zaniedbania lub postępującej rujnacji zwiedzanych obiektów, w szczególności na nie usunięte ślady wandalizmu. W przypadku grup przyjazdowych istnieje pewna wrażliwość na fakt nie doceniania udziału ich grupy narodowej w powstaniu lub rozwoju danego obiektu albo ogólnie w kulturze kraju przyjmującego (może to dotyczyć np. Niemców we Wrocławiu, Malborku, w Świdnicy i Jaworze, Austriaków w Krakowie albo Żydów w Krakowie lub w Oświęcimiu (który traktują oni przede wszystkim, a może nawet wyłącznie jako miejsce martyrologii swojego narodu). Innego typu wrażliwość należy wykazać w przekazywaniu informacji historycznych grupom niemieckim, szczególnie w Oświęcimiu, w Warszawie i innych miejscach mocno związanych z II wojną światową.

Wymagania wobec prowadzącego grupę: Bardzo dobra znajomość okoliczności powstania i dziejów obiektów zwiedzanych podczas wycieczki, orientacja w ich szeroko rozumianym kontekście historycznym i regionalnym. Wyrobiona umiejętność zachowania kontroli nad rozproszoną grupą. W trakcie zwiedzania:

stała dbałość o wygodę uczestników i ich bezproblemowy dostęp do poszczególnych części obiektów, sprawny interesujący przekaz informacji w trakcie zwiedzania obiektów. W razie używania przewodników elektronicznych pilot powinien zatroszczyć się o sprawdzenie ich dobrego funkcjonowania. Musi on także interweniować w razie „zagubienia” zwiedzającego w ich treści. Ważna jest także umiejętność szybkiego i efektywnego tłumaczenia informacji (przewodnika) w razie potrzeby.

84