Kulturowa turystyka militarna

Literatura fachowa: Ta grupa podróży bywa definiowana wąsko, jako

„turystyka wojenna” - i w tej formie bywa nawet uważana za patologiczną formę turystyki kulturowej [Kowalczyk 2008b, s. 44], jako turystyka pól bitewnych [Ryan 2007, s. 177], pól bitewnych i urządzeń militarnych [Reitel 1993, s. 96 n], lub też znacznie szerzej, jako turystyka historyczno-militarna [Kowalczyk 2008b, s. 44-47] turystyka militarna [Reitel 1993, s. 110; Steinecke 2007, s.146] albo kulturowa turystyka militarna [Mikos v. Rohrscheidt 2008a, s 114 n].

W tym szerszym znaczeniu obejmuje ona podróże do miejsc bitew, obiektów i linii obronnych, muzeów o tematyce militarnej, na szlaki wypraw wojennych i do miejsc akcji militarnych albo wytwarzania uzbrojenia, na dawne a nawet funkcjonujące poligony, gdzie turyści mają możliwość kontaktu ze sprzętem wojskowym

153 [Kowalczyk 2009, s. 290]. W zależności od programu wypraw ten typ turystyki może spełniać funkcje historyczno–edukacyjne, kommemoratywno-martyrologiczne, polityczno-ideologiczne, kulturalno-rozrywkowe (pozostające w obszarze turystyki kulturowej) a także rekreacyjno-sportowe lub przygodowe, mające tylko luźną styczność z jej celami i funkcjami. Z uwagi na stwierdzaną przewagę walorów poznawczych w realizacji tej formy turystyki Kowalczyk [2009, s. 307] zdecydowanie zalicza ją w całej jej różnorodności do turystyki kulturowej¹⁶³. W polskiej literaturze przedmiotu podstawową pozycją jest obszerne opracowanie monograficzne Jędrysiaka i Mikosa v. Rohrscheidt [2011], w ostatnich latach pojawia się coraz więcej artykułów analizujących potencjał i organizację poszczególnych miejsc docelowych tej formy turystyki na terenie kraju.

Konflikty militarne są nierozłącznie związane z dziejami całej ludzkości. Ich dzieje, pamiątki, miejsca wydarzeń a nawet literackie opisy stały się istotną częścią tożsamości historycznej i kulturowej państw i narodów. Zwłaszcza zwycięskie bitwy i wojny, postaci bohaterów wielkich triumfów i twórcy monumentalnych dzieł obronnych są dziś ważnymi elementami specyficznej „kultury pamięci” która w przeszłości wykorzystywana była także dla celów ideologicznych i nacjonalistycznych, przyczyniając się do swoistej „heroizacji” umierania podczas wojny¹⁶⁴. We współczesnym świecie nie brak nadal takiej motywacji dla rozwijania masowej turystyki „patriotycznej” do miejsc o charakterze militarnym, zwłaszcza przez władze państwowe w krajach o określonych systemach politycznych.

Niemniej także w utrwalonych demokracjach istnieje żywe zainteresowanie dziejami wojen i militariów. Wyprawy edukacyjne i wycieczki szkolne włączają w swoje programy miejsca bitew lub obiekty militarne. Z reguły towarzyszy temu motyw refleksji nad własną historią narodową i coraz częściej także nad okropnością wojny i wartością pokoju.

O świadomie ukierunkowanym zainteresowaniu militariami i historią wojen świadczą także coraz liczniejsze stowarzyszenia miłośników fortyfikacji, uzbrojenia i sprzętu wojskowego, konkretnych historycznych formacji wojskowych, stowarzyszenia inscenizacji historycznych bitew i tym podobne, a także liczne i wysokonakładowe czasopisma i wydawnictwa o tej tematyce. Ich członkowie i czytelnicy interesują się tymi tematami jako częścią historii narodowej, rodzinnej,

163 Najszerszą pozycją w języku polskim na temat tej formy turystyki będzie z pewnością przygotowywane do wydania w PWE i spodziewane jeszcze w roku 2010 książkowe opracowanie T. Jędrysiaka i A. Mikosa v. Rohrscheidt „Kulturowa turystyka militarna”. W jej ramach zamieszczony jest m.in. szeroki rys historyczny tej formy wypraw kulturowych.

164 Pojęcia tego (Erinnerungskultur) używa i taką rolę historyczną przypisuje mu A. Steinecke w opisie roli pól bitewnych i wielkich obiektów militarnych w: Steinecke 2007, s. 145.

154

a często czynią z nich swoje hobby. Oni to i członkowie ich rodzin stanowią podstawową grupę potencjalnych klientów podróży kulturowych ukierunkowanych na obiekty militarne.

Kulturowa turystyka militarna to podróże turystyczne mające za cel uzyskanie osobistego doświadczenia lub edukację, w których istotną częścią programu, decydującą o podjęciu podróży lub udziale w niej jest zwiedzanie miejsc i obiektów o charakterze obronnym lub związanych z dziejami konfliktów zbrojnych a także wojska i uzbrojenia, dowódców i żołnierzy.

Z tak sformułowanego określenia turystyki kulturowej o charakterze militarnym wynika jego bardzo szeroki zakres, ale jednocześnie istotne ograniczenie. Ten rodzaj turystyki ukierunkowany jest nie tylko na fortyfikacje czy historyczne miejsca bitew z różnych okresów, które (choćby z uwagi na swój często monumentalny charakter lub oryginalne formy upamiętnienia) pozostają jego głównymi celami, lecz w wyborze swych celów zwraca się także ku miejscom związanym z biografiami znanych ludzi (wodzów, dowódców wojennych i bohaterów bitew, powstań, zbrojnej konspiracji), zakładom zbrojeniowym, muzeom gromadzącym pamiątki i sprzęt militarny, schronom i bunkrom służącym ludności w okresach wojen, a także związanym z dziejami tych konfliktów miejscom odosobnienia, uwiezienia i eksterminacji. W tak zdefiniowanym zakresie turystyki kulturowo-militarnej mieszczą się także dawne budowle obronne, wśród nich starożytne obozy wojskowe, średniowieczne zamki oraz fortece minionych epok, jednak o tyle, o ile traktowane są przez turystów właśnie jako obiekty wojskowe i obronne, nie zaś wyłącznie jako relikty historyczne – decydujący więc dla kwalifikacji jest motyw wyboru celu zwiedzania przez organizatora podróży lub samego turystę. Ważnym ograniczeniem jest sformułowanie, wymieniające „osobiste doświadczenie lub edukację” jako czynnik decydujący o kulturowym charakterze podróży. Uznanie – obok celów poznawczych – osobistego przeżycia uczestnika jako motywu kulturowego (w znaczeniu codziennej, powszechnej kultury) i uczynienie go tym samym kryterium kulturowego charakteru tego rodzaju podróży, oznacza poszerzenie zakresu pojęcia turystyki kulturowo-militarnej o bardzo liczną grupę wypraw o charakterze przeżyciowym, oferujących uczestnikom m.in. osobiste doświadczenie życia codziennego w obiektach militarnych (jak na przykład dzień w fortecy, na zamku), a także imprez organizowanych przez grupy inscenizacyjne lub miłośników obiektów militarnych. Jednocześnie ograniczenie motywów podróży do edukacji i osobistego doświadczenia pozwoli oddzielić od bardzo nawet szeroko rozumianej turystyki kulturowej wszelkie przedsięwzięcia turystyczne o charakterze rozrywkowym, organizowane także w historycznych miejscach obronnych

155 (jak zamki i fortece, a nawet bunkry). Pewną kwestią graniczną wydaje się zjawisko tzw. „dark tourism”¹⁶⁵, w dużej części związanego z dziejami konfliktów i wojen.

Wielu ludzi odwiedza miejsca krwawych bitew, masowej zagłady, więzienia czy szczególnie eksponowane miejsca egzekucji kierując się zwykłą ciekawością lub innymi motywami, nie do końca wyjaśnionymi przez naukę. Zaklasyfikowanie każdej tego rodzaju podróży byłoby możliwe zapewne dopiero po zbadaniu motywacji jej uczestników (jako kryterium decydującego) za pomocą ankiet, być może o ostatecznym jej zakwalifikowaniu decydowałyby motywy większości z nich.

Ważnym czynnikiem szybkiego rozwoju turystyki obiektów militarnych jest fakt, że coraz częściej władze regionalne i lokalne oraz organizacje turystyczne dostrzegają w obiektach militarnych na swoim terenie potencjalne cele turystyczne, otaczają je opieką, dokonują na miarę swoich możliwości ich konserwacji czy nawet rekonstrukcji, organizują w nich imprezy, oznaczają dojazd do nich na mapach turystycznych i za pomocą znaków oraz popularyzują je w ramach akcji promocyjnych.

Inna forma turystyki kulturowo-militarnej rozwija się spontanicznie, niezależnie od organizatorów podróży grupowych, coraz częściej jednak ściąga ich uwagę. W ostatnich dziesięcioleciach na terenie Europy, w ostatnich latach zaś także w Polsce stowarzyszenia miłośników militariów organizują (częściowo ze wsparciem władz lokalnych) kilkudniowe zjazdy dla zainteresowanych militariami w miejscach historycznie związanych z wojskiem lub wydarzeniami wojennymi¹⁶⁶ albo imprezy turystyczne, poświęcone swoim zabytkom militarnym, jak na przykład Dni Twierdzy¹⁶⁷ czy posiadające w międzyczasie bogaty, kilkudniowy program

165 Por. Stone 2006, s. 145-160. Autor proponuje tam ustalenie pewnej klasyfikacji produktów

„ciemnej turystyki” w zależności od ich programu od zawierających najmniej intensywne („light”) po najbardziej intensywne przeżycia z tej kategorii („darkest”). Badania nad turystyką, ukierunkowaną na zjawiska makabryczne zostały podjęte na szerszą skalę przez brytyjski University of Central Lancashire. Zestawił on obszerną bibliografię dla tego zjawiska, powszechnie dostępną na zorganizowanym przez tę uczelnię forum internetowym pod adresem: www.dark-tourism.org.uk.

(adres na dzień 16.11.2007).

166 Przykładem takich zjazdów jest organizowany corocznie od roku 2004 Międzynarodowy Zlot Pojazdów Militarnych w Bornem Sulinowie, byłym mieście wojskowym w województwie zachodniopomorskim. Zlot jest organizowany przez Stowarzyszenie Miłośników Militarnej historii Bornego Sulinowa i władze Miasta i Gminy Borne Sulinowo, bierze w nim udział około 4000 aktywnych uczestników, liczbę widzów spoza miasta i gminy ocenia się na około 15 000.

Por. Katalog Zlotu, wydany przez Urząd Miasta i Gminy Borne Sulinowo w roku 2005, s. 1-4.

167 Zob. Program VIII Dni Twierdzy Kostrzyn, które odbyły się 1 i 2vwrześnia 2007, opublikowany w Internecie w oficjalnym Biuletynie Informacji Publicznej, organie informacyjnym Urzędu Miasta Kostrzyna nad Odrą (www.kostrzyn.pl) pod adresem:

www.kostrzyn.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=339&Itemid=56 (data dostępu: 17 listopada 2007).

156

kulturowy inscenizacje historycznych bitew¹⁶⁸ z setkami uczestników i tysiącami widzów, w tym także turystów spoza bliskiej okolicy lub nawet spoza kraju.

Te ostatnie można wprawdzie zaliczyć także do kategorii inscenizacji historycznych, jednak ze względu na ich ściśle militarny program oraz na towarzyszące im imprezy związane z tematem historii militarnej są istotną częścią zjawiska turystyki kulturowo-militarnej.

Istnieją także organizacje i stowarzyszenia, a nawet międzynarodowe projekty¹⁶⁹ popularyzujące zwiedzanie obiektów militarnych i organizujące szlaki turystyczne oraz oferujące w kooperacji z touroperatorami grupowe wyprawy do celów tego rodzaju¹⁷⁰.

Profil uczestnika wypraw o charakterze militarno-kulturowym nie jest łatwy do ustalenia z powodu braku szerszych badań w tym zakresie. Obserwacja grupy potencjalnie najbardziej zainteresowanej wycieczkami tego rodzaju, czyli stowarzyszeń miłośników militariów wskazuje, ze ich członkami są osoby w bardzo różnym wieku (z dominującym udziałem ludzi młodych miedzy 18 a 30 rokiem życia i grupy w wieku 30-45 lat), z reguły wykształcone, traktujące zarówno swoją działalność w stowarzyszeniu jak i związane z tym wyjazdy turystyczne jako główne lub jedyne hobby. Z doświadczeń organizatorów podróży tego rodzaju a także prowadzących je pilotów wynika, że uczestnicy typowych wypraw grupowych do miejsc bitew i obiektów militarnych (w przeciwieństwie do uczestników wycieczek, dla których te cele nie są głównymi elementami programu wyprawy) są w większości dobrze zorientowani w tematyce i terminologii militarnej, a także w szerszym kontekście historycznym, związanym z wydarzeniami wojennymi lub z powstaniem tych obiektów.

168 Por. Program inscenizacji Bitwy pod Grunwaldem, zamieszczony w Internecie przez Stowarzyszenie Bitwy pod Grunwaldem (SBpG) pod adresem: www.grunwald1410.pl (link:

„program imprezy”, autor: Stowarzyszenie Bitwy Pod Grunwaldem, data dostępu: 17.11.2007).

Ta najstarsza regularnie odbywająca się (od 1998) i największa w Polsce (w niektórych latach 1400 uczestników czynnych) impreza tego typu trwa łącznie z warsztatami historycznymi i innymi ofertami towarzyszącymi nawet 6 dni (por. program w roku 2007).

169 Międzynarodowy Projekt „Baltic Fort Route”, zajmujący się naukowym badaniem, rekultywacją i turystyczną promocją fortec na terenie Niemiec Północnych, Polski, Litwy i Okręgu Kaliningradzkiego jest wspierany przez środki Unii Europejskiej w ramach programu Interreg IIIb.

W ramach projektu WP 4 zaplanowano cztery trasy turystyczne po obiektach militarnych Niemiec, Polski Litwy i Czech. Szerzej o działaniach projektu por. Pardela Ł. Szlakiem fortyfikacji państw nadbałtyckich, w: Głos Uczelni, Biuletyn Informacyjny Akademii rolniczej we Wrocławiu, nr. 155 (październik 2006), s. 3-5.

170 Por wspólna oferta Baltic Fort Route (Projekt Europejski z siedziba w Kostrzynie nad Odrą) i Biura Podroży KulTour.pl (Poznań), zamieszczona na stronie www.kultour.pl, wersja polska, w dziale:

Oferta wycieczek, pod linkiem „Śladami dawnych fortec” (autor: KulTour.pl/BFR, dostęp z dnia 17.11.2007).

157 Konsekwencją takiego składu grup turystycznych jest wymóg w stosunku do prowadzących ich wyprawy: znakomitej orientacji zarówno w historii konfliktów wojennych i militariów, jak i w terminologii wojskowo-inżynierskiej. W przypadku braku takiej wiedzy lepiej będzie ograniczyć się do ogólnych informacji historycznych i krajoznawczych, pozostawiając przewodnictwo grupy w obiektach dobrze przygotowanemu personelowi tych obiektów, który łatwiej sprosta jej wymaganiom.

Zwiedzanie w ramach podróży niektórych miejsc i obiektów, zwłaszcza tych, których wojenna historia wydarzyła się stosunkowo niedawno (jak wydarzenia II wojny światowej w Europie, zwłaszcza miejsca krwawych bitew czy masowej zagłady) wymaga – szczególnie w wypadku grup obcego pochodzenia – od prowadzących grupy turystów i obsługujących je na miejscu szczególnej wrażliwości historycznej i ostrożności w wyrażaniu opinii. W sytuacji niewielkiego dystansu czasowego wspomnienie o poległych lub zamordowanych może wzbudzić głębsze i czasem nawet niekontrolowane emocje, wynikające np. z osobistych przeżyć wojennych lub więzi rodzinnych z ofiarami konfliktu. W takich miejscach i w stosunku do takich grup ograniczenie się przy poruszaniu tematów związanych z wojną podczas podróży, a zwłaszcza podczas zwiedzania do faktów historycznych będzie najlepszym sposobem zapobieżenia niepotrzebnym konfliktom. Zadaniem organizatora wyprawy jest także takie skonstruowanie programu imprezy, by nie doszło do umieszczenia oferty rozrywkowej w czasowej bliskości zwiedzania miejsc kaźni czy rozlewu krwi.

Oferta dla uczestników podróży kulturowo-militarnych powinna uwzględniać ich specyficzne zainteresowania i pozostawić im wrażenie ekskluzywnego przeżycia. Dlatego w jej programie powinna się znaleźć możliwość zwiedzania miejsc mniej dostępnych pozostających poza ogólnymi trasami zwiedzania (jak korytarze minerskie, stanowiska artyleryjskie, bunkry) lub prezentacje czy udział w czynnościach wymagających pewnej szczególnej czy dodatkowej wiedzy lub umiejętności (jak ładowanie i strzał z historycznej broni, posługiwanie się sprzętem obserwacyjnymi, przejazd pojazdem opancerzonym i inne). Oznacza to zazwyczaj konieczność wykorzystania w zwiedzaniu tego rodzaju większej ilości personelu i zachowanie innych niż standardowe środków ostrożności. Uczestnicy takich podróży są także zainteresowani dodatkowym materiałem informacyjnym, w postaci map, planów, albumów z fotografiami i innego rodzaju pamiątek.

Na koniec wypada zaznaczyć istnienie pewnej prawidłowości, ważnej dla organizatorów turystyki. Wskazuje ona, że wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa oraz zwiększaniem się ilości czasu wolnego turystyka o charakterze

158

kulturowo-militarnym, podobnie jak inne typy podróży hobbystycznych, zyskuje coraz więcej zwolenników.

Główne destynacje turystyki militarnej. W Europie: Miejsca wielkich bitew, zwłaszcza z ostatnich dwóch wieków: Verdun (Francja), Wołgograd, Oreł, Biełgorod (Łuk Kurski), okolice Moskwy i St. Petersburga, Borodino, (Rosja), Arnhem (Holandia), Monte Cassino (Włochy), Lipsk (Niemcy), Waterloo (Belgia) wielkie linie lub ważne obiekty obronne (Linia Maginota, Wał Atlantycki na Wybrzeżu Kanału La Manche i Morza Północnego (Francja, Belgia, Holandia), Kreuzlingen (Szwajcaria), Wał Czechosłowacki (Sudety, Czechy), bunkier U-Bootów w Bremie (Niemcy). Ważne i dobrze zachowane fortece z XVI-XIX wieku (Besancon (Francja), Koblencja, Berlin-Spandau, Ulm, Mannheim, Königstein, Erfurt, Jülich (Niemcy), Hanstholm (Dania), Teresin, Jaromer, Brno (Czechy), St. Petersburg, Kronstadt, (Rosja), Landskrona (Szwecja), Petrovaradin (Nowy Sad – Serbia), Neuf-Brisach, Bellfort, Blaye, Salses (Francja), Bourtange, Kornwerderzand (Holandia), La Valetta (Malta), Palmanova (Włochy), Fort Kinsale (Irlandia), Soumennlinna (Helsinki – Finlandia), Narva-Iwanograd (Estonia – Rosja), Sewastopol, Kamieniec Podolski (Ukraina), Brześć (Białoruś), Hohensalzburg (Austria), Liege (Belgia). Najważniejsze starsze zamki-twierdze:

Avignon, Carcassonne, Chateau d If - Marsylia (Francja) Tower of London, Portsmouth (Wlk. Brytania), Alhambra (Grenada – Hiszpania), Kufstein, Graz (Austria), Eisenach, Norymberga, Lichtenau (Niemcy). W Polsce: Miejsca bitew:

Grunwald, Cedynia, linie obronne: Międzyrzecki Rejon Umocniony (MRU – Lubuskie), Wał Pomorski (Zachodniopomorskie), fortece: Modlin, Osowiec, Świnoujście, Poznań, Toruń, Srebrna Góra, Kłodzko, Kostrzyn n. O., Gdańsk (Wisłoujście), Przemyśl, Warszawa, Giżycko, Zamość, wielkie kwatery wojenne:

Wilczy Szaniec (Gierłoż k. Kętrzyna), Kompleks „Riese” (Góry Sowie), najważniejsze starsze zamki-twierdze: Malbork, Kwidzyn, Gniew, Wawel (Kraków). Ponadto popularnymi destynacjami są miejsca historycznych inscenizacji militarnych i zlotów oraz pokazów wojskowych, w tym lotniczych - z uwagi na charakter takich podróży można je zaliczyć także do turystyki historycznej (inscenizacje, rekonstrukcje) lub eventowej (zloty i pokazy).

Profil typowego uczestnika: Osoby zainteresowane historią wojen i militariów to w większości mężczyźni (jednak podróżujący często z rodzinami), przy czym ich wiek jest bardzo zróżnicowany. Stosunkowo liczne i dobrze zorganizowane są stowarzyszenia i inne grupy miłośników fortyfikacji i technik militarnych w USA, Wlk. Brytanii i Niemczech.

159 Szczególne wymagania: Uczestnicy tych wypraw oczekują możliwie nieograniczonego dostępu do miejsc i poszczególnych pomieszczeń bojowych, bardzo szczegółowych wyjaśnień natury techniczno-militarnej, prezentacji działania broni i urządzeń technicznych. Często poszukują wyczerpującej literatury o zwiedzanych obiektach. Chętnie przyjmują ofertę inscenizacji działań bojowych lub innych wydarzeń związanych z dziejami obiektów.

Szczególna wrażliwość: Poza oczekiwaniem na obiektywny (i w szczególnych miejscach delikatny) przekaz treści historycznych uczestnicy tych wypraw nie przejawiają szczególnego, grupowo specyficznego rodzaju wrażliwości.

Wymagania wobec prowadzącego grupę: Dobra znajomość w zakresie historii militarnej zwiedzanego regionu, orientacja w dziedzinie techniki militarnej, szerokie słownictwo fachowe w zakresie techniki militarnej. Orientacja w zakresie możliwości spędzania czasu wolnego na miejscu (obiekty często leżą w oddali od atrakcyjnych miast) i umiejętności organizacyjne (czasem także zdolności do improwizacji) w tym zakresie.