Opisywana postprawda jako „wciskanie kitu” nie jest zjawiskiem nowym, pomimo nowej nazwy. Za wzór osoby skutecznie posługującej się postpraw-dą można uznać sofistę sportretowanego w Platońskim Gorgiaszu. Tytułowy filozof, pytany przez Sokratesa o to, co jest największym dobrem, stwierdza:
„Umieć na ludzi przekonująco działać słowami wedle mego zdania; w sądzie skłaniać sędziów, a w radzie radców, a na zgromadzeniu publicznym publicz-ność i na każdym innym zebraniu, jakie tylko bywają zebrania obywatelskie.
Toż, jeśli taką moc posiadasz, to niewolnikiem będziesz miał lekarza, niewol-nikiem i nauczyciela gimnastyki, a ów dorobkiewicz, pokaże się, że się dla kogoś innego dorabia: nie dla siebie, tylko dla ciebie, który potrafisz mówić i nakłaniać tłumy”17.
Następnie w toku dyskusji nad powyższymi słowami Sokrates zastanawia się, czy wraz z poznaniem sztuki przekonywania nabiera się także innych umiejętności, właściwych dla tematu, na jaki się mówi. Wspólnie dochodzą do wniosku, że najważniejsza jest sztuka wymowy, podczas gdy pozostałe kompetencje nie są na dobrą sprawę potrzebne sofiście:
16 Por. J. Cachro, Aneks 3: filozofia ekonomii, w: Metodologia nauk, red. A. Grobler, Kraków 2006, s. 254.
17 Platon, Gorgiasz, przeł. W. Witwicki, Lwów–Warszawa 1922, s. 20.
„Sokrates: Nieprawdaż; i do innych sztuk wszystkich tak samo się odnosi mówca i retoryka; na rzeczy samej znać się nie potrzebuje, zgoła wiedzieć, jak się rzecz ma, a tylko wynaleźć jakiś środek na przekonywanie tak, żeby się człowiek wydał w oczach tych, którzy się na rzeczy nie znają, lepszym znawcą rzeczy, niż ci, którzy się znają.
Gorgiasz: Nieprawdaż, Sokratesie, że to wielkie ułatwienie: tak, nie na-uczywszy się innych sztuk, tylko tej jednej, zgoła nie gorzej wychodzić na tem, niż fachowcy?”18.
W wypowiedzi Gorgiasza można dostrzec ten sam element, który pojawił się w propozycji Frankfurta. Sofista nie jest zatroskany o prawdę, nie intere-sują go rzeczywiste kompetencje. Tym, co dla niego istotne, jest efektywność wypowiedzi i władza, jaką umiejętność wygłaszania mów daje sofiście. Gor-giasz jest gotów używać mieszaniny prawdy i fałszu tak, aby zdobyć władzę nie tylko nad słuchaczami niekompetentnymi, ale również nad tymi, którzy znają się na swojej robocie.
Oprócz sofistycznych przykładów, elementy związane z postprawdą moż-na zmoż-naleźć oczywiście u Machiavellego. Włoski dworzanin nie wahał się przed zalecaniem księciu kłamstwa wizerunkowego, udawania bycia cnot-liwym, przyjmowania odpowiednio roli lwa lub lisa. Wszystko to nie po to, aby wprowadzać poddanych w błąd, ale po to, aby właściwie nimi rządzić, aby utrzymać władzę i umożliwić ludziom odpowiednie funkcjonowanie19. Nie należy jednak ograniczać się do budzących negatywne skojarzenia sofi-stów czy makiawelisofi-stów. W niektórych sytuacjach postprawdę zalecał To-masz z Akwinu, mówiąc o „roztropnym zakryciu prawdy”20, wielki generał Sun-Tzu, Clausewitz czy Hugo Grocjusz.
podsumowanie
Biorąc pod uwagę, że zjawisko postprawdy/ „wciskania kitu” przetrwało wieki i się rozrosło, można założyć, że w ciągu wieków wypracowano mechanizmy radzenia sobie z udawaczami. Facebook opublikował mechanizm weryfikacji
18 Tamże, s. 32.
19 Por. N. Machiavelli, Książę, Kęty 2004.
20 Por. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, t. 20, przeł. F.W. Bednarski, Londyn 1975-1983, s. 105 (STh, II-II, q. 110, a. 3, odp. 4).
służący do radzenia sobie z fałszywymi wiadomościami i postprawdą. Wśród dziesięciu punktów ułatwiających rozpoznawanie takich wiadomości można znaleźć zalecenie podchodzenia z dystansem do tytułów, sprawdzania źródeł, zwracania uwagi na budzące emocje ilustracje, sprawdzania dowodów na po-dane informacje, potwierdzania informacji w innych źródłach oraz przyjęcie, że niektóre materiały są po prostu zwodnicze21. Należy zauważyć, że takie wska-zówki są pomocne, jednak wymagają wysokiej kultury u odbiorcy informacji.
Co najmniej od Arystotelesa wiadomo, że trudno jest osiągnąć tak wysoki po-ziom22. Powstaje więc pytanie, co mają robić „zwykli” użytkownicy mediów i komunikacji w ogóle w czasie postprawdy? Wydaje się, że z jednej strony na-leży zabiegać o jak najwyższe standardy komunikacji, z drugiej jednak przyjąć do wiadomości stan faktyczny. Rozprzestrzenienie się postprawdy, połączonej z fałszywymi wiadomościami i innymi technikami manipulacyjnymi, prowa-dzi do sytuacji, w której wszyscy funkcjonują w sytuacji obniżanego zaufania do mediów i do komunikacji w ogóle. Jak w każdej sytuacji obniżonego zaufa-nia, także w tej zawieszone zostają koszty wymiany informacji (czego przykła-dem mogą być powyżej przytoczone zasady Facebooka). Jednocześnie trzeba przyjąć, iż stan taki będzie stabilny, zgodnie z logiką tak zwanej nieparetoopty-malnej równowagi Nasha – w sytuacji, gdy można z dużym prawdopodobień-stwem przewidzieć ruchy drugiej strony, nie ma motywacji zmiany własnej taktyki. Wtedy, gdy gracz A jest przekonany, że działania innych graczy będą dla niego niekorzystne, obiera taktykę minimalizacji strat i nie ma motywacji do jej zmiany. Stan ten jest stabilny23. Można także porównać aktualną sytuację z modelem teoriogrowym znanym jako „tragedia wspólnego pastwiska”.
Wydaje się, że obecnie nie sposób „poradzić” sobie z postprawdą w sensie doprowadzenia do jej kompromitacji i/lub zaniknięcia. Towarzysząc ludzko-ści od wieków, uodporniła się ona na zarzuty bycia nieprawdą bądź kłam-stwem. Można wręcz wysnuć odmienne twierdzenie: prawda i prawdomów-ność jest zjawiskiem elitarnym (jak to wyobrażali sobie Platon i Arystoteles), ale również jest zjawiskiem niezapewniającym takiego stopnia efektywności
21 Por. Tips to spot false news, Centrum Pomocy Facebook, https://www.facebook.com/
help/188118808357379 (dostęp: 18.05.2017).
22 Por. Arystoteles, Etyka nikomachejska, w: tegoż, Dzieła wszystkie, t. 5, Warszawa 2000, s. 120 (1109a).
23 Por. M. Malawski, H. Sosnowska, A. Wieczorek, Konkurencja i kooperacja. Teoria gier w ekonomii i naukach społecznych, Warszawa 2004, s. 30.
w interakcjach społecznych jak postprawda. Brak troski o prawdziwość wy-powiedzi, umiejętność dostosowania się do rozmówcy, znalezienie odpo-wiednich emocjonalnych bodźców pozwalających na osiągniecie właściwego stopnia wiarygodności wydaje się już teraz immanentną cechą życia społecz-nego. Jedna z dróg wyjścia z tej „jaskini postprawdy” to postawienie sobie wysokich wymagań dotyczących postrzeganego świata, niezgoda na uprosze-nia i stereotypy oraz akceptacja niesatysfakcjonującej efektywności (de facto elitarności) działań zwalczających postprawdę.
Bibliografia
Arystoteles, Etyka nikomachejska, przeł. D. Gromska, w: Arystoteles, Dzieła wszystkie, t. 5, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Bok S., Lying. Moral choice in public and private life, Vintage Books, New York 1999.
Cachro J., Aneks 3: filozofia ekonomii, w: Metodologia nauk, red. A. Grobler, Znak, Kraków 2006.
Carson T.L., Lying and deception: theory and practice, Oxford University Press, Oxford 2010.
Chisolm R.M., Feehan T.D., The intent to deceive, „The Journal of Philosophy” 1977, t. 74, nr 3, p. 143-159.
Chudy W., Filozofia kłamstwa, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 2003.
Fallis D., Lying and deception, „Philosophers Imprint” 2010, t. 10, nr 11, s.1-22.
Frankfurt H., O wciskaniu kitu, przeł. H. Pustuła, Czuły Barbarzyńca Press, Warszawa 2005.
Friedman M., The methodology of positive economics, w: tegoż, Essays in positive econo-mics, Phoenix Books, Chicago 1953.
Keyes R., The post-truth era: dishonesty and deception in contemporary life, St. Martin Press, New York 2004.
Levitin D.L., Weaponized lies: How to think ciritcally in the post-truth era?, Penguin Random House, New York 2016.
Machiavelli N., Książę, przeł. C. Nanke, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2004.
Mahon J.E., A definition of deceiving, „International Journal of Applied Philosophy”
2007, 21:2, s. 181-194.
Malawski M., Sosnowska H., Wieczorek A., Konkurencja i kooperacja. Teoria gier w eko-nomii i naukach społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Platon, Gorgiasz, przeł. W. Witwicki, Książnica Polska, Lwów–Warszawa 1922.
Post-truth – hasło w: English Oxford Living Dictionary, https://en.oxforddictionaries.
com/definition/post-truth (dostęp: 12.05.2017).
Post-truth politics. Art of the lie. „The Economist” 10.09.2016, http://www.economist.
com/news/leaders/21706525-politicians-have-always-lied-does-it-matter-if-they-lea-ve-truth-behind-entirely-art?fsrc=scn/tw/te/pe/ed/artofthelie (dostęp: 12.05.2017).
Rabin-Havt A., Lies, incorporated: the world of post-truth politics, Anchor Books, New York 2017.
Tappolet C., Emotions and the intelligibility of acratic action, w: Weakness of will and pra-ctical irrationality, red. S. Stroud, C. Tappolet, Oxford University Press, Oxford 2007.
Tips to spot false news, Centrum Pomocy Facebook, https://www.facebook.com/
help/188118808357379 (dostęp: 18.05.2017).
Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, t. 20, przekład zbiorowy pod dyr. S. Bełcha, przeł.
F.W. Bednarski, Veritas, Londyn 1975-1983.
Word of the year 2016 is…, w: English Oxford Living Dictionaries, https://en.oxforddictionaries.
com/word-of-the-year/word-of-the-year-2016 (dostęp: 12.05.2017).
Streszczenie
Artykuł skupia się na próbie odróżnienia zakresu pojęciowego terminu postpraw-dy od często utożsamianego z nim pojęcia kłamstwa. Wskazane zostają różni-ce między zakresami znaczeniowymi pojęć: kłamstwo, zwodzenie, oszustwo i postprawda w językach polskim i angielskim, aby uniknąć pokusy prostego przenoszenia znaczeń. Następnie wskazana zostaje interpretacja postprawdy jako
„wciskania kitu” – aktywności językowej mającej na celu wyłącznie efektywność wypowiedzi. W zakończeniu wskazuje się powszechność (historyczną i współczes-ną) występowania postprawdy.
Słowa kluczowe: postprawda, kłamstwo, oszustwo, Platon, Arystoteles, Harry Frankfurt, Thomas Carson