Wracając do definicji, zauważymy, że postprawda opisywana jest jako pew-nego rodzaju „sytuacja”, w której informacje kształtują opinię publiczną.
Do wcześniejszych zastrzeżeń definicyjnych związanych z opinią publicz-ną chciałbym dodać, czego w tej definicji brakuje. Nacisk położony jest na informację kształtującą opinię, ale wydaje się, jakby działo się to wszystko w próżni, ponieważ brak jest podmiotu, który tę informację przyjmuje, ana-lizuje i ocenia. Uwaga Sokratesa o lekarzach jasno nam to pokazuje. W przy-kładzie z dyskusji z Gorgiaszem nie są istotne argumenty, jakimi posługują się mówca i lekarz, ważne są wiedza i umiejętności analizy u odbiorców in-formacji. Sokrates odsuwa więc treść informacji, a uwagę kieruje w stronę podmiotu, czyli odwrotnie niż jest to przedstawione w definicji.
Być może lepiej widoczne to będzie, gdy sytuację tę wpiszemy w doniosły i jednocześnie prosty model sytuacji komunikacyjnej zaproponowany przez Harolda Lasswella11. Składa się on z pięciu elementów, któremu odpowia-dają następujące pytania: 1) Kto mówi? 2) Co mówi? 3) Jakim środkiem przekazu? 4) Do kogo? 5) Z jakim skutkiem? Model ten służy głównie do analizy instrumentalnych form komunikowania, badającej oddziaływanie jednostronne, gdzie celem nadawcy jest zmiana postaw adresatów. Przez to ma on szerokie zastosowanie do badań komunikacji medialnej, ale też trud-no go stosować przy analizie komunikowania interpersonalnego. Model ten odsuwa wszelkie konteksty psychologiczne, społeczne czy technologiczne,
11 T. Goban-Klas, Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i In-ternetu, Warszawa 2004, s. 56-57.
ale przez to zyskuje na klarowności. W tej interpretacji powyższe warunki można zredukować, aby wyłuszczyć najważniejszy wniosek.
Definicja postprawdy dotyczy w szczególności dwóch elementów modelu Lasswella, mianowicie treści przekazu oraz efektu, jaki wywołuje u odbior-ców12. Jednak główna uwaga opisujących ten problem dotyczy treści, które otrzymujemy, przy prawie całkowitej marginalizacji odbiorcy treści, a do-kładniej, jego zdolności do krytycznej analizy odbieranych informacji, co ogniskuje się w ostatnim elemencie modelu – skutkach aktu perswazyjnego.
Zdolności te wpływają bowiem na skalę oddziaływania danych informacji na odbiorcę. Mimo to występuje coraz większe zainteresowanie problemem fałszywych informacji podawanych przez media, ale też pojawiają się próby stworzenia mechanizmów chroniących przed rozprzestrzenianiem się fake newsów13. Trudniej natomiast spotkać interpretacje, w których problem ten byłby usadawiany nie po stronie treści, lecz kompetencji komunikacyjnych odbiorców. A wydaje się, na co również wskazywał Sokrates, że to odbiorca jest najważniejszym elementem tej konstrukcji. Wskazałem, że z informacja-mi prawdziwyinformacja-mi i fałszywyinformacja-mi (jak i postprawdziwyinformacja-mi) mamy do czynienia już od czasów starożytnych. Dzisiejszy problem nie jest czymś jakościowo nowym. Tak jak nie jest nowe to, że podejmowane są próby wpływu na lai-ków i dyletantów w danej dziedzinie. Często chodzi o zagadnienia polityczne i społeczne, które w ustroju demokratycznym są domeną wszystkich obywa-teli. Zmieniły się tylko metody i skala oddziaływania na odbiorców.
Ciekawym zjawiskiem może być fakt, o którym się obecnie wspomina, że nawet po uświadomieniu sobie, iż informacje, na których zbudowaliśmy po-gląd na dany temat, są fałszywe, nawet po ich zakwestionowaniu oraz otrzy-maniu sprawdzonych informacji nie zmieniamy raz powziętego zdania. To jest być może nowe w stosunku do przeszłych epok, w których potwierdzona wiedza cieszyła się dużym szacunkiem. Pobieżna analiza wskazywać może, że wpływy postmodernistyczne można znaleźć w większym stopniu tutaj niż w opisanym wcześniej momencie fundowania całego problemu postpraw-dy. Mogą na to wskazywać między innymi niemożliwość ustalenia jednego
12 To znowu jest uproszczenie, ponieważ wiemy, że często kanał przekazu jest przekazem, że działają różnego rodzaju szumy komunikacyjne i sprzężenia zwrotne, że ważną rolę odgry-wają przywódcy opinii. Niemniej takie przedstawienie problemu wydaje mi się tu adekwatne.
13 J. Condliffe, Wikipedia’s Founder Wants to Fix Fake News, https://www.technologyreview.
com/s/604268/wikipedias-founder-wants-to-fix-fake-news/ (dostęp: 10.08.2017).
zdania (jednej prawdy) dla wszystkich ludzi czy przekonanie o dochodzeniu do niej własnymi ścieżkami, czego przyczyną może być coraz bardziej wybu-jały indywidualizm.
Sceptycyzm
Chciałbym teraz podjąć próbę znalezienia recepty na negatywne efekty zja-wiska kryjącego się pod terminem postprawda. W tym celu posłużę się ka-tegorią klasycznego sceptycyzmu, zwanego czasem starożytnym14. Główną cechą tego prądu myślowego jest postawa wątpienia i kwestionowania twier-dzeń, które mają być wiedzą. Dyskredytowanie lub obalanie poszczególnych teorii nie jest jednak celem samym w sobie, lecz wykorzystuje się je po to, by uzyskać wiedzę pewną. Radykalna forma sceptycyzmu odrzuca pogląd, że w ogóle jesteśmy w stanie posiąść wiedzę, jednak takie podejście może być uznane za nihilistyczne, co może odsuwać chęć jakiegokolwiek poznania.
Tego rodzaju odparcie podejścia radykalnego wiązać można z medytacjami Kartezjusza, mającymi doprowadzić go do niewzruszonego fundamentu, na którym można budować wiedzę pewną. Wśród starożytnych przedstawicieli sceptycyzmu wyróżnić można między innymi Pyrrona z Elidy i Sekstusa Em-piryka. Ponadto sceptyczne podejście rozwijali późniejsi myśliciele, tacy jak Michel de Montaigne, Kartezjusz czy David Hume.
Wątpienie jako podstawowa zasada sceptyków powodowało, że sąd o danej rzeczy należało zawiesić do momentu uzyskania pewniejszej wie-dzy na ten temat. Wynika stąd, że sceptycy chcieli uzyskać wyniki bardziej zobiektywizowane, pozbawione elementu niepewności, który związany jest na przykład z emocjami. Dystansowali się od wszelkich niepotwierdzonych informacji, aby uniezależnić się od przypuszczeń. Przyjmowali, że każde twierdzenie może zostać pozytywnie zweryfikowane, a zatem Sokrates był w tym względzie bardzo podobny do sofistów. Niemniej sofiści nie uznawali prawdy jako wartości obiektywnej, czym na pewno różnili się od Sokratesa.
Ten dystans sprawiał też, że sceptycy byli świadomi różnych podejść oraz swojego położenia, co rozwijało ich samowiedzę.
14 K. Vogt, Ancient Skepticism, https://plato.stanford.edu/entries/skepticism-ancient/ (dostęp:
10.08.2017).
Przechodząc do postprawdy, widzieliśmy, że główny problem leży w kompe-tencjach ludzi do analizy i oceny konkretnych informacji. W tym wypadku na-stawienie sceptyczne może pomóc w obronie przed coraz większą liczbą przeina- czeń i tak zwanych fake newsów. Tyczy się to nie tylko obrony przed fałszywymi komunikatami, które poddają się wartościowaniu na prawdę i na fałsz, ale też treściami odwołującymi się do naszych przekonań i emocji, przeciwko którym również występowali sceptycy. Wiadomo, że postulat, by wszyscy zaczęli nagle wątpić i dociekać prawdziwości treści medialnych, jest utopijny.
Istnieje jednak w życiu społecznym precedens pokazujący, że możliwy jest wzmożony sceptycyzm nawet dla dużych grup społeczeństwa. Tym pre-cedensem, tą „instytucją” jest przypadający 1 kwietnia prima aprilis. Jest to nieformalny dzień żartów, kiedy oczekujemy dowcipów i wprowadza-nia w błąd ze strony innych ludzi i mediów. Rokrocznie płyną one również z ogólnokrajowych telewizji i gazet, a więc ze świadomością bycia nabranym poszukujemy wiadomości zmyślonych. Zatem sama świadomość i możli-wość żartów sprawia, że tego dnia przyjmujemy inną, bardziej sceptyczną postawę przy odbiorze mediów. Wydaje się więc, że mimo trudności związa-nych z nawykiem wątpienia możliwy jest nieco bardziej sceptyczny odbiór treści płynących z mediów. Potrzeba jednak szerokiej edukacji społeczeństwa w aspekcie możliwości manipulacji czy zniekształcania faktów. Pierwszym krokiem ku temu jest zmiana nastawienia.
Podsumowując, w powyższym tekście wskazałem, że postprawda, definio-wana za słownikiem oksfordzkim, jest terminem popularnym, ale zjawisko kryjące się pod tą definicją odnosi się do znanych już w starożytności praktyk manipulacji i sofistycznych technik przekonywania. Sama definicja skupia się w dużej mierze na problemie informacji, które do nas docierają, ale marginali-zuje problem podmiotu odbierającego komunikaty, który wydaje się ważniej-szą częścią tej konstrukcji. Sam odbiór i analiza treści jest dla nas tak naturalna i bezwiedna, że zapominamy o trudnościach z tym związanych. Pokazuje to na przykład Swietłana Aleksijewicz, opisując czas transformacji ustrojowej ZSRR na początku lat 90. XX wieku. Oprócz ludzi pragnących zmian, „liczniejsi byli ci, których wolność irytowała: «Kupiłem trzy gazety i w każdej mam inną prawdę. A jak poznać, która prawda jest prawdziwa? Dawniej przeczytało się rano »Prawdę« i wszystko człowiek wiedział. Wszystko rozumiał»”15. Trzeba
15 S. Aleksijewicz, Czasy secondhand. Koniec czerwonego człowieka, przeł. J. Czech, Wołowiec 2014, s. 10.
zatem pamiętać, że własne dążenie do prawdy jest zadaniem trudnym i wy-magającym wysiłku. Daleka jest droga do tego, by za wspomnianym już Mi-chelem de Montaigne’em móc powiedzieć: „Co do mnie, mało podlegam tym gwałtownym wzruszeniom: mam odczucie z natury twarde, a umacniam je i krzepię jeszcze z każdym dniem przez zastanowienie”16.
Bibliografia:
Aleksijewicz S., Czasy secondhand. Koniec czerwonego człowieka, przeł. J. Czech, Wydaw-nictwo Czarne, Wołowiec 2014.
Condliffe J., Wikipedia’s Founder Wants to Fix Fake News, https://www.technologyreview.
com/s/604268/wikipedias-founder-wants-to-fix-fake-news/ (dostęp: 10.08.2017).
Goban-Klas T., Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Montaigne M. de, Próby. Księga pierwsza, przeł. T. Boy-Żeleński, E. Cięgielewicz, Pań-stwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1957, wersja mobi.
Platon, Gorgiasz. Menon, przeł. W. Witwicki, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2002.
Vogt K., Ancient Skepticism, https://plato.stanford.edu/entries/skepticism-ancient/ (dostęp:
10.08.2017).
Word of the Year 2016 is…, w: English Oxford Living Dictionaries, https://en.oxforddictionaries.
com/word-of-the-year/word-of-the-year-2016 (dostęp: 10.08.2017).
Streszczenie
Jedną z przyczyn znacznej popularności terminu postprawda – słowa roku 2016 – było łączenie go z wydarzeniami politycznymi i próba ich wyjaśniania przy po-mocy tego słowa. Mimo że definicja ma wydźwięk współczesny, to wydarzenia z przeszłości odpowiadają zarysowanej w niej charakterystyce. Warto więc prze-analizować zjawisko, dodając do niego kontekst historyczny. W tym artykule przedstawiam krytyczną analizę definicji postprawdy, konfrontuję to z opisanym u Platona problemem sofistów, następnie sytuację tę interpretuję poprzez model komunikacji Harolda Lasswella oraz wskazuję na możliwe rozwiązania problemu, które podaje nam klasyczny sceptycyzm.
Słowa kluczowe: postprawda, definicja, sofiści, model komunikacji Lasswella, sceptycyzm
16 M. de Montaigne, Próby. Księga pierwsza, przeł. T. Boy-Żeleński, E. Cięgielewicz, Warsza-wa 1957, wersja mobi, loc. 806.