Skutki zaistnienia

Postprawda towarzyszy interesom, ideologii lub/i niewiedzy. Staje się nie-kiedy elementem szumu informacyjnego dezinformującego ludzi, a nawet zniechęcającego ich do polityki i społecznej aktywności – zwłaszcza niższych

25 M. Kleiber, Sceptycyzm jest dziś w cenie, „Rzeczpospolita” 15.04.2017, nr 87, s. A11.

warstw społecznych, które walki o idee, władzę lub pieniądze nie odbierają jako dotyczące ich na co dzień i bezpośrednio. Pogłębia wówczas poczucie bezsilności, izolację od realiów. Niektóre środowiska ideologizują się, walcząc o swoją prawdę/postprawdę, inne uciekją od świata informacji jako wolności wyboru zmanipulowanych faktów²⁶.

Ideologizacja świadomości społecznej, upowszechnianie i uwewnętrznia-nie postprawd fragmentaryzuje społeczeństwo, bowiem dzieli je na zwolen-ników poszczególnych idei i postprawd na zasadzie silnie emocjonalnej. Po-szczególne środowiska zamyka w ramach mass mediów głoszących wyłącznie odpowiadające im poglądy, co niegdyś było w tej skali niemożliwe lub mało prawdopodobne. To – zauważa publicysta – „[…] z czasem prowadzi do swego rodzaju rozpadu świata, w którym każdy żyje w swojej bańce, wśród «swoich»

informacji, produktów i znajomych. Coraz trudniej się porozumieć”²⁷. „Zry-wamy niekiedy kontakty z ludźmi – pisze Mirosław Szreder – którzy przeszli

«na drugą stronę», a sami chłoniemy kolejne porcje informacji potwierdza-jących nasz własny punkt widzenia. W ten sposób wzmacniamy emocjami dość powszechny błąd poznawczy, znany jako błąd potwierdzenia (konfirma-cji). Polega on na poszukiwaniu i przetwarzaniu tylko tych informacji, które potwierdzają nasz wcześniejszy pogląd, z jednoczesnym odrzucaniem lub po-mniejszaniem znaczenia obserwacji, które mu przeczą”²⁸. Zarazem postpraw-dy ułatwiają jednostkom lub grupom realizacje ich interesów bez refleksji nad możliwościami przetrwania całego społeczeństwa w sytuacji realizacji takich partykularnych wartości/interesów. Pojęcie dobra wspólnego zanika.

Stefan Kisielewski jeszcze przed wojną pisał o terrorze ideowym. Jego konsekwencjami są według niego: „1) rygoryzm i nietolerancja ideowa, 2) niechęć do wolnej, krytycznej myśli i w ogóle do stałego myślenia, 3) po-garda dla stanowisk odmiennych i dyskwalifikowanie ich bądź jako przesta-rzałych i niezgodnych z duchem czasu, bądź wprost jako będących wynikiem

26 Postprawda, co oczywiste, nie występuje wyłącznie w świecie polityki. Jak zauważa Artur Bartkiewicz, „[…] w Chinach – jak wynika z analizy tamtejszej firmy Tencet – spośród dziesięciu dotychczas najpopularniejszych postprawdziwych historii w 2017 roku, aż osiem dotyczyło żywności”: A. Bartkiewicz, Post albo prawda, „Rzeczpospolita. Plus Minus”

10-11.06.2017, nr 23, s. 10.

27 M. Herman, Internet zaczyna zjadać własny ogon, „Gazeta Polska Codziennie” 06.04.2017, nr 81, http://gpcodziennie.pl/62700-internetzaczynazjadacwlasnyogon.html (dostęp:

15.04.2017).

28 M. Szreder, Umysł w epoce postprawdy, „Tygodnik Powszechny” 09.04.2017, nr 15, s. 59.

łatwowierności i głupoty. Myślący zwolennik terroryzmu ideowego myśli tyl-ko raz. Kiedy raz doszedł do wniosku, że taki czy inny klucz jest prawdziwy, wtedy zamyka głowę na cztery spusty: nie potrzebuje już przecież myśleć, ma swój klucz, którym wali przeciwników po łbach i żadne wątpliwości już go się nie imają”²⁹. Osoby samodzielnie myślące, niepoddające się naciskom po-zaintelektualnych emocji, myśleniu partyjnemu, określane są coraz częściej mianem „symetrystów” i poddawane presji opowiedzenia się po którejś ze stron (co świadczy o sile konfliktu, jego dychotomicznym charakterze i zara-zem o patologizacji życia społecznego). Opcję przeciwną dezawuuje się i dys-kredytuje moralnie tylko z tej racji, że nie jest po „naszej, jedynie słusznej”

stronie, używa sformułowań wartościujących wykluczających ze wspólnoty politycznej (kulturowej, narodowej)³⁰. Terroryzmowi ideowemu sprzyja po-lityczna poprawność jako idea odchodzenia od prawdy w imię określonych (cenionych przez niektóre środowiska) wartości. Poprawność polityczna, będąca specyficzną cenzurą epoki postnowoczesnego świata, opiera się na przemijających ideowych (kulturowych) modach mających często wymiar moralny, z których powinny wynikać – zdaniem ich zwolenników – postawy.

Ideowym wojnom sprzyja niszczenie autorytetów w imię ich „dekonstrukcji i odbrązawiania” w mass mediach, co ma świadczyć o wolności i nieuleganiu kulturowym presjom ograniczającym naszą wolność ekspresji. Niszczenie autorytetów idzie w parze z niszczeniem wartości stojących za nimi, w kon-sekwencji moralnym rozchwianiem. Rzeczywistość staje się coraz bardziej płynna, niedookreślona, nieustrukturyzowana, w tej sytuacji postprawda jest jednocześnie przejawem i rezultatem tych procesów (zaistniałych zjawisk społecznych).

Postprawda jest zarazem przyczyną i skutkiem odchodzenia od racjonalno-ści. Towarzyszy jej łatwość zmienności postaw, załamanie się intelektualnego wymiaru znacznej części kultury określanej jako wysoka. Upowszechnianie się postprawd niszczy demokrację jako przejrzysty system wyborów społecz-nych opierający się na możliwości rozpoznania rzeczywistości współczesnego

29 S. Kisielewski, Terroryzm ideowy, „Bunt Młodych” 25.02.1936, nr 3, http://retropress.pl/

bunt-mlodych/terroryzm-ideowy/ (dostęp: 15.05.2017).

30 M. Piłka, PiS z Balcerowiczem, „Rzeczpospolita” 01.08.2017, nr 177, s. A10, pisze: „Żyje-my w czasach, gdy debatę publiczną zastąpiła propaganda. Nie konfrontacja argumentów, a budowanie narracji jest treścią współczesnego życia publicznego. Fakty mają drugorzędne znaczenie, liczą się emocje, budowanie wizerunku, eksploatowanie strachu i nadziei czy dzielenie społeczeństwa na swoich i obcych”.

świata. Skłania elity dysponujące mass mediami do manipulowania wielkimi grupami społecznymi w interesie tych elit. Ułatwia też powstawanie teorii spiskowych, upowszechnianie się plotek w świecie odbieranym jako coraz mniej racjonalny, nieprzewidywalny, ograniczający nasze możliwości wpły-wania nań. Tradycyjne struktury (więzi) społeczne niszczy turbokapitalizm, ukierunkowując jednostki jednoznacznie na zysk, odzierając je z wartości wykraczających poza gospodarcze merkantylizmy.

Postprawdy znaleźć można w wystąpieniach przedstawicieli chyba wszystkich opcji politycznych, aczkolwiek z różnym ich nasileniem. Two-rzą je przede wszystkim elity: polityczne, kulturowe, dziennikarze, niekiedy ludzie nauki, nierzadko intelektualiści. Kłamstwo przestaje być piętnowa-ne jak niegdyś, przywykamy doń. Postprawda do pewpiętnowa-nego stopnia anihi-luje kłamstwo w jego dawnym klasycznym rozumieniu, zatem winę i karę, rozluźnia więzi społeczne, ma charakter w jakimś stopniu nihilistyczny, amoralny. Nie panujemy intelektualnie i emocjonalnie nad różnorodnoś-cią, chaosem tego świata. Postprawda jest przejawem odstępstw od prawd, których w natłoku chaosu informacyjnego nie jesteśmy w stanie rozpo-znać, przeanalizować, potwierdzić lub zaprzeczyć im. Poszukiwanie praw-dy nadawało naszemu istnieniu wymiar intelektualny, refleksyjny, w nauce analityczny, myśli – filozoficzny, religii – teologiczny. Postprawda niwe-luje, rozmywa te wymiary. Często zamienia je na bezrefleksyjne emocje.

Jest świadectwem umysłowego niechlujstwa. Jest też skutkiem przemian komunikacji społecznej. Sądzić też można, że postprawda jest w jakimś stopniu następstwem masowego zaistnienia technicznych środków przeka-zu (Internet, tablety, smartfony), współwystępującym z nimi światem gier kreującym fikcyjne rzeczywistości – bawieniem się takimi możliwościami.

Towarzyszące temu nawyki, mentalności przenoszone są niekiedy w świat realny. Okazało się, że nowe technologie wizualne, które miały uczynić z nas społeczeństwo wiedzy, daleko częściej dają dostęp do nich ludziom niekompetentnym, rozemocjonowanym frustratom, wyładowującym się w Internecie, wskutek czego to źródło potencjalnych informacji stało się w przytłaczjącej większości zbiorem półprawd i jawnych fałszów. Więk-szość użytkowników tego środka przekazu z zawartej w nim wiedzy nie chce korzystać bądź nie potrafi.

Jesteśmy dziećmi postnowoczesności (postmodernizmu) preferują-cej względność wartości tego świata, lewicy – upowszechniająpreferują-cej wiarę w postęp i zmianę dla zmiany, dziećmi TV i Internetu zanurzających nas

w chaos informacji, norm, wzorów i przekłamań w imię finansowych intere-sów i ideologii. Taki świat sprzyja ludziom sprawnym intelektualnie i silnym osobowościowo, stawia na pozycji przegranych słabych, niezaradnych, nie-zdeterminowanych w dążeniu do sukcesu.

Konsekwencją poszerzania się zjawiska określanego jako postprawda jest – na poziomie środowisk operujących na co dzień słowem jako środ-kiem analizy – obniżenie się jakości intelektualnego wymiaru opisów i analiz współczesnego świata w wielości jego zaistnień: politycznych, gospodarczych, kulturowych, ale także coraz częściej i naukowych. Polityczna poprawność jako zbiór uwarunkowanych moralnie odstępstw od prawdy jest przykła-dem kulturowej bariery uniemożliwiającej postawienie rzetelnej diagnozy, co z kolei powoduje niemożność rozwiązania problemu. Przykładem jest kon-flikt wywołany narastającą obecnością muzułmanów w Europie. Popraw-ność polityczna często uniemożliwia rzetelną (także naukową), „chłodną”, nienasyconą emocjami analizę problemu, prowadzoną publicznie zwłaszcza w społeczeństwach (mass mediach) zachodniej Europy. Postprawda jest świa-dectwem głębokiego kryzysu cywilizacji zachodniej, czynnikiem pogłębiają-cym ten kryzys i zarazem jego skutkiem. Oducza ona, na poziomie społeczeń-stwa jako całości, rzetelnego, racjonalnego myślenia, a więc i postępowania, mitologizuje świat faktów i relacji społecznych, zagłębia nas w emocje. Jej wymiar relatywistyczny rozmywa ważne w kulturze europejskiej kategorie wyraźnych dychotomicznych podziałów na dobro i zło, piękno i brzydotę, prawdę i kłamstwo, wolność i zniewolenie, prawo i bezprawie. Przyczynia się do tego, że świat staje się dla nas mniej zrozumiały – akceptujący dowolność wyborów bez ich moralnych odniesień – a my osłabiamy swą podmioto-wość w imię nie tylko niesprzeciwiania się narzucanym ideom (odchodze-nia od prawdy), ale wręcz czynnej ich akceptacji. Nasilanie się postprawdy wraz z wieloma innymi negatywnymi zjawiskami jej towarzyszącymi może w skrajnym przypadku prowadzić z czasem do ostatecznego załamania się istniejących struktur, świata wartości. Może też w sytuacji znacznego natęże-nia tych zjawisk wywołać reakcję obronną – gwałtowne „odchylenie się wa-hadła w drugą stronę”, tym razem pojawienie się czynników prowadzących do reintegracji społeczeństwa w jej stopniu skrajnym. Mówiąc nieco inaczej, im głębsze będą procesy dezintegracji społecznej mające „przeformułować”

obecne społeczeństwa, preferowane rozwiązania zgodne z wizjami elit tego świata – a takie „wspaniałe” wizje niebiorące pod uwagę realiów społecz-nych zdarzyły się w ostatnich wiekach co najmniej dwukrotnie z fatalnym

skutkiem dla Europy – tym silniejsza może być reakcja prowadząca do zbyt mocnego przechyłu w drugą stronę. Obecnie procesy te są inicjowane na ogół odgórnie, by powołać się na nie do końca słuszną analogię do czasów monarchii absolutystycznych, i niewiele mają wspólnego z demokratyczny-mi ideademokratyczny-mi Europy. Czy wzorem Ludwika IV dzisiejsze elity brukselskie mo-głyby powiedzieć, że „Europa – to My”?

podsumowanie

Sumując powyższe rozważania, można stwierdzić, że przyczyn pojawienia się postprawdy należy szukać nie tylko w teraźniejszości, ale i w dość od-ległej przeszłości. Mamy tu bowiem do czynienia z historycznie, kulturo-wo uwarunkowanym ciągiem przyczynokulturo-wo-skutkowym: zanikiem warstw elitarnych, etosowych tworzących kulturę wyższą, w tym wzorów zacho-wań promujących honor i prawdomówność, z laicyzacją życia społecznego, w której procesie zdesakralizowana prawda nie zyskała żadnego innego real-nego, głęboko uwewnętrznioreal-nego, stałego oparcia (opatrzonego pozapraw-nymi sankcjami). W wyniku szeregu zjawisk politycznych, gospodarczych i kulturowych, w tym „buntu mas”, młodzieżowej kontrkultury 1968 roku, rozwoju wizualnych mass mediów i turbokapitalizmu, prawda zyskała wy-raźny wymiar relatywistyczny, a nowa rzeczywistość znalazła ideowy wyraz w koncepcji określonej jako postnowoczesność. Odstępstwa od prawdy – in-tencjonalne, wynikające z niewiedzy lub szybkości przekazu – stały się coraz powszechniejsze w natłoku informacji, pełnej emocji walce o widzów bądź o polityczne poparcie dla partii lub opcji ideowych. Mamy poczucie życia w świecie chaosu: informacji, wartości i wzorów kulturowych. Skutkiem tego jest słabnięcie kategorii racjonalnego myślenia, kultury dyskusji, inte-lektualnego wymiaru kultury wyższej, polityczno-kulturowa fragmentaryza-cja społeczeństwa. Słabnięcie podmiotowości jednostek i więzi społecznych, kształtowanie się płynnych tożsamości pogłębia kryzys cywilizacji zachod-niej. Postprawda jest jedynie jednym z wielu elementów tego procesu.

Bibliografia

AKu, Putin mówi, że na Krymie nie ma rosyjskich żołnierzy?! A ten to co? Zobacz WIDEO, 05.03.2014, http://www.se.pl/wiadomosci/swiat/putin-mowi-ze-na-krymie-nie-ma--rosyjskich-zolnierzy-ten-to-co-zobacz-wideo_384454.html (dostęp: 10.04.2017).

Bartkiewicz A., Post albo prawda, „Rzeczpospolita. Plus Minus” 10-11.06.2017, nr 134.

Bierdiajew M., Zarys metafizyki eschatologicznej, przeł. W. i R. Paradowscy, Wydawnic- two Antyk, Kęty 2004.

Chałasiński J., Kultura i naród. Studia i szkice, Książka i Wiedza, Warszawa 1968.

Co to jest astroturfing? Spiskowa teoria dotycząca protestów, se.pl, 23.07.2017, http://

www.se.pl/wiadomosci/polityka/co-jest-astroturfing-spiskowa-teoria-dotyczaca--protestow_1010027.html (dostęp: 27.07.2017).

Dura M., Putin: Krymu nie zajęli Rosjanie. Majdan szkolił się w Polsce i na Litwie, 05.03.2017, http://www.defence24.pl/63446,putin-krymu-nie-zajeli-rosjanie-majdan--szkolil-sie-w-polsce-i-na-litwie (dostęp: 10.04.2017).

Faryno J., Правда/Истина, w: Mentalność rosyjska. Słownik, red. A. Lazari, Wydawnic- two Ibidem, Katowice 1995.

Herman M., Internet zaczyna zjadać własny ogon, „Gazeta Polska Codziennie”

06.04.2017, nr 81, http://gpcodziennie.pl/62700-internetzaczynazjadacwlasny-ogon.html (dostęp: 15.04.2017).

Jasinowski B., Wschodnie chrześcijaństwo a Rosja, Wydawnictwo Instytutu Naukowo--Badawczego Europy Wschodniej, Wilno 1933.

Kisielewski S., Terroryzm ideowy, „Bunt Młodych” 25.02.1936, nr 3, http://retropress.

pl/bunt-mlodych/terroryzm-ideowy/ (dostęp: 15.05.2017).

Kleiber M., Sceptycyzm jest dziś w cenie, „Rzeczpospolita” 15.04.2017, nr 87.

Klemperer V., LTI. Notatnik filologa, przeł. J. Zychowicz, Wydawnictwo Literackie, Kraków–Warszawa 1975.

Kurczewski J., Etos polskich klas średnich w procesie przemian, w: Biznes i klasy średnie.

Studia nad etosem, red. J. Kurczewski, I. Jakubowska-Branicka, Zakład Socjologii Obyczajów i Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1994.

Kurkiewicz A., Fenomen rosyjskiego ujęcia prawdy, „Sprawy Wschodnie” 2005, nr 2-3.

Łosski W., Teologia mistyczna Kościoła Wschodniego, przeł. M. Szaniecka, Instytut Wy-dawniczy PAX, Warszawa 1989.

Meyendorff J., Teologia bizantyjska. Historia i doktryna, przeł. J. Prokopiuk, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1984.

Piłka M., PiS z Balcerowiczem, „Rzeczpospolita” 01.08.2017, nr 177.

Post-prawda szefa Straży Marszałkowskiej? „Nie było polecenia blokowania dostępu opozycji do Sali Kolumnowej”, „Gazeta Wyborcza” 21.12.2016, http://wiadomosci.gazeta.pl/

wiadomosci/7,114883,21156487,post-prawda-szefa-strazy-marszalkowskiej-nie--bylo-polecenia.html (dostęp: 15.04.2017).

Radzik R., Czy jest w Polsce inteligencja?, „Przegląd Powszechny” 1994, nr 5.

Radzik R., Społeczny wymiar rosyjskiego prawosławia, w: tegoż, Rosyjski imperializm wspólnotowy. Trójjedyny naród ruski w badaniach socjologicznych, Wydawnictwo Uni-wersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2016.

Špidlík T., Myśl rosyjska. Inna wizja człowieka, przeł. J. Dembska, Wydawnictwo Księży Marianów, Warszawa 2000.

Szreder M., Umysł w epoce postprawdy, „Tygodnik Powszechny” 09.04.2017, nr 15.

Streszczenie

Przyczyn pojawienia się postprawdy autor szuka nie tylko w teraźniejszości, ale i w dość odległej przeszłości: zaniku warstw elitarnych, etosowych tworzących kulturę wyższą, promujących honor i prawdomówność, a następnie laicyzacji ży-cia społecznego oddzielającej prawdę od sacrum (znaczną uwagę poświęca zarazem rosyjskiemu rozumieniu prawdy). W wyniku szeregu nowych zjawisk politycz-nych, gospodarczych i kulturowych prawda zyskała wyraźny wymiar relatywi-styczny, a nowa rzeczywistość znalazła ideowy wyraz w koncepcji określonej jako postnowoczesność. Odstępstwa od prawdy – intencjonalne, wynikające z niewie-dzy lub szybkości przekazu – stały się coraz powszechniejsze w natłoku informacji, pełnej emocji walce o widzów bądź o polityczne poparcie dla partii lub opcji ideowych. Mamy poczucie życia w świecie chaosu: informacji, wartości i wzo-rów kulturowych. Skutkiem tego jest słabnięcie kategorii racjonalnego myślenia, kultury dyskusji, intelektualnego wymiaru kultury wyższej, polityczno-kulturowa fragmentaryzacja społeczeństwa. Słabnięcie podmiotowości jednostek i więzi spo-łecznych, kształtowanie się płynnych tożsamości pogłębia kryzys cywilizacji za-chodniej. Postprawda jest jedynie jednym z wielu elementów tego procesu.

Słowa kluczowe: postprawda, fake news, postnowoczesność, rosyjska prawda (istina)

Summary