Sytuacja ekonomiczna zadłużonych gospodarstw domowych

Podstawowymi kategoriami opisującymi sytuację materialną gospodarstw domowych są realne dochody rozporządzalne110

na osobę oraz wydatki na towary i usługi konsumpcyjne na osobę111

.

Analiza realnych dochodów rozporządzalnych na osobę wskazuje, że gospodarstwa domowe posiadające zadłużenie w latach 2000–2009 charakteryzowały się generalnie wyższym średnim ich poziomem niż gospodarstwa niekorzystające z kredytów lub pożyczek (por. tabela 18). W rozpatrywanej dekadzie dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstw domowych w Polsce wzrósł realnie prawie o 43% (co daje średnioroczny wzrost na poziomie 4%). Dynamika realnych dochodów rozporządzalnych na osobę zadłużonych gospodarstw domowych była wyższa od odpowiedniego wskaźnika dynamiki dla gospodarstw domowych ogółem i gospodarstw niezadłużonych. W grupie zadłużonych gospodarstw średnioroczny realny wzrost dochodów na osobę w badanym okresie wyniósł 5,27%, a dla niezadłużonych 3,26%.

Powyższe ustalenia potwierdzają wartości innej miary pozycyjnej – mediany – obliczonej dla zmiennej realny dochód rozporządzalny na osobę dla okresu 2000–2009. Mediana realnego dochodu rozporządzalnego na osobę w gospodarstwach domowych

110

Dochód rozporządzalny jest to suma bieżących dochodów gospodarstwa domowego z poszczególnych źródeł pomniejszona o zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych płacone przez płatnika w imieniu podatnika (od dochodów z pracy najemnej oraz od niektórych świadczeń z ubezpieczenia społecznego i świadczeń pomocy społecznej), o podatki od dochodów i własności płacone przez osoby pracujące na własny rachunek, w tym przedstawicieli wolnych zawodów i osób użytkujących gospodarstwo indywidualne w rolnictwie oraz o składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne. W skład dochodu rozporządzalnego wchodzą dochody pieniężne i niepieniężne, w tym spożycie naturalne (towary i usługi konsumpcyjne pobrane na potrzeby gospodarstwa domowego z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie bądź działalności gospodarczej na własny rachunek) oraz towary i usługi otrzymane nieodpłatnie. Dochód rozporządzalny przeznaczony jest na wydatki oraz przyrost oszczędności. Na dochód rozporządzalny składają się: 1) dochód z pracy najemnej, 2) dochód z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie, 3) dochód z pracy na własny rachunek poza gospodarstwem indywidualnym w rolnictwie, z wykonywania wolnego zawodu, 4) dochód z tytułu własności, 5) dochód z wynajmu nieruchomości, 6) świadczenia z ubezpieczeń społecznych, 7) świadczenia pomocy społecznej, 8) pozostały dochód (w tym dary i alimenty). [Budżety gospodarstw… 2010, s. 16].

111 W badaniach nad sytuacją ekonomiczną gospodarstw domowych wykorzystywane są czasem również dochody (wydatki) przypadające na gospodarstwo. To podejście jednak nie uwzględnia wielkości gospodarstwa domowego. Może ono prowadzić do mylnego przeświadczania, że wyższą zamożnością cechują się wieloosobowe gospodarstwa domowe. Z tego powodu w badaniach porównawczych lepszym wskaźnikiem oceny sytuacji materialnej są kategorie przeliczone na osobę (członka gospodarstwa domowego). W badaniach budżetów gospodarstw domowych wykorzystywane są także skale ekwiwalentne (szerzej zob. [Podolec 2000, s. 27]; [Statystyka społeczna… 2007, s. 139–142]). W niniejszym rozdziale świadomie jednak z nich zrezygnowano, aby zachować porównywalność z ogólnie dostępnymi danymi.

posiadających zadłużenie w 2009 r. wyniosła 1026,14 zł. Jest ona wyższa od mediany realnego dochodu rozporządzalnego dla niezadłużonych gospodarstw domowych o 140,89 zł. W badanym okresie różnica pomiędzy wartościami mediany dla obydwu grup gospodarstw powiększała się. Dziesięć lat wcześniej, w 2000 r., wartości mediany dla obydwu grup były prawie identyczne (661 zł).

Niezależnie od powyższych charakterystyk dla potrzeb analizy zmian sytuacji ekonomicznej zadłużonych gospodarstw domowych w latach 2000–2009 obliczono wielkości kwintyli realnych dochodów rozporządzalnych na osobę112

. Poziom realnych dochodów rozporządzalnych na osobę zarówno w przypadku wartości kwintyla pierwszego, jak i czwartego jest wyższy dla gospodarstw domowych korzystających z kredytów lub pożyczek niż dla gospodarstw domowych nieposiadających zadłużenia. Ponadto, dla gospodarstw domowych zaciągających kredyty lub pożyczki, zanotowano wyższe wartości zarówno pierwszego, jak i piątego kwintyla dochodu rozporządzalnego na osobę niż miało to miejsce w przypadku gospodarstw domowych ogółem.

Na podstawie przeprowadzonych analiz dochodów gospodarstw domowych w latach 2000–2009 można stwierdzić, że ich sytuacja ekonomiczna (mierzona dynamiką przeciętnego realnego dochodu rozporządzalnego na osobę) uległa poprawie, przy czym gospodarstwa domowe korzystające z kredytów lub pożyczek charakteryzowały się przeciętnie wyższymi wskaźnikami dynamiki. W okresie objętym analizą wartości miar pozycyjnych (średnia, mediana, kwintyl pierwszy i czwarty) dla realnych dochodów rozporządzalnych zadłużonych gospodarstw domowych były wyższe niż dla gospodarstw domowych niekorzystających z kredytów lub pożyczek oraz gospodarstw ogółem. Można zatem stwierdzić, że generalnie z kredytów i pożyczek korzystają bardziej zamożne gospodarstwa domowe. Przeprowadzone badanie zmienności realnych dochodów na osobę w gospodarstw domowych wykazało znaczne zróżnicowanie w poszczególnych latach (wysokie współczynniki zmienności).

Dla uzupełnienia analizy zmian sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych posłużono się realnymi wydatkami na towary i usługi konsumpcyjne. Kategorię tę uznaje się za bardziej wiarygodną od kategorii dochodów realnych, ponieważ jest ona

112

Gospodarstwo domowe zostaje zaliczone do odpowiedniej grupy kwintylowej na podstawie wysokości dochodu rozporządzalnego na osobę w tym gospodarstwie. Pierwszą (I) grupę kwintylową stanowi 20% gospodarstw domowych o najniższych dochodach na osobę, a grupę piątą (V) – 20% gospodarstw domowych o najwyższych dochodach na osobę.

w mniejszym stopniu obciążona błędem niedoszacowania113

[Podolec, Ulman, Wałęga 2008, s. 119]. Ponadto przyjmuje się, że wydatki gospodarstw domowych podlegają mniejszym fluktuacjom niż ich dochody.

Podobnie jak w przypadku realnych dochodów rozporządzalnych na osobę, również podstawowe mierniki statystyczne dla realnych wydatków na towary i usługi konsumpcyjne przyjmują wyższe wartości dla gospodarstw domowych korzystających z kredytów lub pożyczek niż dla grupy gospodarstw niezadłużonych, jak i gospodarstw ogółem (por. tabela 19). W latach 2000–2009 przeciętne realne wydatki na towary i usługi konsumpcyjne gospodarstw domowych w Polsce wzrosły realnie o 27,2%. Wzrost ten był wyższy dla gospodarstw domowych korzystających z kredytów lub pożyczek (40,0%), natomiast dla niezadłużonych gospodarstw domowych wyniósł jedynie 19,7%. Należy również zauważyć, że analiza wartości kwintyla pierwszego i czwartego realnych wydatków na towary i usługi konsumpcyjne dostarcza analogicznych wniosków jak w przypadku dochodów na osobę. Różnice w średnich wydatkach gospodarstw domowych korzystających i niekorzystających z kredytów lub pożyczek zwiększają się. Wskazuje to na polaryzację tych grup gospodarstw domowych.

113 Zaniżanie wartości dochodów przez respondentów może wynikać z obawy ujawnienia rzeczywistego ich poziomu, w sytuacji gdy zostały one uzyskane w szarej strefie [Jerzak 2003, s. 67].

Tabela 18. Podstawowe charakterystyki realnych dochodów rozporządzalnych na osobę w gospodarstwach domowych posiadających i nieposiadających zadłużenia w latach 2000–2009 (w cenach z 2009 r.)

Wyszczególnienie 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Średnia (w zł) Nieposiadające zadłużenia 776,45 774,21 777,38 785,14 823,41 811,42 882,26 950,67 1017,87 1035,95 Posiadające zadłużenie 786,10 790,73 809,22 830,32 862,17 917,26 991,27 1089,94 1191,33 1247,94 Ogółem 780,53 781,05 789,96 802,87 838,33 850,19 922,64 1001,85 1082,17 1114,50 Współczynnik zmienności (w %) Nieposiadające zadłużenia 77,58 75,97 81,09 82,09 82,90 90,83 77,37 83,05 106,07 84,69 Posiadające zadłużenie 112,91 79,48 115,32 79,02 90,31 84,92 88,91 102,56 89,08 80,60 Ogółem 94,36 77,49 96,80 80,90 86,05 88,73 82,82 92,45 99,44 83,69 Mediana (w zł) Nieposiadające zadłużenia 661,35 650,47 648,15 648,91 683,96 680,10 738,21 798,07 862,15 885,25 Posiadające zadłużenie 661,04 669,75 670,97 690,66 710,90 747,19 805,86 887,94 987,16 1026,14 Ogółem 661,25 659,38 655,52 666,25 694,79 702,55 763,95 830,42 906,20 936,83 Kwintyl pierwszy (w zł) Nieposiadające zadłużenia 396,47 391,43 383,42 381,33 391,32 393,95 432,56 480,59 521,19 532,60 Posiadające zadłużenie 399,43 407,78 406,71 418,37 423,48 443,22 488,82 541,57 608,97 630,00 Ogółem 397,58 397,89 393,07 393,57 403,99 412,17 451,92 502,30 551,74 562,50 Kwintyl czwarty (w zł) Nieposiadające zadłużenia 1042,35 1056,59 1060,59 1077,85 1138,66 1116,49 1215,97 1279,51 1378,26 1408,40 Posiadające zadłużenie 1049,89 1068,56 1101,09 1122,45 1170,06 1238,18 1335,09 1428,97 1575,58 1666,67 Ogółem 1045,47 1060,50 1075,55 1097,05 1146,73 1159,09 1256,54 1330,56 1452,45 1500,00 Źródło: jak w tabeli 16.

Tabela 19. Podstawowe charakterystyki realnych wydatków na towary i usługi konsumpcyjne na osobę w gospodarstwach domowych posiadających i nieposiadających zadłużenia w latach 2000–2009 (ceny stałe z 2009 r.)

Wyszczególnienie 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Średnia (w zł) Nieposiadające zadłużenia 712,34 702,18 704,61 713,94 743,60 704,11 756,07 792,88 837,59 852,73 Posiadające zadłużenie 727,06 720,70 724,92 752,24 783,06 795,67 841,28 911,43 994,26 1017,78 Ogółem 718,56 709,84 712,64 728,98 758,79 737,65 787,63 836,44 895,67 913,89 Współczynnik zmienności (w %) Nieposiadające zadłużenia 79,94 76,89 82,56 84,81 84,89 80,25 76,65 79,97 83,67 80,39 Posiadające zadłużenie 79,27 74,30 79,51 81,92 85,05 88,15 83,29 81,90 84,85 83,59 Ogółem 79,66 75,81 81,35 83,68 85,02 84,06 79,80 81,29 84,93 82,64 Mediana (w zł) Nieposiadające zadłużenia 582,90 572,85 563,43 566,03 592,34 568,09 613,94 646,15 679,29 691,86 Posiadające zadłużenie 591,94 593,27 589,19 600,85 618,81 629,73 674,71 728,07 798,78 807,87 Ogółem 587,43 581,31 574,32 580,86 602,07 589,47 635,48 676,22 723,05 735,43 Kwintyl pierwszy (w zł) Nieposiadające zadłużenia 359,10 357,76 345,93 340,89 355,05 346,27 372,93 398,79 421,34 433,80 Posiadające zadłużenie 375,60 376,00 372,53 381,79 379,79 386,57 425,29 455,98 502,36 517,76 Ogółem 367,36 365,49 356,06 355,44 364,36 360,38 390,01 419,13 448,87 458,89 Kwintyl czwarty (w zł) Nieposiadające zadłużenia 955,17 943,25 945,10 970,45 1015,28 952,40 1025,47 1063,80 1109,67 1147,28 Posiadające zadłużenie 952,72 961,96 959,71 993,33 1046,70 1053,37 1113,41 1196,74 1310,00 1335,43 Ogółem 953,74 950,63 950,57 980,71 1027,58 991,10 1059,82 1114,24 1185,49 1216,60 Źródło: jak w tabeli 16.

4.3.2. Korzystanie z kredytów i pożyczek przez gospodarstwa domowe