Rozwój rynku kredytów na tle systemu finansowego

Rynek depozytowo-kredytowy jest jednym z filarów systemu finansowego [Dębski 2010, s. 20 i 21]. Umożliwia on transfer kapitału od podmiotów posiadających jego nadwyżki do podmiotów, które go poszukują. System finansowy jest więc pośrednikiem między podmiotami gospodarki realnej, dokonując przy tym transformacji wielkości kwot, terminów i ryzyka. Z. Polański w ogólnym ujęciu definiuje system finansowy jako tę część systemu ekonomicznego, która umożliwia świadczenie usług pozwalających na krążenie siły nabywczej w gospodarce [System finansowy… 2008a, s. 17].

Kredyty bankowe na zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych były zewnętrznym źródłem powiększającym fundusze nabywcze gospodarstw domowych również w okresie gospodarki centralnie planowanej. W latach osiemdziesiątych kredytowanie gospodarstw domowych w Polsce⁶³ miało głównie charakter socjalny [System finansowy…, 1999, s. 289]. Kredyty, w formie sprzedaży ratalnej, były przeznaczane głównie dla młodych małżeństw i dla wybranych grup zawodowych. W początkach lat dziewięćdziesiątych XX w. relatywnie drogi kredyt spowodował spadek i tak niewielkiego popytu. Jednak stopniowo, w miarę polepszania się sytuacji dochodowej i wygaszania inflacji (co umożliwiało obniżenie oprocentowania), zainteresowanie finansowaniem zewnętrznym wśród podmiotów rynkowych wzrastało. Warto przypomnieć, że pomiędzy grudniem 1991 r., a końcem 1996 r. zadłużenie gospodarstw domowych zwiększyło się o 1500% [System finansowy… 1999, s. 290]. Pomimo tak wysokiej dynamiki zadłużenia gospodarstw domowych, ich udział w gospodarce był ciągle nieznaczny. Należy pamiętać, że równolegle do przyrostu wartości kredytów w systemie finansowym dokonywały się głębokie zmiany w sferze prawno-instytucjonalnej (por. [Bałtowski, Miszewski 2006, s. 297–317]; [Waliszewski 2010, s. 94]). W kolejnych latach – na przełomie XX i XXI w. – dynamika wzrostu rynku

kredytów nie była już aż tak imponująca, choć nadal notowano dwucyfrowe zmiany procentowe.

Struktura instytucjonalna polskiego systemu finansowego charakteryzuje się silną przewagą sektora bankowego nad pozostałymi jego częściami (por. [Rozwój… 2004, s. 19]; [Raport o sytuacji… 2010, s. 24]). Podobnie wygląda sytuacja w przypadku rynku kredytów dla gospodarstw domowych. Sektor bankowy od początku okresu transformacji jest dominującym elementem systemu finansowego w Polsce. Mimo, że istniejący przed 1989 r. system bankowy był dostosowany do innego niż rynkowy systemu zarządzania gospodarką, to istniały jednak przygotowane kadry, które stosunkowo szybko zaadoptowały się do nowej rzeczywistości gospodarczej. Wynikiem tego był dynamiczny rozwój sektora bankowego od wczesnych lat 90. XX w. Równolegle do przemian w bankowości po 1990 r. odnotowano również znaczny wzrost aktywów niebankowych instytucji finansowych, które były tworzone w zasadzie od postaw. W odniesieniu do sektora bankowego na początek XXI w. można przyjąć, że po przeprowadzeniu zmian w pierwszych latach transformacji (zarówno w sferze podmiotowej, jak i instytucjonalno-prawnej oraz technologicznej) utworzyły się zręby docelowego modelu, a dynamika dalszych przeobrażeń instytucjonalnych uległa względnej stabilizacji64

.

Historia profesjonalnego pośrednictwa kredytowego rozpoczęła się na początku lat dziewięćdziesiątych w tym samym czasie, gdy polska gospodarka zaczęła powracać na ścieżkę wzrostu po szoku wywołanym przez transformację ustrojową. Producenci i handlowcy zaczęli wówczas poszukiwać możliwości szybkiego zwiększania obrotów, aby przekształcić wysoki potencjalny popyt w popyt efektywny (dotyczyło to głównie sprzętu RTV, AGD i samochodów). Działalność pośredników kredytowych na tym etapie była częściowo substytucyjna wobec sektora bankowego, z uwagi na brak w ofercie produktów banków skierowanych do detalicznych, niezbyt zamożnych klientów. Istniejącą lukę jako pierwsze zagospodarowały firmy zajmujące się handlem

64 W latach dziewięćdziesiątych XX w. w sektorze bankowym w Polsce przebiegały równolegle intensywne procesy prywatyzacyjne oraz konsolidacyjne w formie fuzji i przejęć. Ponadto tworzone były nowe banki i oddziały banków zagranicznych [Przybylska-Kapuścińska 2009, s. 11]; [Miklaszewska 2003, s. 89–102]. Wzrost sumy bilansowej odbywał się przy stopniowym spadku liczby podmiotów działających na rynku. Po 2000 r. liczba banków komercyjnych ustabilizowała się, natomiast w sektorze banków spółdzielczych i spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych (SKOK) w dalszym ciągu trwa proces konsolidacji (szerzej zob. [Przybylska-Kapuścińska 2009, s. 81–91]; [System

finansowy…2008a, s. 96–106]. Szczegółowe omówienie przeobrażeń sektora bankowego w krajach Unii

Europejskiej, które częściowo były podobne do polskich doświadczeń, prezentuje W. Baka [2005, s. 243– 266]. Szeroką charakterystykę rynku kredytów detalicznych prezentuje K. Waliszewski [2010, s. 97–122].

detalicznym, udzielając gospodarstwom domowym pożyczek ze środków własnych [Działalność przedsiębiorstw… 2009].

Z dynamicznym rozwojem sieci handlowych i hipermarketów oraz wzrostem aspiracji konsumpcyjnych społeczeństwa upowszechniała się sprzedaż ratalna. Pośrednicy oferowali nie tylko tę formę kredytowania zakupów, ale proponowali im również specjalne karty i programy lojalnościowe. Firmy pośrednictwa finansowego, początkowo niepowiązane kapitałowo z bankami, stopniowo na skutek połączeń z instytucjami finansowymi w rzeczywistości przekształciły się w ich sieci dystrybucyjne.

Porównanie rozwoju sektora finansowego w Polsce z innymi krajami naszego regionu (Czechy, Węgry) wskazuje, że główną rolę we wszystkich tych systemach finansowych odgrywał i nadal odgrywa sektor bankowy. Co więcej, w Polsce, podobnie jak i w wyżej wymienionych krajach, jego udział w gospodarce jest wciąż relatywnie niski w porównaniu z krajami strefy euro. W 2009 r. relacja aktywów sektora bankowego do PKB w Polsce oscylowała wokół 80%, podczas gdy w krajach strefy euro było to blisko 350%. Natomiast stosunek kredytów i pożyczek dla sektora niefinansowego do PKB wynosił w Polsce około 47% (w krajach strefy euro odpowiednio – 106%). Na tej podstawie można zatem wnioskować, że sektor bankowy w Polsce – jako główny element systemu finansowego – ma jeszcze duży potencjał wzrostu.

Przed przystąpieniem do dalszych analiz konieczne jest poczynienie uwagi na temat przyjętego okresu badawczego. W części empirycznej niniejszej rozprawy został on zawężony do lat 2000–2009. Wybór takiego okresu badania wynika z kilku przesłanek. Po pierwsze z uwagi na dostępność i porównywalność danych, które są wykorzystywane w analizach. Starano się przy tym zachować równowagę pomiędzy odpowiednią długością szeregu czasowego a jakością danych – dziesięcioletni okres z jednej strony pozwolił na uchwycenie najważniejszych zależności i trendów w tej części rynku finansowego, a z drugiej – pozwolił uniknąć istotnych zakłóceń wynikających ze zmiany zasad metodologicznych gromadzenia i agregacji danych. Nieuwzględnienie w analizach wczesnego etapu transformacji wiąże się nie tylko z niewielkim znaczeniem kredytów i pożyczek dla gospodarstw domowych, ale także z problemem jakości danych dla tego okresu. Zwraca na to uwagę m.in. M. Bałtowski i M. Miszewski [2006, s. 214–218]. Wreszcie względy pragmatyczne wpłynęły na wybór takiego okresu badawczego – mianowicie jest to konieczność ograniczenia objętości niniejszej pracy.