Przekroje społeczno-ekonomiczne gospodarstw domowych a przeciętne

W latach 2000–2009 średnia wielkość rozchodów gospodarstw domowych ogółem z tytułu spłat kredytów i pożyczek wzrosła realnie o ponad 36% (por. tabela 30), co daje średnioroczny, realny przyrost o 3,51%. Wielkość wydatków na spłatę kredytów i pożyczek uzależniona jest od zamożności gospodarstw domowych – im wyższa grupa kwintylowa dochodu, do której zostało przyporządkowane gospodarstwo domowe, tym wyższe rozchody¹¹⁹ z tytułu spłat ponosi gospodarstwo domowe. Ustalenia te są zbieżne z teoretycznymi modelami omówionymi w rozdziale 1. Wielkość dochodu realnego jest parametrem determinującym wielkość zaciąganych kredytów i pożyczek, a zarazem określa możliwość zwrotu pożyczonych środków.

Analiza rozchodów z tytułu spłat kredytów i pożyczek według poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa domowego wskazuje, że osoby z wyższym wykształceniem są obciążane z tego tytułu w większym stopniu, niż osoby z wykształceniem gimnazjalnym i niższym. Zależność ta wynika z lepszej, co do zasady, sytuacji na rynku pracy (a zatem i dochodów) osób lepiej wykształconych. Ponadto w przypadku gospodarstw domowych, których głowa ma wyższe wykształcenie można spodziewać się również wyższego poziomu edukacji finansowej, a także umiejętności wykorzystania kredytów i pożyczek w planowaniu finansowym

119 Ze względów redakcyjnych w dalszej części pracy, o ile nie zaznaczono inaczej, przez rozchody (wydatki) z tytułu spłat kredytów i pożyczek rozumie się ich przeciętną, realną wysokość w przeliczeniu wg cen z 2009 r.

w perspektywie długookresowej. Z tych powodów, ta grupa gospodarstw domowych jest też postrzegana przez kredytodawców jako bardziej wiarygodna.

Największe wydatki związane ze spłatami kredytów i pożyczek ponoszą gospodarstwa domowe, których głowa nie przekroczyła 34 lat. Na przestrzeni analizowanej dekady w tej grupie gospodarstw domowych obserwowana jest największa dynamika rozpatrywanej kategorii rozchodów – w 2009 r. wzrosły one realnie o prawie 60% względem 2000 r.

Wysokie wartości rozchodów z tytułu spłat kredytów i pożyczek potwierdzają, że gospodarstwa domowe prowadzone przez młodych ludzi w największym stopniu odpowiadają za boom kredytowy ostatnich lat. Jednocześnie większe obciążenie budżetów „młodych” gospodarstw domowych spłatami można wiązać z odmiennym od starszych pokoleń podejściem tej grupy do kwestii zadłużenia i sposobu finansowania konsumpcji. Na podstawie wyższych niż przeciętne wartości wydatków na spłaty kredytów i pożyczek można pośrednio wnioskować120, że wielkość zadłużenia gospodarstw domowych, których głowa ma mniej niż 34 lat jest największa, a w miarę starzenia się nominalna wartość długu przypadająca na gospodarstwo domowe obniża się.

Wysokość wydatków związanych ze spłatami kredytów i pożyczek obserwowana dla poszczególnych typów biologicznych rodziny jest zróżnicowana. Największe rozchody z tego tytułu ponoszą małżeństwa z dwojgiem dzieci lub jednym dzieckiem na utrzymaniu. W przypadku tej grupy gospodarstw domowych międzyokresowa substytucja konsumpcji wykorzystywana jest w największym stopniu, ponieważ odroczenie niektórych wydatków jest utrudnione (np. zakup i urządzenie mieszkania, wypoczynek, edukacja i inne koszty związane z wychowaniem dzieci). Natomiast rozchody z tytułu spłat kredytów i pożyczek rodzin z większą liczbą dzieci oraz samotnych rodziców, którzy mają na utrzymaniu dzieci są generalnie mniejsze niż wysokość wydatków na ten cel obliczona dla ogółu gospodarstw domowych. Wiązać należy to z ich mniejszą skłonnością do zaciągania kredytów spowodowaną w głównej mierze niższym poziomem dochodu na osobę. W najmniejszym stopniu spłatami kredytów i pożyczek są obciążone budżety jednoosobowych gospodarstw domowych.

120

W badania budżetów gospodarstw domowych nie są gromadzone dane na temat kwoty (stanu) zadłużenia danego gospodarstwa domowego z tytułu zaciągniętych kredytów i pożyczek. Oszacowanie tej wielkości możliwe jest tylko pośrednio na podstawie wielkości dokonywanych spłat, przy czym należy pamiętać, że w danym miesiącu wielkość wydatku badanego gospodarstwa domowego na spłatę rat może być większa (w sytuacji np. wpłaty raty w podwójnej wysokości lub jednorazowej spłaty pozostałej części długu) lub mniejsza (w sytuacji gdy gospodarstwo domowe płaci raty w niepełnej wysokości lub nie reguluje ich wcale) od normalnego poziomu wynikającego z harmonogramu spłat.

Wpływ mają na to dwie kwestie – po pierwsze zdolność kredytowa tych gospodarstw, co do zasady, jest niższa niż zdolność kredytowa gospodarstw wieloosobowych (zakładając identyczną wielkość łącznych dochodów oraz pewien stały poziom kosztów związanych z utrzymaniem gospodarstwa, który jest niezależny od liczby osób wchodzących w jego skład). Drugim wyjaśnieniem niższej niż przeciętna wysokości rozpatrywanej grupy rozchodów jest struktura tych gospodarstw domowych – są to głównie wdowy i wdowcy oraz osoby, które nie założyły jeszcze rodziny. W obydwu przypadkach skłonność do korzystania z kredytów lub pożyczek tej grupy gospodarstw domowych jest mała (por. podrozdział 4.3.2).

Przeprowadzona analiza wskazuje, że wysokość rozchodów z tytułu spłat kredytów i pożyczek zwiększa się wraz ze wzrostem wielkości miasta, w której położone jest gospodarstwo domowe. Najbardziej obciążone z tego tytułu są gospodarstwa domowe położone w miastach powyżej 500 tys. mieszkańców. Co więcej, dynamika wielkości wydatków związanych ze spłatami kredytów i pożyczek w tej grupie jest prawie dwa razy większa niż wartość tego wskaźnika obliczona dla gospodarstw domowych ogółem. W latach 2000–2009 wielkość spłat gospodarstw domowych zlokalizowanych w dużych miastach zwiększyła się o ponad 77%, podczas gdy dla ogółu gospodarstw wzrost ten wyniósł 36%. Drugą grupą gospodarstw domowych pod względem wysokości rozchodów z tytułu spłat kredytów i pożyczek są gospodarstwa położone na wsi. Generalnie ponoszą one większe wydatki niż gospodarstwa domowe położone w miastach do 100 tys. mieszkańców i tych o liczbie mieszkańców w przedziale 100–500 tys. Jednak tempo wzrostu wydatków na spłaty kredytów i pożyczek w gospodarstw domowych położonych na wsi jest w analizowanej dekadzie niskie. W 2009 r. wydatki na ten cel gospodarstw wiejskich były wyższe o niecałe 20% od tych ponoszonych w 2000 r., co daje średnioroczny wzrost o 2%.

Analiza wysokości rozchodów z tytułu spłat kredytów i pożyczek w przekroju głównego źródła utrzymania wykazała w badanym okresie (2000–2009) narastanie zróżnicowania obciążeń budżetów gospodarstw domowych. Najwyższe tego rodzaju wydatki ponoszą w kolejności: gospodarstwa domowe utrzymujące się w przeważającej części z rolnictwa, pracujący na własny rachunek oraz pracownicy. Kolejność ta może wydawać się zaskakująca, biorąc pod uwagę zwłaszcza średnie rozchody z tytułu spłat kredytów i pożyczek w przekroju miejsca położenia gospodarstwa domowego (wieś). Wysokie średnie wydatki w gospodarstwach rolników wiązać należy z charakterem zaciąganych przez nich kredytów, które w znacznej mierze dotyczą finansowania

bieżącej produkcji w gospodarstwie rolnym. Przy tym są to często kredyty „balonowe”, które spłacane są jednorazowo na koniec okresu kredytowania po zakończeniu danego cyklu (sezonu) produkcji. Ponadto należy pamiętać, że w grupie gospodarstw domowych położonych na wsi jest pewien odsetek takich, które utrzymują się z innych źródeł niż użytkowanie własnego gospodarstwa rolnego (np. emeryci, renciści czy pracujący na własny rachunek), co generalnie wpływa na zaniżenie średnich wysokości spłat z tytułu kredytów i pożyczek gospodarstw domowych położonych na wsi (względem gospodarstw domowych utrzymujących się stricte z rolnictwa). Największą dynamiką wysokości analizowanych wydatków w okresie 2000–2009 charakteryzowały się gospodarstwa domowe utrzymujące się z pracy na własny rachunek. Natomiast w najmniejszym stopniu spłatami kredytów i pożyczek obciążone są budżety gospodarstw domowych utrzymujących się z niezarobkowych źródeł oraz gospodarstw rencistów i emerytów.

Tabela 30. Średnie realne wielkości rozchodów (w zł na gospodarstwo domowe) z tytułu spłat kredytów i pożyczek w wybranych przekrojach społeczno-ekonomicznych w latach 2000–2009 (ceny stałe z 2009 r.)

Wyszczególnienie 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Grupa kwintylowa dochodu na osobę

I 312,38 299,55 295,54 311,76 363,47 311,05 333,15 379,72 346,67 364,07 II 320,06 335,16 327,86 319,46 334,02 339,20 336,57 319,55 384,31 434,55 III 404,01 386,21 405,08 378,49 377,80 344,10 387,34 408,24 433,46 488,57 IV 432,62 443,62 427,66 453,02 425,96 419,41 470,26 521,71 541,98 586,57 V 701,48 693,19 697,42 718,89 815,32 781,84 816,75 842,10 931,89 983,01

Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego

Gimnazjalne i niższe 363,77 346,79 359,54 371,65 339,81 340,69 371,84 349,58 385,40 430,06 Zasadnicze zawodowe 416,59 423,36 410,96 399,14 460,96 406,87 412,44 411,97 470,79 500,36 Średnie ogólne 433,02 426,96 432,30 431,02 396,96 425,83 456,80 491,05 537,39 550,90 Średnie zawodowe 462,02 469,49 475,66 476,10 507,16 468,47 476,78 515,05 543,09 587,04 Wyższe 662,28 615,38 622,34 664,73 648,12 704,78 792,48 873,80 878,58 952,57

Wiek głowy gospodarstwa domowego

Do 34 lat 469,17 452,78 486,33 463,64 505,17 521,51 574,64 567,63 659,05 749,51 35–44 458,56 483,73 451,10 482,78 510,56 512,93 528,15 578,25 616,74 667,70 45–54 461,34 447,80 467,62 459,83 500,46 434,52 468,37 507,19 531,19 565,33 55 i więcej 354,37 349,34 364,28 390,84 382,92 392,19 404,27 402,63 439,71 476,21

Wybrane typy biologiczne rodziny

Małżeństwo bez dzieci 399,87 407,02 429,63 429,35 439,03 429,53 448,77 481,95 549,40 599,73 Małżeństwo z 1 dzieckiem 460,66 453,56 450,68 454,89 456,06 490,88 561,51 606,72 666,83 705,07 Małżeństwo z 2 dzieci 457,88 458,78 432,71 437,42 532,81 506,78 543,67 649,12 641,79 735,04 Małżeństwo z 3 dzieci 420,75 471,93 412,22 509,56 445,13 457,90 562,80 476,26 573,82 571,55

Wyszczególnienie 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Małżeństwo z 4 i więcej dzieci 405,47 495,93 410,17 434,27 486,83 532,61 448,18 466,72 565,73 576,85 Samotna matka z dziećmi 287,98 357,38 381,55 332,83 294,62 367,91 358,59 393,89 402,71 543,01 Samotny ojciec z dziećmi 323,10 588,45 233,85 296,99 367,35 297,00 502,50 333,75 383,60 513,02 Gospodarstwo jednoosobowe – 269,65 280,15 282,96 287,55 343,30 313,00 332,81 393,08 392,65

Główne źródło utrzymania gospodarstwa domowego

Pracownicy 437,57 436,48 446,00 454,27 453,61 449,98 485,35 499,16 556,65 604,09 Rolnicy 926,06 883,52 896,97 944,28 1903,48 1069,20 1049,68 1051,49 1026,80 1127,97 Pracujący na własny rachunek 549,74 559,68 583,77 572,34 598,05 698,16 658,86 763,59 763,37 906,46 Emeryci 340,31 355,76 356,47 377,08 358,43 348,49 365,35 377,57 387,98 421,62 Renciści 277,23 294,07 298,92 324,75 302,72 279,39 283,18 277,57 312,55 302,93 Utrzymujący się z niezarobkowych źródeł 246,33 273,40 260,19 269,14 234,98 290,36 290,59 354,68 403,68 301,47

Położenie gospodarstwa domowego

Wieś 478,94 469,94 467,91 473,53 556,31 485,18 491,30 503,75 550,25 574,47 Miasto do 100 tys. mieszkańców 389,18 403,16 407,19 407,25 400,35 405,52 412,71 418,28 467,77 526,18 Miasto 100–500 tys. mieszkańców 434,74 436,97 428,84 441,37 420,51 458,38 498,60 514,95 580,71 608,11 Miasto powyżej 500 tys. mieszkańców 531,72 497,30 535,63 562,80 554,24 558,63 665,52 777,35 790,44 941,43 Ogółem 444,82 443,41 446,27 453,50 477,28 461,07 486,11 510,42 555,85 606,72 Źródło: jak w tabeli 16.

4.4.2. Ekonometryczne modelowanie wysokości rozchodów z tytułu spłat