Zadłużenie gospodarstw domowych w monetarnych instytucjach finansowych

Zagregowane dane dotyczące zadłużenia gospodarstw domowych w Polsce są aktualnie gromadzone przez Narodowy Bank Polski. Należności od sektora gospodarstw domowych są przedstawiane w formie szeregów czasowych na podstawie wybranych pozycji z bilansu NBP oraz banków, spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych (SKOK) oraz funduszy rynku pieniężnego (FRP) [Informacja o zmianach w sposobie prezentacji należności i zobowiązań monetarnych instytucji finansowych…]. Wyżej wskazana grupa podmiotów w nomenklaturze NBP jest określana mianem monetarnych instytucji finansowych (MIF). Z powyższych danych, wydzielany jest podzbiór zawierający dane wyłącznie dla sektora bankowego.

Poziom ogólnego zadłużenia gospodarstw domowych w Polsce z tytułu kredytów i pożyczek charakteryzuje się w ostatnich latach dużą dynamiką (por. rys. 9). W ostatniej dekadzie zadłużenie tego rodzaju wzrosło nominalnie blisko 7,6-krotnie – z 55,2 mld zł na koniec 1999 r. do 419,1 mld zł w grudniu 2009 r. Duże tempo wzrostu wielkości kredytów i pożyczek gospodarstw domowych można zaobserwować zwłaszcza po 2005 r. W ujęciu realnym średnioroczne tempo zmian kredytów dla gospodarstw domowych wyniosło 21,7%, co w skali całego okresu oznacza blisko 6-krotne realne zwiększenie ich wartości.

Rys. 9. Zadłużenie gospodarstw domowych z tytułu kredytów i pożyczek w latach 2000–2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP.

Dane NBP wskazują, że udział pozostałych monetarnych instytucji finansowych (MIF) w ogólnej wartości kredytów i pożyczek udzielonych gospodarstwom domowym jest relatywnie mały i w analizowanym okresie oscyluje wokół 2%. Na tej podstawie można zatem przyjąć, że największe znaczenie w finansowaniu gospodarstw domowych mają w Polsce banki, natomiast wartość udzielonych kredytów i pożyczek przez spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe jest ciągle niewielka.

Dla zobrazowania znaczenia kredytów i pożyczek udzielanych gospodarstwom domowym w gospodarce konieczna jest analiza nie tylko nominalnych wartości, ale także odniesienie ich do innych kategorii ekonomicznych.

W latach 2000–2009 wzrost wartości kredytów i pożyczek udzielanych gospodarstwom domowym przekraczał dynamikę w pozostałych segmentach sektora niefinansowego. Wynikiem tego jest w zasadzie nieprzerwany wzrost udziału należności od gospodarstw domowych w należnościach monetarnych instytucji finansowych – na koniec 2009 r. stanowiły one około dwie trzecie ogółu, przy czym dziesięć lat wcześniej było to niewiele ponad jedną trzecią. Od 2005 r. wartość kredytów i pożyczek udzielonych przedsiębiorstwom jest niższa niż ta sama wartość dla gospodarstw domowych. Strukturę należności monetarnych instytucji finansowych od sektora niefinansowego w latach 2000–2009 prezentuje rys. 10. Należy również podkreślić, że wzrost aktywów sektora bankowego wynikał przede wszystkim z dynamicznej akcji kredytowej banków w segmencie kredytów mieszkaniowych dla

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 2… 2… 2… 2… 2… 2… 2… 2… 2… 2… *m ld z ł+ banki pozostałe MIF 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

gospodarstw domowych [Rozwój… 2010a, s. 75]. Udział w rynku kredytów niekomercyjnych instytucji działających na rzecz gospodarstw domowych jest znikomy⁷⁵.

Rys. 10. Struktura należności monetarnych instytucji finansowych od głównych podmiotów sektora niefinansowego w latach 2000–2009

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Narodowego Banku Polskiego.

Innym wskaźnikiem obrazującym rozwój rynku kredytów dla gospodarstw domowych w ostatniej dekadzie jest relacja ich wartości do wartości depozytów zgromadzonych w monetarnych instytucjach finansowych. Na koniec 1999 r. wartość kredytów udzielonych stanowiła 33,6% wartości środków zdeponowanych przez gospodarstwa domowe w monetarnych instytucjach finansowych. Dziesięć lat później (koniec 2009 r.) wartość udzielonych kredytów przekroczyła o 8,1% wartość depozytów i innych zobowiązań wobec gospodarstw domowych76

. Tym samym sektor ten stał się – w skali całego systemu finansowego – dłużnikiem netto (wartość

75

Sektor ten obejmuje odrębne jednostki prawne działające na rzecz gospodarstw domowych, których podstawowe przychody, pomijając uzyskiwane z okazjonalnej sprzedaży, stanowią dobrowolne wpłaty pieniężne lub wkłady w naturze od gospodarstw domowych, dotacje instytucji rządowych i samorządowych oraz dochody z tytułu własności. Do sektora zalicza się m.in.: związki zawodowe, partie polityczne, towarzystwa i stowarzyszenia zawodowe i naukowe, kościoły i związki wyznaniowe, ochotniczą straż pożarną, fundusze i fundacje działające na rzecz gospodarstw domowych, kluby kultury, rekreacyjne i sportowe, wspólnoty mieszkaniowe, instytucje dobroczynne, organizacje pomocy humanitarnej.

76 Jeśli nie zaznaczono inaczej, wszystkie przywoływane wartości to obliczenia własne na podstawie danych NBP. 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06 20 07 20 08 20 09 instytucje niekomercyjne działające na rzecz gospodarstw domowych gospodarstwa domowe

przedsiębiorstwa

zobowiązań gospodarstw domowych z tytułu kredytów i pożyczek przekroczyła wartość lokat będących w ich dyspozycji).

Ciekawie wygląda też porównanie dynamiki podstawowych agregatów pieniężnych z dynamiką kredytów i pożyczek udzielonych gospodarstwom domowym w rozpatrywanym okresie. Dynamika agregatu pieniężnego M3 dla tego okresu wyniosła 267,9% (dla agregatu M1 było to odpowiednio 348,7%), natomiast wartość kredytów i pożyczek dla gospodarstw domowych zwiększyła się o 766,8%.

Analiza poziomu zadłużenia gospodarstw domowych z tytułu kredytów i pożyczek nie byłaby pełna bez odniesienia tej kategorii do głównych parametrów ekonomicznych Polski. Pozwoli to określić znaczenie tego rynku dla gospodarki i określić skalę jego potencjalnego oddziaływania na sytuację ekonomiczną kraju.

Relacja wielkości kredytów i pożyczek polskich gospodarstw domowych do podstawowych wielkości ekonomicznych w ostatniej dekadzie zwiększała się (zob. rys. 11). Na koniec 2009 r. udział kredytów i pożyczek w produkcie krajowym brutto sięgał 31,2%, a w relacji do dochodów do dyspozycji brutto było to prawie 50%. Udziały te potroiły się w rozpatrywanym okresie (lata 2000–2009). Natomiast w aktywach ogółem sektora bankowego, kredyty i pożyczki udzielone gospodarstwom domowym na koniec 2009 r. stanowiły blisko 40%. W ciągu ostatnich dziesięciu lat ich udział zwiększył się dwuipółkrotnie.

Rys. 11. Relacja (w %) kredytów i pożyczek udzielonych gospodarstwom domowym do: produktu krajowego brutto (HD2GDP), dochodów do dyspozycji brutto (HD2GDI) i aktywów banków komercyjnych (HD2CBA) w Polsce w latach 2000–2009

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP i GUS. 0 10 20 30 40 50 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 [%] HD2GDP HD2GDI HD2CBA