Segmentacja rynku kredytów

Właściwe omówienie rozwoju rynku kredytów dla gospodarstw domowych wymaga, aby oprócz analizy ogólnej dynamiki zadłużenia, dokonać także pogłębionej analizy struktury zadłużenia gospodarstw domowych w monetarnych instytucjach finansowych. Z uwagi na niejednakowy rozwój poszczególnych segmentów tego rynku, wykorzystanie analizy przekrojowej pozwoli na określenie głównych czynników odpowiedzialnych za dynamikę zadłużenia, a tym samym umożliwi zidentyfikowanie rodzajów zachowań gospodarstw domowych na rynku kredytów.

Segmentacji rynku kredytów dla gospodarstw domowych można dokonać według wielu kryteriów. Wśród nich można wymienić [Dobosiewicz 2007, s. 77–84]; [Dobosiewicz 2011, s. 231–261]; [Finaly 2005, s. 32–45]; [Przybylska-Kapuścińska 2009, s. 56–64]; [Gostomski, Penczar, Lepczyński, Barembuch 2007, s.19–24]:

 okres kredytowania (kredyty krótko-, średnio- i długoterminowe),  walutę kredytu (kredyty w walucie krajowej, kredyty walutowe),

 przeznaczenie kredytu (konsumpcyjne, na nieruchomości, o charakterze bieżącym, związane z funkcjonowaniem kart kredytowych, inwestycyjne, na zakup papierów wartościowych etc.),

Innymi kryteriami podziału kredytów są także: oprocentowanie (ze stałą lub zmienną stopą oprocentowania), metoda udzielania kredytu (w rachunku bieżącym lub w rachunku kredytowym), forma płatności (gotówkowe lub bezgotówkowe) oraz rodzaj zabezpieczenia.

W dalszej części zostanie zaprezentowana analiza kredytów w wybranych przekrojach⁷⁷. Dobór kryteriów podziału został oparty o poziom jego istotności, wartość interpretacyjną oraz dostępność danych w analizowanym szeregu czasowym.

Przed przystąpieniem do pogłębionej analizy rynku kredytów dla gospodarstw domowych konieczne jest jego odpowiednie zdefiniowanie. Zgodnie z klasyfikacją Narodowego Banku Polskiego przyjmuje się, że sektor gospodarstw domowych obejmuje⁷⁸:

77

W dalszej części tego podrozdziału, o ile nie zaznaczono inaczej, wszystkie dane dotyczą kredytów i pożyczek udzielonych gospodarstwom domowym w Polsce przez monetarne instytucje finansowe.

78 W oficjalnych statystykach korzysta się z europejskiego standardu – European System of

Accounts 1995 (ESA 95) – zawierającego zasady klasyfikacji sektorowej w statystyce

pieniężno-bankowej obszaru euro wprowadzonego Rozporządzeniem Rady Nr 2223/96 z 25 czerwca 1996 r. w sprawie europejskiego systemu rachunków narodowych i regionalnych we Wspólnocie. Klasyfikacja ta

 osoby prywatne – osoby fizyczne, z wyjątkiem osób prowadzących działalność gospodarczą, zakwalifikowanych do grupy przedsiębiorców indywidualnych lub rolników indywidualnych,

 rolnicy indywidualni – osoby fizyczne, których głównym źródłem dochodów jest produkcja rolnicza, a ich działalność nie jest zarejestrowana w formie przedsiębiorstwa, spółki, spółdzielni ani grup producenckich,

 przedsiębiorcy indywidualni – osoby fizyczne prowadzące działalność na własny rachunek, zatrudniające do 9 osób.

Analizę zadłużenia poszczególnych podsektorów gospodarstw domowych z tytułu kredytów i pożyczek przedstawia rys. 12.

Rys. 12. Wielkość kredytów i pożyczek udzielnych poszczególnym podsektorom gospodarstw domowych w latach 2000–2009

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP i GUS.

Duże tempo przyrostu zadłużenia w ostatniej dekadzie było właściwie generowane wyłącznie przez osoby prywatne. Ich udział w ogólnej sumie zadłużenia wzrósł o ponad 18 pkt procentowych (z 68,1% na koniec 2000 r. do 86,2% na koniec 2009 r.). Z kolei wartość kredytów i pożyczek udzielonych przedsiębiorcom indywidualnym i rolnikom indywidualnym zwiększyła się o 160% – tj. w przypadku przedsiębiorców indywidualnych z 14,8 mld zł w grudniu 2000 r. do 38,4 mld zł

jest stosowana przez NBP od marca 2002 r., przy czym dla danych za okresy wcześniejsze dokonano odpowiednich przeliczeń i szacunków, tak aby zapewnić porównywalność danych (por. [Zmiany w

definicjach… 2002]). 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 [m ld z ł+

w grudniu 2009 r., dla rolników indywidualnych było to odpowiednio: 7,5 mld zł i 19,4 mld zł. W rozpatrywanym okresie średnioroczne realne tempo zmian poziomu zadłużenia osób prywatnych (19,6%) było ponad dwa i pół razy większe od analogicznego wskaźnika wyliczonego dla pozostałych dwóch podsektorów gospodarstw domowych (7,4%).

Zgodnie z układem sprawozdań Narodowego Banku Polskiego kredyty dla gospodarstw domowych można podzielić na trzy główne grupy: konsumpcyjne, na zakup nieruchomości oraz pozostałe kredyty i pożyczki [Rytelewska, Huszczonek 2004, s. 22], [Przybylska-Kapuścińska 2009, s. 57].

Na kredyty konsumpcyjne dla gospodarstw domowych składają się kredyty w rachunku bieżącym, związane z funkcjonowaniem kart kredytowych oraz pozostałe kredyty i pożyczki, w tym kredyty na zakupy w systemie sprzedaży ratalnej [Rozwój… 2006, s. 69]. Kredyty na zakup nieruchomości obejmują dwa rodzaje: kredyty mieszkaniowe (które są udzielane na nabycie, budowę, adaptację, rozbudowę, remonty i modernizację budynków mieszkalnych lub nabycie działki budowlanej pod budowę tego rodzaju budynków) oraz kredyty na pozostałe nieruchomości (kredyty na nabycie, budowę lub przebudowę budynku oraz na nabycie gruntu lub prawa wieczystego użytkowania gruntu pod budowę budynków i budowli o przeznaczeniu gospodarczym, publicznym lub użytkowym) [Rozwój… 2005, s. 54].

Tabela 4. Struktura zadłużenia (w %) gospodarstw domowych według podstawowych rodzajów kredytów w latach 2000–2009

Lata ^{Konsumpcyjne Na nieruchomości} Pozostałe

złotowe walutowe złotowe walutowe złotowe walutowe 2000 50,73 3,64 10,70 3,14 27,90 3,90 2001 46,02 4,10 8,91 8,76 27,06 5,15 2002 41,71 5,86 10,12 13,84 24,78 3,69 2003 35,93 7,15 12,11 19,23 22,29 3,28 2004 38,56 3,85 15,33 18,64 21,99 1,63 2005 38,46 3,87 14,66 23,14 18,74 1,12 2006 35,04 3,25 16,87 26,81 17,20 0,83 2007 34,33 2,36 22,29 25,18 15,30 0,54 2008 30,91 2,75 17,08 36,08 12,33 0,85 2009 31,47 2,23 19,40 33,65 12,47 0,78 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych NBP.

Wzrost zadłużenia gospodarstw domowych ogółem był w głównej mierze generowany efektywnym popytem na kredyty przeznaczane na zakup nieruchomości (por. tabela 4), których udział w zadłużeniu ogółem gospodarstw domowych z tytułu kredytów i pożyczek wynosił na koniec IV kwartału 2009 r. około 53% (dla porównania w 2000 r. stanowiły one około 14%).

Tendencje występujące w ostatnich latach w Polsce wskazują, że zadłużenie gospodarstw domowych nabiera długoterminowego charakteru i służy w głównej mierze finansowaniu zakupów nieruchomości. Udział kredytów na cele konsumpcyjne w ogólnym zadłużeniu stopniowo spada. Tym samym struktura popytu gospodarstw domowych na kredyt w przekroju przedmiotowym upodabnia się do tej obserwowanej w krajach wysokorozwiniętych⁷⁹.

Bardziej szczegółowa analiza dynamiki i struktury zadłużenia poszczególnych podsektorów gospodarstw domowych według rodzajów kredytów i celów jego wykorzystania wskazuje, że osoby prywatne finansowały kredytami przede wszystkim dwa typy wydatków: konsumpcyjne (w styczniu 2000 r. 83,3% ogółu zadłużenia tego podsektora gospodarstw domowych, w grudniu 2009 r. odpowiednio: 39,1%) i te związane z zakupem nieruchomości (odpowiednio: 16,7% i 60,12%). W latach 2000– 2009 wartość kredytów konsumpcyjnych zaciągniętych przez osoby prywatne wzrosła realnie o prawie 270%, a tych związanych z nieruchomościami wzrosła realnie ponad 28-krotnie (dla porównania dynamika zadłużenia ogółem sektora osób prywatnych dla tego okresu wyniosła 787%). Warto zauważyć, że kredyty na nieruchomości zaciągnięte przez osoby prywatne praktycznie w całości przeznaczane były na zakup nieruchomości mieszkaniowych. Dynamicznie rozwijającym się segmentem rynku kredytów konsumpcyjnych dla podsektora osób prywatnych były kredyty związane z funkcjonowaniem kart kredytowych – w latach 2000–2009 dynamika tego segmentu była blisko 10-ciokrotnie większa od dynamiki rynku kredytów konsumpcyjnych, choć na koniec rozpatrywanego okresu miały one zaledwie 10% udział w wartości kredytów konsumpcyjnych ogółem.

79 Kredyty hipoteczne i długoterminowe zaciągnięte przez gospodarstwa domowe w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w 2009 r. stanowiły około 75% wartości kredytów ogółem (szacunki własne na podstawie danych OECD i NBP).

W latach 2000–2009 w podsektorze przedsiębiorców indywidualnych dominowały kredyty o charakterze bieżącym80

(miały 40–50% udział w zadłużeniu ogółem), na inwestycje81

(30–40%) oraz na zakup nieruchomości (do 10%). Pozostałe rodzaje kredytów (eksportowe, dyskontowe, na zakup papierów wartościowych) stanowiły 12–17% ogółu kredytów udzielonych przedsiębiorcom indywidualnym. W przypadku sektora przedsiębiorców indywidualnych dynamika kredytów bieżących i inwestycyjnych utrzymuje się na zbliżonym poziomie, a największe tempo zmian można odnotować w przypadku kredytów na nieruchomości. W analizowanej dekadzie zadłużenie przedsiębiorców indywidualnych z tytułu kredytów i pożyczek zwiększało się średniorocznie realnie niewiele ponad 10%, co na tle dynamiki całego sektora należy uznać za relatywnie słaby wynik.

W przypadku kredytów i pożyczek udzielonych sektorowi rolników indywidualnych były one w badanym okresie przeznaczane w znacznej mierze na inwestycje – po wejściu Polski do Unii Europejskiej stanowiły one ponad 60% wartości kredytów i pożyczek ogółem dla tego podsektora (por. [Rozwój… 2005, s. 59]). Około 25% ogółu kredytów udzielanych rolnikom indywidualnym miało charakter bieżący (finansowanie podstawowej działalności). Również w przypadku rolników indywidualnych kredyty na zakup nieruchomości w ostatnich latach zyskały na popularności, choć ich udział nie przekroczył 10% łącznego zadłużenia. Podsektor rolników indywidualnych w najmniejszym stopniu zadłużał się w pozostałych monetarnych instytucjach finansowych – średnioroczne realne tempo wzrostu było mniejsze od 10%.

Szczegółowe dane dotyczące wielkości poszczególnych rodzajów kredytów i pożyczek udzielonych poszczególnym podsektorom gospodarstw domowych zawierają tabele 2–4 zamieszczone w aneksie.

Przemiany w zadłużeniu gospodarstw domowych w latach 2000–2009 nie dotyczyły tylko i wyłącznie struktury rodzajowej zaciąganych kredytów. Stopniowo

80

Na tę kategorię – zgodnie z aktualnym układem prezentacji danych przez NBP – składają się kredyty udzielane w rachunku bieżącym na pokrycie zobowiązań płatniczych oraz kredyty operacyjne udzielone w innej formie niż kredyt w rachunku bieżącym przeznaczane na finansowanie podstawowej działalności firmy, służące finansowaniu wszystkich tych płatności, które muszą być dokonane, aby można było prowadzić bieżącą działalność (zob. [Informacja o zmianach w sposobie prezentacji

należności i zobowiązań monetarnych instytucji finansowych…]).

81

Są to kredyty na finansowanie nowych lub powiększenie istniejących zdolności wytwórczych oraz na inne przedsięwzięcia o charakterze inwestycji wspólnych i towarzyszących, a także udzielone na finansowanie przedsięwzięć zmierzających do odtworzenia, modernizacji i zwiększenia majątku trwałego, z wyłączeniem kredytów na nieruchomości.

dokonywała się również transformacja w zakresie długości okresu, na jaki były one udzielane (terminów realizacji zobowiązań). Dokonując uproszczonych szacunków można założyć, że ważony udziałem wartościowym pierwotny termin spłaty kredytów i pożyczek zaciągniętych przez gospodarstwo domowe wydłużył się z niewiele ponad 3 lat w 2000 r. do ponad 13 lat na koniec 2009 r⁸².

W 2009 r. udział kredytów średnio- (o terminie spłaty 1–5 lat) i długoterminowych (o terminie powyżej 5 lat) przekroczył 90% (por. rys. 13). Tendencja ta świadczy o tym, że kredyty i pożyczki stały się trwałym źródłem finansowania wydatków gospodarstw domowych. W tym względzie rynek finansowy w Polsce upodobnił się do struktury zadłużenia w krajach wysokorozwiniętych.

Rys. 13. Struktura kredytów i pożyczek udzielonych gospodarstwom domowym według pierwotnych terminów realizacji w latach 2000–2009

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP.

Od 2002 r. Narodowy Bank Polski prowadzi bardziej szczegółowe analizy zadłużenia długoterminowego (powyżej 5 lat). W tej grupie kredytów również można zauważyć stopniowe wydłużanie pierwotnych terminów spłat – w 2008 i 2009 r. już prawie dwie trzecie tych kredytów miało okres spłaty przekraczający 20 lat. Warto dodać, że w badanym okresie w ofercie instytucji finansowych pojawiły się kredyty o terminie spłaty nawet do 50 lat.

82 W statystyce bankowej nie ma danych na temat średniej ważonej wymagalności kredytów i pożyczek. Dla ustalenia przybliżonej długości okresu, powyższe obliczenia przeprowadzono przyjmując założenie, że termin spłaty jest średnią arytmetyczną końców przedziału dla danego typu kredytów.

31,1% 30,4% 29,8% 25,1% 22,7% 18,5% 15,1% 13,2% 9,8% 9,4% 41,2% 35,9% 28,3% 24,6% 25,9% 28,3% 25,7% 22,7% 18,0% 16,9% 27,64% 33,71% 41,96% 50,28% 51,43% 53,20% 59,21% 64,07% 72,14% 73,72% 0% 20% 40% 60% 80% 100% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

W przekroju podsektorów udział kredytów zaciąganych na najdłuższe terminy rośnie. Jest to szczególnie widoczne w przypadku zadłużenia osób prywatnych – w ostatniej dekadzie wartość kredytów i pożyczek o terminie spłaty ponad 5 lat zwiększyła się realnie blisko 25-krotnie. Strukturę terminową kredytów i pożyczek udzielnych osobom prywatnym na koniec 2009 r. przedstawiono na rys. 14.

W przypadku podsektora przedsiębiorców i rolników indywidualnych również obserwowana jest tendencja do zadłużania się na dłuższe terminy, choć w znacznie mniejszym stopniu niż w przypadku osób prywatnych. Związane jest to przede wszystkim z inną – o czym była mowa wcześniej – strukturą rodzajową kredytów i pożyczek dla tych podsektorów, gdzie większe znaczenie mają kredyty operacyjne i te o charakterze bieżącym.

Rys. 14. Struktura terminowa kredytów i pożyczek udzielonych osobom prywatnym na koniec 2009 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP.

Ciekawych wniosków dostarcza porównanie struktury terminowej kredytów i pożyczek udzielonych osobom prywatnym ze strukturą rodzajową kredytów i pożyczek dla tego podsektora gospodarstw domowych. Analizy wskazują, że kredytami długoterminowymi (o terminie spłaty powyżej 5 lat) finansowane są nie tylko, co jest naturalną konsekwencją, wydatki związane z zakupem nieruchomości. Aktualnie co piąta złotówka udzielonego kredytu długoterminowego jest przeznaczana na sfinansowanie zakupów konsumpcyjnych. Potwierdza to wyciągnięty wcześniej

9,42% 16,86%

12,03% 13,46%

48,23%

do 1 roku (z rach. bieżącymi) powyżej 1 roku do 5 lat włącznie powyżej 5 do 10 lat włącznie powyżej 10 do 20 lat włącznie powyżej 20 lat

wniosek o wzroście znaczenia kredytów i uznania ich jako trwałe źródło finansowania bieżących potrzeb gospodarstw domowych w Polsce.

Dane dotyczące zadłużenia poszczególnych podsektorów gospodarstw domowych z tytułu kredytów i pożyczek według pierwotnych terminów ich realizacji prezentują zawarte w aneksie tabele 5–7.

Rys. 15. Zadłużenie gospodarstw domowych według walut w latach 2000–2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP.

Inną cechą charakterystyczną popytu na kredyty i pożyczki gospodarstw domowych w Polsce jest także wzrost udziału kredytów walutowych83, co zostało zaprezentowane na rys. 15. W 2000 r. kredyty walutowe stanowiły około 11% łącznego zadłużenia gospodarstw domowych z tytułu kredytów i pożyczek (por. tabela 4). W kolejnych latach udział ten stopniowo wzrastał – w rekordowym 2008 r. było to blisko 40%. Na koniec 2009 r. co trzecia złotówka zadłużenia gospodarstw domowych w Polsce związana była z kredytem walutowym.

Biorąc pod uwagę przeznaczenie kredytu, w walucie obcej udzielane są przede wszystkim kredyty na nieruchomości. Ich udział w tej grupie kredytów przekracza 50% (por. tabela 4).

83

Wbrew nazwie, w praktyce typowe kredyty walutowe, czyli takie, które rozliczane są bezpośrednio w walucie obcej, stanowią tylko małą część (por. [Dobosiewicz 2007, s. 82]). Najczęściej wstępują kredyt denominowane w walutach obcych. W ich przypadku umowa kredytowa określa kwotę kredytu i wysokość rat w walucie obcej, a także oprocentowanie według stóp procentowych właściwych dla danej waluty. Rozliczenie kredytu denominowanego następuje jednak w walucie krajowej – wartości wyrażone w walucie obcej rozliczane są według bieżącego kurs złotego. Pomimo tych różnic, w dalszej części pracy pojęcie kredyt walutowy i kredyt denominowany będą używane jako synonimy.

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 2… 2… 2… 2… 2… 2… 2… 2… 2… 2… m ld zł walutowe złotowe 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Z kredytów walutowych w największym stopniu korzystają osoby prywatne. Ten podsektor miał największy wpływ na zmianę struktury walutowej zadłużenia gospodarstw domowych w Polsce w analizowanej dekadzie. Natomiast podsektor rolników indywidualnych w niewielkim stopniu korzystał z kredytów walutowych przeznaczanych na sfinansowanie wydatków konsumpcyjnych. Również przedsiębiorcy indywidualni zaciągali kredyty walutowe w ograniczonym zakresie – około 10% zadłużenia ogółem tego podsektora związana jest z kredytami walutowymi (dotyczy to głównie kredytów na inwestycje i na nieruchomości).

Analizując terminy wymagalności kredytów zaciągniętych przez gospodarstwa domowe wartym odnotowania jest fakt, że od 2005 r. dla ponad 90% kredytów walutowych termin ten przekracza 5 lat (na koniec 2009 r. udział ten przekroczył 99%). Taka struktura terminowa kredytów walutowych zabezpiecza, choćby częściowo, gospodarstwa domowe przed ryzykiem wynikającym z krótkookresowych wahań kursów walut.

Tabela 5. Struktura walutowa (w %) kredytów mieszkaniowych w latach 2004–2009

Wyszczególnienie 2004* 2005 2006 2007 2008 2009

Frank szwajcarski (CHF) 78,0 80,2 90,0 95,3 97,4 94,0 Euro (EUR) 17,0 12,4 4,2 3,4 1,9 5,2 Pozostałe waluty (USD i inne) 5,0 7,4 5,8 1,3 0,7 0,8 * dane dla 2004 r. dotyczą kredytów walutowych ogółem.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Rozwój… 2006, s. 73 i 74]; [Rozwój… 2008a, s. 75 i 76], [Rozwój… 2008b, s. 78–80]; [Rozwój… 2010a, s. 84 i 85]; [Rozwój… 2010b, s. 138–140].

Innym interesującym aspektem kredytów walutowych udzielanych gospodarstwom domowym jest waluta, w której są one denominowane. Dane o takim stopniu szczegółowości nie są jednak w Polsce gromadzone. W ostatnich latach Narodowy Bank Polski na podstawie próby sprawozdawczej z 20 banków szacuje strukturę walutowych kredytów mieszkaniowych. Przeważająca większość kredytów walutowych udzielanych gospodarstwom domowym na cele mieszkaniowe jest denominowana w CHF. Drugą pod względem popularności walutą dla tego rodzaju kredytów jest euro (por. tabela 5).

Od 2006 r. Komisja Nadzoru Finansowego podejmuje działania mające na celu ograniczenie kredytów walutowych udzielanych gospodarstwom domowym (zob. podrozdział 2.5). Efekty tych rekomendacji nie można jednak bezpośrednio

obserwować, ponieważ wartość zobowiązań z tytułu kredytów walutowych podlega wahaniom pod wpływem zmian bieżącego poziomu kursu walutowego, po którym zadłużenie jest przeliczane na walutę krajową. Szerzej aspekt ten będzie analizowany w podrozdziale 3.6.5.