Responsible lending a samoregulacja rynku kredytów konsumpcyjnych

Odrębną kwestią, którą należy wspomnieć analizując kwestie ochrony konsumenta na rynku kredytów są zasady odpowiedzialnego udzielania kredytu (responsible lending). Łączą one przepisy normatywne i dobre praktyki biznesowe w zakresie regulacji kredytów konsumpcyjnych.

Nie ma ogólnie przyjętej definicji pojęcia odpowiedzialnego udzielania kredytu. Jest ono najczęściej definiowane jako zbiór działań, które powinni wypełnić kredytodawcy, a mianowicie: 1) w pełni i rzetelnie informować konsumenta, 2) stosować regulacje odnośnie reklamy niewprowadzającej w błąd, 3) w trakcie oceny

Zauważyć należy również, że karalność lichwy wynikała wówczas z art. 268 Kodeksu karnego z 1932 r. Szersze omówienie problematyki lichwy pieniężnej w okresie międzywojennym w Polsce można znaleźć w: [Leszczyńska, Lisiecka 2006]. O ewolucji podejścia do lichwy i kredytu na przestrzeni wieków pisze także J. Kracik [2004].

wniosków kredytowych dokonywać pełnej analizy prawdopodobieństwa niewypłacalności konsumenta, 4) wraz z innymi instytucjami kredytowymi, organizacjami rządowymi, konsumenckimi i organami nadzorującymi rynek kredytów promować edukację konsumencką i pobudzać świadomość konsumentów w zakresie finansów, również poprzez pomoc konsumentom w zrozumieniu przyczyn odmowy udzielenia kredytów, 5) we wspólnie pojętym interesie podejmować, na jak najwcześniejszym etapie, próbę identyfikacji problemów ze spłatą zobowiązań, 6) promować i wspierać organizacje pomagające konsumentom, którzy mają problemy finansowe z powodu nadmiernego zadłużenia [Responsible Lending… 2003].

Zasady odpowiedzialnego udzielania kredytów mają na celu zapobieganie zjawisku nadmiernego zadłużenia konsumentów, zwłaszcza pod wpływ agresywnej i nie zawsze uczciwej reklamy [Finlay 2005, s. 193]. Zgodnie z tymi zasadami postuluje się, aby kredytodawca był niejako współodpowiedzialny za udzielony kredyt45

. Kredytodawca miałby ocenić nie tylko zdolność kredytową konsumenta na podstawie uzyskanych informacji (od samego konsumenta i z instytucji zewnętrznych), ale także obowiązany byłby udzielić konsumentowi odpowiednich wyjaśnień, tak aby mógł on ocenić, czy proponowany kredyt jest dostosowany do jego potrzeb i sytuacji finansowej.

Promowanie wykorzystania odpowiedzialnych praktyk na wszystkich etapach kredytowych stosunków umownych znalazło również miejsce w Dyrektywie 2008/48/WE w sprawie umów o kredyt konsumencki. W pkt 26–28 preambuły Dyrektywy znalazł się postulat, że kredytodawcy winni podejmować działania na rzecz edukacji ekonomicznej konsumentów (udzielanie im informacji, ostrzeganie o ryzyku związanym z zaległościami w spłacie lub nadmiernym poziomem zadłużenia). Ponadto zobowiązani są oni do nieangażowania się w nieodpowiedzialne udzielanie pożyczek i kredytów, bez uprzedniej (tj. przed udzieleniem kredytu) oceny ich zdolności kredytowej⁴⁶. W tym celu każdorazowo w ocenie sytuacji kredytowej instytucje finansowe mają obowiązek weryfikacji informacji w prywatnych i publicznych bazach danych, do których warunki dostępu w ramach Unii Europejskiej mają być niedyskryminujące (por. [Dyrektywa 2008/48/WE, art. 9]).

45 Np. w Szwecji w orzecznictwie sądów można spotkać przypadki uwolnienia konsumenta od oprocentowania, opłat i prowizji w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w badaniu zdolności kredytowej. W pewnych okolicznościach może to być również przesłanka do anulowania konsumentowi długu (zob. np. [Szpringer 2005a, s. 49–51] oraz [Szpringer, Szpringer 2004, s. 33 i 34]).

46 Postanowienia te będą miały zastosowanie w głównej mierze do pośredników finansowych, którzy nie podlegają rygorom ustawy Prawo Bankowe, ponieważ działające w Polsce banki, na mocy art. 70 wspomnianej powyżej ustawy, zobowiązane są do badania zdolności kredytowej kredytobiorców.

Również w pkt 19 rekomendacji S [2006] wydanej przez Komisję Nadzoru Bankowego znalazło się odwołanie do zasad responsible lending: „bank powinien dokładać wszelkich starań, aby przekazywane klientom informacje były zrozumiałe, jednoznaczne i czytelne”, oraz że „bank powinien uwzględnić poziom wiedzy klienta, który w większości przypadków nie jest specjalistą z dziedziny bankowości”.

Rozwój rynku kredytów dla gospodarstw domowych w Polsce wymusił, równolegle z jego normatywną regulacją, także potrzebę samoregulacji tej branży. Konieczność uregulowania działalności instytucji finansowych na rynku kredytów konsumpcyjnych została również zauważona przez nie same. Z inicjatywy największych instytucji finansowych działających na rynku kredytów konsumpcyjnych w 1999 r. powstała Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce – Związek Pracodawców (KPF). Obecnie zrzesza ona 40 kluczowych przedsiębiorstw z rynku consumer finance w Polsce (banki, pośrednicy finansowi, firmy pożyczkowe, przedsiębiorstwa zarządzania informacją gospodarczą i zarządzające wierzytelnościami oraz towarzystwa ubezpieczeniowe).

Zgodnie z przyjętym zbiorem dobrych praktyk KPF winny być one przestrzegane nie tylko przy sprzedaży produktów kredytowych przez przedsiębiorstwo finansowe i działających w jego imieniu pośredników, ale również w działaniach windykacyjnych [Zasady Dobrych Praktyk… 2008]. Zrzeszone instytucje finansowe zobowiązały się do realizacji zasad odpowiedzialnego pożyczania, które zdefiniowano jako: (1) informowanie konsumenta o najistotniejszych warunkach oferowanego produktu kredytowego przed zawarciem umowy, (2) o ile to konieczne wyjaśnianie wątpliwości konsumentów co do treści umowy, (3) przedstawianie w jasny i przejrzysty sposób wszystkich warunków i postanowień umowy, w szczególności dotyczących konsekwencji grożących klientowi w razie niewykonania lub nienależytego wykonania przez niego zobowiązań wynikających z umowy, w tym w przypadku opóźnienia w spłacie należności.

W przypadkach nieterminowego wywiązywania się ze zobowiązań przez konsumenta, z przyczyn od niego niezależnych (np. utrata podstawowego źródła dochodu, śmierć członka rodziny, choroba), kredytodawcy winni rozważyć zaproponowanie warunków i terminów spłat, uwzględniających aktualne możliwości finansowe klienta. Jednocześnie przedsiębiorstwa finansowe w przypadku niewykonania umowy przez klienta, deklarują powstrzymanie się zarówno od angażowania niewspółmiernych środków w celu odzyskania należnych mu kwot, jak

również pobierania od klientów niewspółmiernych, do rzeczywistych kosztów, odsetek i opłat karnych.

Należy pamiętać, że dobre praktyki biznesowe mają w istocie charakter postulatywny o znacznym stopniu ogólności. Zawierają one zbiór wytycznych, do których powinni stosować się kredytobiorcy. Ponadto przystąpienie do Konferencji Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce jest nieobligatoryjne.

Podstawowym argumentem przemawiającym za działaniami z zakresu responsible lending jest wyznaczenie wysokich standardów działania i budowanie opinii, że instytucje finansowe są instytucjami zaufania publicznego. Jest to o tyle istotne, że na rynku kredytów coraz częściej dochodzi do konkurencji niecenowej, charakterystycznej dla rynków niedoskonale konkurencyjnych. Jednocześnie stosowanie dobrych praktyk pozwala na ograniczanie ekspozycji na ryzyko niewypłacalności kredytobiorców, co w dłuższej perspektywie wpływa korzystnie na wyniki finansowe kredytodawców i stabilność rynku.

D. Vandone [2009, s. 75–79] zwraca jednak uwagę, że zabezpieczeniem przed problemami finansowymi zadłużonych gospodarstw domowych oprócz zasad odpowiedzialnego udzielania kredytów (responsible lending) powinny być także zasady odpowiedzialnego zaciągania kredytów (responible borrowing). Edukacja finansowa oraz usługi doradztwa w zakresie zarządzania finansami dla gospodarstw domowych powinny działać na rzecz podniesienia świadomości konsekwencji długu. Tylko jednoczesne działania ze strony kredytodawców i kredytobiorców mogą przyczynić się do ograniczenia zjawiska niewypłacalności konsumentów.