Ustawa o kredycie konsumenckim

Jednym z podstawowych aktów prawnych regulujących rynek kredytów konsumenckich w Polsce jest ustawa z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U. z 2001 r., nr 100, poz. 1081, z późn. zm.). Stosownie do art. 3 tej ustawy dotyczy ona praktycznie wszystkich form udzielania kredytów konsumentom, oprócz kredytów o wartości powyżej 80 tys. zł i odnawialnych limitów zadłużenia w rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym36

.

Ustawa odnosi się praktycznie do wszystkich dziedzin, w których mogą wystąpić zagrożenia dla konsumentów. Uregulowania prawne dotyczą m.in. następujących kwestii: formy i elementów umowy o kredyt konsumencki, precyzyjnego obliczania kosztów kredytu i efektywnej stopy procentowej oraz ułatwień we wcześniejszej spłacie kredytu. Wspomniana powyżej ustawa odnosi się do najważniejszych elementów stosunku prawnego łączących kredytodawcę i kredytobiorcę, przy czym główną jej intencją jest ochrona i zabezpieczenie konsumentów jako słabszej strony.

Forma i elementy umowy o kredyt konsumencki. Zgodnie z regulacjami

36 Należy podkreślić, że powyższe postanowienia nie są aktualnie zgodne z Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylająca dyrektywę Rady 87/102/EWG (Dz.U. L 133 z 22.05.2008 (z późn. zm.). Zgodnie z regulacjami wspólnotowymi przepisów o kredytach konsumenckim nie stosuje się do umów o kredyt, którego całkowita kwota przekracza 75000 EUR i nie mają zastosowania do umów dotyczących kredytów, których całkowita kwota nie przekracza 200 EUR. Ponadto w obowiązującym brzmieniu ustawy stosuje się ją także do kredytów związanych z nieruchomościach (mieszkaniowych), podczas gdy dyrektywa postuluje wyłączenie z zakresu jej stosowania umów o kredyt zabezpieczony na nieruchomości oraz związanych z finansowaniem ich nabycia, a także kredytów pod zastaw (lombardowych). Warto także wspomnieć art. 27 dyrektywy, który stanowi, że państwa członkowskie powinny do dnia 11 czerwca 2010 r. wdrożyć przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne niezbędne do wykonania wspomnianej dyrektywy, jednak dopiero 5 stycznia 2010 r. rząd polski przyjął założenia do projektu ustawy o kredycie konsumenckim w związku z implementacją dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki.

normatywnymi umowa o kredyt konsumencki powinna być zawarta na piśmie, chyba że odrębne przepisy przewidują inną szczególną formę. Kredytodawca jest obowiązany niezwłocznie doręczyć konsumentowi egzemplarz umowy37, w którym oprócz podstawowych danych o stronach umowy, wysokości kredytu, zasadach i terminach jego spłaty, znaleźć muszą się inne ważne informacje dla kredytobiorcy. Wśród nich wymienić należy: 1) wysokość rocznej stopy oprocentowania oraz warunki jej zmiany, 2) opłaty i prowizje oraz inne koszty związane z udzieleniem kredytu (w tym opłata za rozpatrzenie wniosku kredytowego oraz przygotowanie i zawarcie umowy kredytowej, czyli tzw. „opłata przygotowawcza”) będące elementem całkowitego kosztu kredytu oraz warunki ich zmiany, 3) informację o całkowitym koszcie kredytu i rzeczywistej rocznej stopie oprocentowania, 4) sposób zabezpieczenia, jeżeli umowa je przewiduje, oraz opłaty należne kredytodawcy z tego tytułu, 5) informację o pozostałych kosztach, do których zapłaty zobowiązany jest konsument w związku z zawartą umową, 6) informację o łącznej kwocie wszystkich kosztów, opłat i prowizji, do których zapłaty zobowiązany jest konsument, 7) informację o uprawnieniu i skutkach przedterminowej spłaty kredytu przez konsumenta, 8) informację o terminie, sposobie i skutkach wykonania uprawnienia do odstąpienia od umowy przez konsumenta, 9) informację o skutkach uchybienia postanowieniom dotyczącym zasad i terminu spłaty kredytu, 10) informację o rocznej stopie oprocentowania zadłużenia przeterminowanego oraz warunki jej zmiany, a także informację o innych kosztach ponoszonych przez konsumenta w związku z niewykonaniem przez niego zobowiązań wynikających z umowy, w tym o kosztach upomnień lub wezwań do zapłaty, kosztach sądowych i postępowania egzekucyjnego.

Wyliczenie kosztów kredytu i efektywnej stopy procentowej. Rzeczywistą

roczną stopę oprocentowania (RSSO), o której kredytodawca jest zobowiązany poinformować konsumenta, oblicza się na podobnej zasadzie jak wewnętrzną stopę zwrotu (IRR)³⁸. Jej wysokość zależy od kwoty kredytu, momentu dokonywania poszczególnych płatności (rodzaj rat), czasu trwania kredytu i nominalnej stopy

37 Z tym zastrzeżeniem, że kredytodawca jest obowiązany niezwłocznie, nie później niż w terminie 7 dni od daty zawarcia umowy, doręczyć konsumentowi podpisany przez strony egzemplarz. W takim przypadku, gdy kredytodawca nie doręcza konsumentowi egzemplarza umowy w chwili jej zawarcia, jest obowiązany wręczyć konsumentowi niepodpisany informacyjny egzemplarz umowy odpowiadający jej treści.

38 Można to wyjaśnić w następujący sposób: kredyt zostałby w całości spłacony, jeżeli wpłaconoby kwotę pochodzącą z kredytu na lokatę o takim samym oprocentowaniu netto w skali roku jak RRSO i pieniądze z tej lokaty wypłacanoby stopniowo (bez utraty odsetek).

oprocentowania kredytu. Rzeczywistą roczną stopę oprocentowania oblicza się według wzoru określonego w załączniku do ustawy o kredycie konsumenckim [2001]. W celu obliczenia rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania uwzględnia się należności w wysokości z dnia zawarcia umowy, w tym: 1) oprocentowanie nominalne kredytu, 2) opłaty, prowizje i koszty związane z udzieleniem kredytu (opłatę za rozpatrzenie wniosku kredytowego oraz opłatę przygotowawczą), 3) koszty ponoszone przez kredytobiorcę na podstawie odrębnych przepisów, związane z zabezpieczeniem ryzyka kredytowego (koszty ustanowienia hipoteki, zastawu rejestrowego, ubezpieczenia kredytu, ubezpieczenia składników majątkowych związane z udzieleniem kredytu, opłaty za udzielenie pełnomocnictwa do rachunku bankowego)39

.

Dodatkowo zastrzeżono, że łączna kwota wszystkich opłat, prowizji oraz innych kosztów związanych z zawarciem umowy o kredyt konsumencki (ustanowienie, zmiana lub wygaśnięcie zabezpieczeń i ubezpieczeń), nie może przekroczyć 5% kwoty udzielonego kredytu konsumenckiego ([Ustawa o kredycie… 2001, art. 7a]). Elementy te na mocy ustawy nie są brane pod uwagę przy wyliczaniu RSSO, a tym samym mogłyby dawać możliwość manipulacji kredytodawcy tą informacją (por. np. [Szpringer 2005a, s. 21]).

Wcześniejsza spłata kredytu. Konsument może dokonać spłaty kredytu przed terminem określonym w umowie, przy czym jest on zobowiązany poinformować o tym fakcie kredytodawcę w terminie 3 dni przed jej dokonaniem. Jednocześnie konsument spłacając kredyt przed terminem nie jest zobowiązany do zapłaty oprocentowania za okres po spłacie kredytu (jeżeli kredyt jest oprocentowany) lub ma prawo do zmniejszenia zapłaconych kredytodawcy prowizji i opłat proporcjonalnie do okresu, o który skrócono czas korzystania z kredytu (jeżeli kredyt jest nieoprocentowany, a jego kwota jest wypłacana po potrąceniu z góry wszystkich kosztów). Z tytułu wcześniejszej spłaty kredytu kredytodawca nie może zastrzec prowizji [Ustawa o kredycie… 2001, art. 8].

Odstąpienie od umowy o kredyt konsumencki. Konsument może, bez podania przyczyny, odstąpić od umowy o kredyt konsumencki w terminie 10 dni od dnia zawarcia umowy stosownie do postanowień art. 11 ustawy o kredycie konsumenckim [2001]. Jeżeli umowa o kredyt konsumencki nie zawierała informacji o uprawnieniu do

39 Szczegółowe kwestie obliczania rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania (annual

percentage rate) były przedmiotem dwóch nowelizacji do Dyrektywy Rady 87/102/EWG w 1990 i 1998

r. (por. [Dyrektywa 90/88/EWG]; [Dyrektywa 98/7/WE]). Problemowi poprawnego zdefiniowania rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania i całkowitego kosztu kredytu został poświęcony art. 19 oraz załącznik nr 1 nowej Dyrektywy 2008/48/WE.

odstąpienia od umowy, konsument może odstąpić od umowy w terminie 10 dni od dnia otrzymania informacji o prawie odstąpienia od umowy, nie później jednak niż w terminie 3 miesięcy od dnia zawarcia umowy. Ponadto, jeżeli kredyt konsumencki przeznaczony był na nabycie określonej rzeczy lub usługi na podstawie umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość, to odstąpienie przez konsumenta od tej umowy jest skuteczne także wobec umowy o kredyt konsumencki. Identyczne uprawnienia przysługują konsumentowi w przypadku odstąpienia od umowy z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Do tego rodzaju przypadków szczegółowo odnosi się art. 12 i 13 ustawy o kredycie konsumenckim [2001].

Zabezpieczenie kredytu wekslem lub czekiem. Ustawodawca zapewnia ochronę konsumenta przed przeniesieniem weksla lub czeku konsumenta wręczonego kredytodawcy w celu spełnienia lub zabezpieczenia świadczenia wynikającego z umowy o kredyt konsumencki. Powyższe papiery wartościowe powinny zawierać klauzulę „nie na zlecenie” lub inną równoznaczną, co oznacza, że możliwość ich przekazania firmom windykacyjnym jest ograniczona.

Wypowiedzenie umowy o kredyt konsumencki. Jeżeli konsument nie zapłacił w terminach określonych w umowie pełnych rat kredytu za co najmniej dwa okresy płatności, kredytodawca może wypowiedzieć umowę po uprzednim wezwaniu konsumenta do zapłaty zaległych rat w terminie nie krótszym niż 7 dni od otrzymania wezwania pod rygorem wypowiedzenia umowy. Termin wypowiedzenia umowy nie może być krótszy niż 30 dni.

Ochrona konsumenta na rynku kredytów konsumpcyjnych rozpoczyna się już na etapie składania ofert przez kredytodawców. Zgodnie z regulacjami krajowymi i europejskimi jednym z podstawowych uprawnień konsumenta jest prawo do pełnej i rzetelnej informacji. Zgodnie z art. 16 ustawy o kredycie konsumenckim [2001] w ofertach i reklamach dotyczących kredytu konsumenckiego zawierających jakiekolwiek dane dotyczące kosztu kredytu konsumenckiego kredytodawcy lub podmioty pośredniczące w zawarciu umowy są zobowiązani podać rzeczywistą roczną stopę oprocentowania, wyliczoną od całkowitego kosztu kredytu⁴⁰. Powyższa konstrukcja prawna stwarza konsumentom możliwość porównywania ofert.

40

Jeżeli do obliczenia rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania nie jest możliwe określenie wysokości kredytu konsumenckiego, czasu trwania umowy oraz terminów spłat kredytu należy przyjąć, że kwota kredytu wynosi 8 000 zł, a spłata kredytu następuje w miesięcznych ratach w ciągu 12 miesięcy kalendarzowych [Ustawa o kredycie… 2001, art. 4, ust. 3a].

Dokonując porównania krajowych regulacji normatywnych z prawem europejskim należy pamiętać, że dyrektywy w sprawie umów o kredyt konsumencki były oparte dotychczas na minimalnej harmonizacji i ustanawiały jedynie ramowe granice i środki ochrony konsumenta. Niemniej jednak niemal wszystkie państwa członkowskie wprowadziły przepisy w różnym stopniu wykraczające poza minimalne standardy, co można wskazać również w przypadku Polski.

Przyjęcie w 2008 r. nowej dyrektywy 2008/48/WE w sprawie umów o kredyt konsumencki było podyktowane dwoma celami: zapewnieniem wysokiego poziomu ochrony konsumentów oraz przejrzystości i efektywności tego segmentu rynku kredytów. W zamyśle ustawodawcy wspólnotowe regulacje mają wspierać także zaciąganie kredytów konsumenckich w innych krajach Unii Europejskiej. Jednocześnie pozwalają one na wprowadzenie szeregu uproszczeń (np. w zakresie kredytów w rachunku bieżącym), tak aby utrzymać elastyczność produktów kredytowych (zwłaszcza tych, które w niewielkim stopniu są wykorzystywane w umowach transgranicznych).

Analizowana dyrektywa rozszerzyła obszar pełnej harmonizacji o nowe obszary, wśród których można wymienić m.in.: informacje udzielane przed zawarciem umowy i podawane w umowie, rzeczywistą roczną stopę oprocentowania (RRSO), prawo do odstąpienia od umowy i prawo do przedterminowej spłaty.

Istotną zmianą implementowaną przez dyrektywę jest wprowadzenie standardowego europejskiego arkusza informacyjnego dotyczącego kredytu konsumenckiego (tzw. ujednolicony formularz kredytowy), który ma zawierać wszystkie podstawowe informacje o kredycie (wzór formularza znajduje się w aneksie w tabeli 1). Ma on ułatwić klientom, przed zawarciem umowy, podjęcie świadomej decyzji o zaciągnięciu kredytu i porównanie ofert. Obowiązek szczegółowego informowania potencjalnych kredytobiorców dotyczy także kredytów hipotecznych bez względu na wysokość zobowiązania (w przypadku kredytów walutowych informacje uzupełniane są o sposób i terminy ustalania kursu wymiany walut oraz zasady przeliczania na walutę wypłaty i spłaty kredytu). Warto również zauważyć, że po implementacji przepisów wspólnotowych do prawa krajowego katalog informacji zawartych w umowie o kredyt konsumencki ulegnie rozszerzeniu względem aktualnie obowiązujących (por. [Dyrektywa 2008/48/WE, art. 10 i 11]).

Dodatkowo kredytodawca (a także pośrednik kredytowy) jest zobowiązany wyjaśnić konsumentowi postanowienia umowy, którą ten zamierza zawrzeć w sposób

dostosowany do jego indywidualnych potrzeb, tak aby mógł on zrozumieć wpływ, jaki mogą one mieć na jego sytuację ekonomiczną (por. pkt 27 preambuły oraz art. 5 pkt 6 Dyrektywy 2008/48/WE). Na instytucjach finansowych ciąży zatem obowiązek szczególnej asysty przedkontraktowej. Unijne prawo wymaga, aby konsument już podczas działań reklamowych kredytodawców był zawsze szczegółowo informowany o rzeczywistej rocznej stopy procentowej i całkowitym koszcie uzyskania pożyczki.

Dyrektywa 2008/48/WE podniosła także do 75 tys. euro maksymalną kwotę kredytu konsumenckiego, który podlega jej postanowieniom. Ponadto rozszerza ona zakres podmiotowy jej stosowania – przepisy te muszą stosować wszystkie instytucje finansowe, w tym m.in. SKOK-i, parabanki oraz osoby fizyczne, które w ramach swojej działalności gospodarczej udzielają pożyczek.

Istotną nowością wprowadzoną przez Dyrektywę 2008/48/WE jest wydłużenie termin odstąpienia od umowy kredytu, bez podania przyczyny, z obecnych 10 do 14 dni kalendarzowych, jednak w przypadku przedterminowej spłaty w części lub całości zastrzeżono, że kredytodawcy przysługuje sprawiedliwa i obiektywnie uzasadniona rekompensata z tytułu wygaśnięcia umowy (dotyczy kredytów o stałym oprocentowaniu). Rekompensata ta nie może przekraczać 0,5% lub 1% spłacanej przed terminem części kwoty kredytu (odpowiednio jeśli okres do uzgodnionego terminu wygaśnięcia umowy o kredyt do 12 miesięcy lub ponad 12 miesięcy)41

.

Z uwagi na wprowadzenie obowiązkowego ujednoliconego formularza kredytowego zlikwidowano ograniczenie w postaci maksymalnego, pięcioprocentowego progu łącznej kwoty wszystkich opłat, prowizji oraz innych kosztów związanych z zawarciem umowy o kredyt konsumencki, ponieważ konsument będzie miał dostęp do pełnej informacji o wysokości wszelkich kosztów związanych z kredytem.

Reasumując: przyjęcie przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej Dyrektywy 2008/48/WE zwiększyło poziom ochrony konsumenta na wspólnotowym rynku kredytów konsumpcyjnych. Ponadto omawiane regulacje pozwalają na zbliżenie krajowych rozwiązań prawnych i ujednolicenie ich w obrębie Unii Europejskiej.

41

Warto podkreślić, że prace nad nową dyrektywą w sprawie umów o kredyt konsumencki trwały blisko sześć lat, a jednym z najszerzej dyskutowanych i najbardziej kontrowersyjnych zapisów były te dotyczące wcześniejszej spłaty kredytu i związanej z tym rekompensaty (zob. [Westphal 2008, s. 81 i 84]).