Koncepcja izomorfizmu instytucjonalnego

We wszystkich opisanych wyżej koncepcjach umieszcza się organizacje non profit w opozycji do przedsiębiorstw i państwa, przyjmując założenie istnienia wyraźnych różnic między podmiotami z poszczególnych sektorów. Tymczasem nieustające zmiany zachodzące w przestrzeni społeczno-gospodarczej sprzyjają rozwojowi coraz to nowych form działalności, które nie mieszczą się w ściśle określonych ramach definicyjnych. Opisane w pierwszym rozdziale książki zjawisko mieszania i rozmy-cia (ang. blending and blurring) polega na upodabnianiu się organizacji non profit z jednej strony do przedsiębiorstw, z drugiej zaś – do instytucji państwowych⁸³. W świetle badań nad organizacjami zjawisko upodabniania się organizacji non pro-fit do podmiotów z innych sektorów przebiega zgodnie z koncepcją izomorfizmu instytucjonalnego (ang. institutional isomorphic change), w myśl której podmioty działające w różnych obszarach, ale podlegające podobnym organizacyjnym ograniczeniom, presjom i oczekiwaniom mają tendencję do upodobniania się⁸⁴. Wyróżnia się trzy mechanizmy odpowiedzialne za opisany proces, tj. izomorfizm:

przymusowy, imitujący oraz normatywny⁸⁵.

Izomorfizm przymusowy (ang. coersive isomorphism) jest tłumaczony dopa-sowywaniem wewnętrznych norm i procedur podmiotów zależnych do zasad funkcjonowania organizacji dominujących. Presja agendy rządowej lub dużego partnera biznesowego może wymusić przekształcenie się nieformalnej, opartej

82 R. Caers, C. Du Bois, M. Jegers, S. De Gieter, C. Schepers, R. Pepermans, Principal – agent relationships on the stewardship – agency axis, „Nonprofit Management & Leadership” 2006, vol. 17, no. 1, s. 25–47.

83 C. T. Clotfelter, T. Ehrlich, The World We Must Built, w: The Nature of the Nonprofit Sector…, op.cit.

84 P. J. DiMaggio, W. W. Powell, The Iron Cage Revisited: Institutional Isomorphism and Collec-tive Rationality in Organizational Fields, „American Sociological Review” 1983, vol. 48, no. 2, s. 147–160.

85 Polskie tłumaczenie odmian izomorfizmu za: E. Leś, Od filantropii do pomocniczości…, op.cit., s. 28.

na wolontariacie inicjatywy w zbiurokratyzowaną instytucję, funkcjonującą zgodnie z narzuconymi procedurami działania, raportowania i kontroli.

Izomorfizm imitujący (ang. mimetic isomorphism) ma miejsce w warunkach niepewności rynkowej, gdy podmioty zagrożone naśladują działania organizacji odnoszących sukces. Podmioty trzeciego sektora w warunkach niepewności doty-czącej przyszłych źródeł finansowania prowadzą działalność gospodarczą oraz przyswajają właściwe przedsiębiorstwom techniki pozyskiwania i zarządzania klientami (darczyńcami, partnerami, beneficjentami). Upodabniają się tym samym do przedsiębiorstw pod względem stosowanych narzędzi zarządzania.

Izomorfizm normatywny (ang. normative isomorphism) jest związany z proce-sami profesjonalizacji w danym środowisku zawodowym i polega na definiowaniu i ujednolicaniu warunków oraz metod pracy, standardów wiedzy i kwalifikacji w określonej grupie zawodowej. Wypracowanie kodeksu etyki pracownika socjalnego będzie sprzyjać ujednolicaniu się wartości oraz zachowań osób wykonujących tę pracę zarówno w jednostkach publicznych, jak i działających w organizacjach non profit.

Pomimo że zjawisko izomorfizmu zachodzi wielokierunkowo, a w gospodarce można również obserwować sytuacje, w których przedsiębiorstwa i agendy rządowe przejmują sposoby działania organizacji trzeciego sektora, najwięcej uwagi w litera-turze poświęca się trendowi upodabniania się organizacji non profit do podmiotów pozostałych dwóch sektorów⁸⁶. Niemiecki autor R. Bauer przedstawił koncepcję, zgodnie z którą procesy izomorficzne mogą przebiegać odmiennie w różnych grupach interesariuszy⁸⁷. Pracownicy organizacji mogą postrzegać swoje zadania jako zbliżone do tych wypełnianych przez przedsiębiorstwa i dążyć do wdrażania zasad obowiązujących w biznesie. Wolontariusze mogą mieć poczucie, że organizacja wyrasta ze środowiska lokalnego i jest jego integralną częścią. Członkowie zarządu natomiast mogą postrzegać organizację jako dostawcę usług publicznych, przyj-mując perspektywę agencji państwowych. Funkcjonowanie organizacji non profit może więc łączyć wiele różnych podejść i narzędzi działania, co z jednej strony je wzbogaca, z drugiej zaś – powoduje napięcia i ścieranie się perspektyw, wartości oraz oczekiwań.

Zagrożenia płynące z nadmiernego upodobnienia się organizacji non profit do administracji publicznej oraz finansowego uzależnienia od niej zostały opisane w licznych pracach. Podobnie koncepcja współzależności doczekała się krytyki jako legitymująca podporządkowywanie sobie przez państwo organizacji non profit⁸⁸.

86 S. W. Sokolowski, Civil Society and the Professions in Eastern Europe. Social Change and Orga-nizational Innovation in Poland, Kluwer Academic, New York 2000, s. 6 i 78.

87 J. Van Til, op.cit., s. 24.

88 H. K. Anheier, S. Toepler, W. Sokolowski, The Implications of Government Funding for Non-profit Organizations: Three Propositions, „International Journal of Public Sector Management”

Działalność podległych administracji publicznej podmiotów sprowadza się do reali-zowania zleceń państwa, co powoduje zmniejszanie się motywacji do samodzielnego poszukiwania zaniedbanych obszarów czy grup społecznych oraz wdrażania wła-snych rozwiązań. Narzucone procedury biurokratyczne, sformalizowane struktury i hierarchia oraz przenoszenie procesów decyzyjnych poza organizację obniżają szybkość oraz elastyczność działań organizacji non profit i mają negatywny wpływ na sprawność zarządzania. Zmieniają się wreszcie wartości, atmosfera pracy i spo-sób myślenia, maleje wrażliwość na rzeczywiste problemy społeczne. Organizacje uzależnione od państwa nie są w stanie skutecznie kontrolować działań organów administracji publicznej, wywierać presji i podejmować działań uzupełniających, nie stanowią więc siły równoważącej zawodność aparatu państwowego⁸⁹.

Jednocześnie jednak zbyt daleko idąca profesjonalizacja organizacji non profit i poleganie na biznesowych narzędziach zarządzania mogą przyczynić się do zagubie-nia istoty i pierwotnego sensu istniezagubie-nia podmiotów trzeciego sektora. Koncentracja na ustalaniu i poprawianiu mierników efektywności może przysłonić faktyczny, pozafinansowy cel organizacji, a funkcja pozyskiwania funduszy (fundraising) może zdominować misję służenia społeczeństwu. Zatrudnianie płatnych profesjonalistów zarządzających organizacją może pozytywnie wpłynąć na kondycję finansową podmiotu, trzeba jednak uważać, aby nie zatracić dobrowolnego wymiaru działań oraz kontaktu z lokalną społecznością.

Zjawisko izomorfizmu i postępująca erozja istoty funkcjonowania organiza-cji non profit powinna w długim okresie doprowadzić do całkowitego rozmycia i zaniknięcia trzeciego sektora. Tymczasem w wielu krajach na świecie można obser-wować intensywny rozwój inicjatyw pozarządowych, nie tylko tych wspieranych przez państwo czy kontrolowanych przez duże koncerny, ale również stojących w jawnej i bezpośredniej do nich opozycji⁹⁰. Mechanizmy równoważące zjawisko izomorfizmu organizacji non profit są najlepiej widoczne w kontekście teorii psychologii społecznej, stanowiących wartościowe uzupełnienie teorii o podłożu ekonomicznym.

1997, vol. 10, no. 3, s. 190–213; K. O’Regan, S. Oster, Does Government Funding Alter Nonprofit Governance? Evidence form New York City Nonprofit Contractors, „Journal of Policy Analysis and Management” 2002, vol. 21, no. 3, s. 359–379.

89 Wśród polskich publikacji krytycznie oceniających bliską współpracę organizacji non profit z sektorem państwowym można wymienić: M. Rymsza, Partnerzy w służbie publicznej? Wyzwa-nia współpracy sektora pozarządowego z administracją publiczną w świetle doświadczeń amerykań-skich, „Trzeci Sektor” 2005, nr 3, s. 53–67; R. Szarfenberg, Słabości trzeciego sektora i partnerstwa publiczno-prywatnego, „Trzeci Sektor” 2006, nr 4, s. 118–128.

90 Philanthropy and the Nonprofit Sector in Changing America, red. C. T. Clotfelter, T. Ehrlich, Indiana University Press, Indianapolis 1999, s. 231–235.