Rozproszone prawa własności

Organizacje non profit są podmiotami prywatnymi, lecz w odróżnieniu od sek-tora przedsiębiorstw założyciele nie są ich właścicielami. Własność jest rozproszona pomiędzy trudną do zidentyfikowania społeczność, co pociąga za sobą również rozproszenie władzy, kontroli i odpowiedzialności. Funkcje zarządcze w organizacji non profit są sprawowane na podstawie umocowań formalnych odmiennych niż te w przedsiębiorstwach, a organy je realizujące – zarząd czy menadżerowie – działają w trudniejszych, bo pozbawionych jednoznacznych źródeł władzy właścicielskiej, warunkach⁵⁹. Brak grupy akcjonariuszy, oczekujących zwrotu z inwestycji, powoduje osłabienie funkcji kontrolnych organizacji non profit. Jest to kolejny fakt, który wraz z trudnością mierzenia celów i brakiem konieczności wykazywania zysków stanowi utrudnienie w kontroli efektywności pracy podmiotów trzeciego sektora.

Rozproszona własność stanowi szansę dla organizacji złożonych z wielu zaanga-żowanych w działalność stron. Poczucie odpowiedzialności za wspólne realizowanie misji organizacji jest elementem spajającym i motywującym do współpracy, często zastępując formalne umowy i hierarchiczne struktury.

1.4.4. Interesariusze

Organizacje non profit wyróżnia wielość grup interesariuszy oraz złożoność relacji pomiędzy nimi⁶⁰. Rozmyte źródła władzy i kontroli sprawiają, że poszcze-gólni interesariusze nie są elementem otoczenia, jak ma to miejsce w przypadku przedsiębiorstw, lecz stanowią integralną część organizacji, wpływającą w ogrom-nym stopniu na jej funkcjonowanie. Członkowie zarządu, darczyńcy, beneficjenci, pracownicy i wolontariusze, a także lokalne społeczności – wszystkie te grupy są ze sobą powiązane i nierzadko się przenikają. Źródła władzy nie są formalnie określone i często skupiają się wokół źródła finansowania. Organizacje wspierane przez darczyńców są więc kontrolowane przez fundatorów czy instytucje granto-dawcze, podmioty utrzymujące się ze składek członkowskich są zarządzane przez samych członków i służą ich interesom. W wielu przypadkach organizacje korzystają

59 P. Frumkin, The Idea of a Nonprofit and Voluntary Sector, w: The Nature of the Nonprofit Sec-tor…, op.cit.

60 L. Wellens, M. Jegers, Effective governance in nonprofit organizations: A literature based mul-tiple stakeholder approach, „European Management Journal” 2014, vol. 32, no. 2, s. 223–243.

z kilku różnych źródeł finansowania jednocześnie, wobec czego władza i kontrola pozostają znacznie rozproszone. Sytuacja ta sprzyja powstawaniu struktur luźnych, niehierarchicznych i w pewnym sensie przypadkowych, ale też otwartych na zmiany i szybko reagujących na pojawiające się w otoczeniu bodźce⁶¹.

Natura obieranych przez organizacje non profit celów komplikuje relacje między interesariuszami. Dany wynik finansowy przedsiębiorstwa jest jednoznacznym mier-nikiem oraz jasnym celem zarówno dla akcjonariuszy, rady nadzorczej, dyrektorów zarządzających, jak i dla samych pracowników organizacji nastawionej na zysk.

Pozafinansowe i trudne do mierzenia cele, jakie stoją przed organizacjami non pro-fit, sprawiają, że realizowanie wspólnej misji może oznaczać co innego dla każdej z grup interesariuszy, a wartość finansowa przedsięwzięcia nie jest uniwersalnym miernikiem, zrozumiałym dla wszystkich stron. Powstaje zatem potrzeba uważnego śledzenia oczekiwań i celów poszczególnych grup oraz łagodzenia potencjalnych konfliktów między nimi. Realizowane przez organizacje działania muszą zaspokajać wiązkę celów pochodzących od poszczególnych grup interesariuszy.

Grupy interesariuszy przedsiębiorstw oraz organizacji non profit różnią się siłą oddziaływania na podmiot oraz motywami i celami, jakie im przyświecają.

Cechą charakterystyczną organizacji trzeciego sektora jest istnienie grup darczyń-ców i beneficjentów. Przedsiębiorstwo oferuje towary lub usługi swoim klientom w zamian za określoną wartość pieniężną, którą następnie przeznacza na wytwo-rzenie kolejnych produktów. Duża część organizacji non profit finansuje dostarcza-nie towarów i usług do beneficjentów z funduszy przekazanych przez inną grupę interesariuszy – darczyńców. Pełni zatem funkcję pośrednika, a przepływy zasobów pomiędzy organizacją a interesariuszami przebiegają odmiennie niż w przypadku przedsiębiorstw. Uproszczony schemat przepływu zasobów pieniężnych, towarów i usług w przedsiębiorstwie oraz organizacji non profit przedstawia rysunek 1.2.

Aby realizować swoją misję, organizacja non profit musi sprawnie zarządzać relacjami z obiema grupami interesariuszy tak, by strategie działań wobec nich były spójne i wzajemnie się uzupełniały. Zbilansowanie przepływów między organizacją a darczyńcami i beneficjentami jest warunkiem koniecznym sprawnego funkcjo-nowania organizacji trzeciego sektora.

Cechy wspólne organizacji non profit i odróżniające je od pozostałych pod-miotów, mimo że są szeroko opisane w literaturze przedmiotu, wzbudzają również kontrowersje⁶². Ogromna różnorodność form zaliczanych do trzeciego sektora sprawia, że z łatwością można przytoczyć przykłady podmiotów niespełniających opisanych warunków. Brak finansowych celów oraz możliwości dystrybuowania

61 P. Frumkin, op.cit.

62 Ibidem.

zysków nie przeszkadza wielu organizacjom traktować działalność gospodarczą jako dominujące źródło przychodów. Zarządzane zgodnie z zasadami rynkowymi, z jasną hierarchią i strukturą, osiągają wysoką efektywność, a ewentualne nad-wyżki finansowe przeznaczają na inwestycje w zasoby materialne i niematerialne organizacji. Podmiot taki nie utrzymuje relacji z darczyńcami i beneficjentami, lecz wytwarza i dostarcza określoną wartość jasno zdefiniowanej grupie klientów, podobnie jak ma to miejsce w podmiotach nastawionych na zysk. Kontrowersje wokół dobrowolności uczestnictwa pojawiają się w dyskusjach nad organizacjami religijnymi, które w rozmaity sposób wywierają presję na wiernych do aktywnego wspierania ich działalności⁶³. Cecha dobrowolności wzbudza również wątpliwości w przypadku organizacji będących podwykonawcami programów zainicjowanych przez państwo, wobec których wdrożone zostały regulacje prawne zobowiązujące określone grupy interesariuszy do uczestnictwa w przedsięwzięciu.

Rysunek 1.2. Schemat przepływu zasobów pieniężnych, towarów i usług w przedsiębiorstwie oraz organizacji non profit

Źródło: opracowanie własne.

63 K. Wright, Generosity vs. Altruism: Philanthropy and Charity in the United States and Uni-ted Kingdom, „Voluntas: International Journal of Voluntary and Nonprofit Organizations” 2001, vol. 12, no. 4, s. 399–416.

Przytoczone przykłady po raz kolejny wskazują na to, że zjawisko mieszania się form i zanikania granic między podmiotami non profit a przedsiębiorstwami i państwem stanowi duże wyzwanie dla badaczy trzeciego sektora. Jednocześnie efekt ten nie byłby możliwy do zidentyfikowania bez wcześniej określonych cech charakteryzujących organizacje non profit w ich czystej postaci. Podmioty mające opisane powyżej cechy stanowią punkt odniesienia w przypadku analiz dotyczących trzeciego sektora zawartych w dalszej części pracy.

Przegląd teoretycznych koncepcji funkcjonowania