Teorie popytowe

Pierwsze współczesne ekonomiczne koncepcje tłumaczące rozwój i działanie trzeciego sektora powstały w latach 70. XX w. na bazie ekonomii neoklasycznej i umieściły organizacje non profit w opozycji do państwa i przedsiębiorstw, upa-trując w nich odpowiedzi na niedoskonałości każdego z pozostałych sektorów.

Przedstawione koncepcje często występują pod wspólną nazwą „teorie popytowe”, gdyż kształtowanie się trzeciego sektora opisują jako reakcję na niezaspokojone przez państwo oraz przedsiębiorstwa potrzeby społeczeństwa. Popyt na określone usługi społeczne jawi się jako siła napędowa rozwoju organizacji non profit⁶⁵. 2.1.1. Teoria zawodności państwa

Zgodnie z koncepcją zawodności państwa (ang. government failure theory) organy publiczne nie spełniają należycie roli dostawcy dóbr i usług publicznych, a ich

64 Classics of Organization Theory, red. J. M. Shafritz, J. S. Ott, Y. S. Jang, Cengage/Wadsworth, Boston 2011, s. 4.

65 M. O’Neil, Nonprofit Nation. A New Look at the Third America, Jossey-Bass, San Francisco 2002, s. 48–49.

wysiłki w kierunku korygowania niepożądanych efektów działań rynku w pewnych warunkach stają się źródłem kolejnych patologii i niesprawiedliwości. Wyróżniono kilka przyczyn faktu, że prywatne organizacje non profit lepiej niż państwo spełniają potrzeby społeczne obywateli⁶⁶:

• ograniczenie zróżnicowania działań państwa – organy publiczne z definicji służą wszystkim obywatelom danego państwa, co oznacza, że dostarczane przez nie dobra i usługi zaspokajają potrzeby szerokiego spektrum odbiorców;

sytuacja taka rodzi popyt na dobra i usługi dopasowane do specyficznych potrzeb małych grup odbiorców (takich jak grupy etniczne, religijne czy koła hobbistyczne), zaspokajane przez lokalnie działające i doskonale orientujące się w tych potrzebach organizacje non profit;

• ograniczenie czasowe – kadencyjny rytm pracy organów publicznych wyznacza dość krótki horyzont planowania i realizowania celów społecznych; organizacje non profit, funkcjonujące niezależnie od zmian w administracji państwowej, mogą bez przeszkód realizować cele długofalowe; często również stanowią bogate źródło wiedzy oraz danych historycznych dotyczących określonego problemu społecznego, co daje im możliwość występowania w roli doradcy oraz wywierania presji w obszarze polityki społecznej państwa;

• biurokracja i duże rozmiary aparatu państwowego nie pozwalają mu szybko i efektywnie reagować na pojawiające się problemy społeczne, utrudnione są też działania w małej skali, mające charakter testowy; organizacje non profit znacznie lepiej radzą sobie z przetwarzaniem informacji, zbieraniem pomysłów i wdrażaniem nowych sposobów rozwiązywania problemów społecznych;

• dystans pomiędzy państwem a obywatelami w sensie psychologicznym oraz funkcjonalnym (skomplikowane procedury administracyjne) stawia organiza-cje non profit w roli pośrednika między społeczeństwem a państwem, który z jednej strony służy informacją na temat możliwych rozwiązań konkretnego problemu społecznego, z drugiej – pozyskuje informacje bezpośrednio od grup potrzebujących pomocy.

Koncepcja niedoskonałości państwa w odniesieniu do organizacji non profit funkcjonuje również pod nazwą „teoria różnorodności” (ang. heterogeneity theory), ponieważ opisane niedoskonałości aparatu państwowego uwidaczniają się w naj-większym stopniu tam, gdzie istnieje zapotrzebowanie na usługi społeczne o cha-rakterze niszowym. Ma to miejsce głównie w państwach o zróżnicowanej strukturze społecznej i dużej różnorodności kulturowej, religijnej czy etnicznej.

66 Czynniki te zostały opisane przez J. Douglasa, a teoria zawodności państwa w odniesie-niu do trzeciego sektora została formalnie przedstawiona przez B. Weisbroda. Por. D. R. Young, Government Failure Theory, w: The Nature of the Nonprofit Sector…, op.cit.

2.1.2. Teoria zawodności kontraktów

Kolejna koncepcja, znana jako teoria zawodności kontraktów (ang. contract failure theory), opisuje sytuacje, gdy organizacje non profit niwelują niedoskonałości sektora prywatnego (ang. market failure) ⁶⁷. Punktem wyjścia jest koncepcja asymetrii informacji występującej pomiędzy nabywcami a producentami (przedsiębiorstwami) odnośnie do jakości dóbr materialnych i usług będących przedmiotami wymiany.

Ponieważ nabywcy dysponują mniejszą niż producenci wiedzą na temat rzeczy-wistej jakości nabywanego dobra, ci ostatni mają tendencję do maksymalizowania swoich zysków przez oferowanie jak najniższej jakości produktów po jak najwyższej cenie. Odbiorcy, którzy nie są w stanie samodzielnie zweryfikować jakości danej oferty, nie mają pewności, czy żądana cena jest adekwatna do jakości nabywanego dobra, i w takiej sytuacji mogą podejrzewać przedsiębiorstwo o nieuczciwość.

Organizacje non profit z definicji nie są zainteresowane maksymalizacją zysku, a ich cele zwykle są bezpośrednio związane z dostarczeniem konkretnego towaru lub usługi określonej grupie beneficjentów. Są więc one mniej skłonne do wyko-rzystywania zjawiska asymetrii informacji na swoją korzyść. Z kolei dla odbiorców status non profit stanowi sygnał, że dostawca jest godny zaufania, a deklarowana przez niego jakość jest zbieżna ze stanem faktycznym. Badacze opisanej koncepcji podkreślają fakt, że wybór organizacji non profit jako dostawcy dóbr i usług jest jednym z wielu sposobów, w jaki nabywcy minimalizują efekt asymetrii informacji wobec producentów⁶⁸.

Opisane powyżej koncepcje wykazują wyższość organizacji non profit nad sek-torem przedsiębiorstw (rynkiem) oraz seksek-torem publicznym (państwem). Badacze przyznają jednak, że procesy korygujące i uzupełniające zachodzą również w drugą stronę, a sektor non profit, podobnie jak pozostałe dwie grupy podmiotów, nie jest wolny od braków i nieprawidłowości.

Rola organizacji nienastwionych na zysk w minimalizowaniu efektu asymetrii informacji i zwiększaniu zaufania nabywców do jakości oferty jest istotna przede wszystkim tam, gdzie brakuje materialnych cech, których jakość można ocenić.

Są to więc głównie skomplikowane usługi, takie jak opieka społeczna, szkolenia i doradztwo zawodowe, opieka medyczna, walka z patologiami społecznymi. Ponadto, nie bez znaczenia jest tu fakt operowania w najmniej dochodowych segmentach, które dla przedsiębiorstw stanowią trudny i mało atrakcyjny obszar. Na rynkach dóbr materialnych, których rentowność łatwo oszacować oraz których jakość jest

67 Teoria ta została zaproponowana przez H. Hansmanna. Por. H. Hansmann, Economic Theo-ries of Nonprofit Organizations, w: The Nonprofit Sector: A Research Handbook…, op.cit., s. 27–42.

68 L. M. Salamon, H. K. Anheier, Social Origins of Civil…, op.cit.

oceniana bezpośrednio przez nabywców, przedsiębiorstwa nastawione na zysk lepiej radzą sobie z zaspokajaniem potrzeb klientów niż organizacje non profit⁶⁹. Dzieje się tak dlatego, że klienci na bieżąco weryfikują zdolność przedsiębiorstwa do dostarczania oferty o satysfakcjonującej relacji jakości do ceny, wymuszając na nich odpowiednie działania.

2.1.3. Teoria współzależności

Sektor państwowy może być postrzegany jako strona wspierająca i korygująca niedoskonałości organizacji pozarządowych. Teoria współzależności (ang. inter-dependence theory), znana również jako koncepcja third party government, mówi o korzyściach, jakie płyną ze ścisłej współpracy między sektorami publicznym i pozarządowym⁷⁰. Niedoskonałości, z którymi borykają się organizacje non profit, a które państwo może minimalizować przez uwzględnianie odpowiednich działań i przepisów, mogą być opisane następująco⁷¹:

• niewydolność (ang. philanthropic insufficiency) – trudności w pozyskiwaniu funduszy na działania statutowe, związane ze nieprzewidywalnością otocze-nia, w jakim działają organizacje, i w konsekwencji uniemożliwiające rozwój i działania na dużą skalę; administracja państwowa może wesprzeć organizacje, zapewniając finansowanie w określonych obszarach społecznych; niewydolność jest również ograniczana przez dostarczanie innych, pozafinansowych zasobów – użyczanie lokali, preferencyjne warunki w dostępie do usług lub sprzętu należącego do administracji;

• paternalizm (ang. philanthropic paternalism) – ryzyko uzależnienia się od pod-miotów będących źródłem finansowania działalności, może ono pociągnąć za sobą ograniczenie kontroli organizacji nad celami działań oraz ich realizacją;

pieniądze publiczne mogą służyć nie jako główne źródło finansowania organi-zacji non profit, lecz jako narzędzie dywersyfikacji wsparcia i, co za tym idzie, gwarant niezależności podmiotu trzeciego sektora od prywatnych fundatorów;

• partykularyzm (ang. philanthropic particularism) – realizowanie celów zbieżnych z interesem zarządu lub innych silnych grup wpływu i ignorowanie rzeczywistych problemów lub potrzeb społecznych; sytuacja taka prowadzi do rywalizacji

69 D. R. Young, op.cit.

70 L. M. Salamon, Of Market Failure, Voluntary Failure, and Third-Party Government: Toward a Theory of Government-Nonprofit Relations in the Modern Welfare State, „Journal of Voluntary Action Research” 1987, vol. 16, no. 1/2, s. 29–49.

71 Wymienione ułomności mogą prowadzić do efektu odwrócenia, czyli do osiągania przez organizacje trzeciego sektora rezultatów odwrotnych do zamierzonych. Por. K. Górniak, Efekt odwrócenia w działaniach organizacji pozarządowych – dyskursywna analiza kilku zdarzeń, „Trzeci Sektor” 2013, nr 30, s. 32–41.

o zasoby organizacji i działania jednych grup kosztem innych; w tym obszarze państwo podejmuje działalność kontrolną; odpowiednie przepisy zobowiązują organizacje pozarządowe do sprawozdawczości, w której wykazuje się związek między zidentyfikowanymi potrzebami społecznymi, przeprowadzonymi dzia-łaniami i wydanymi na ten cel funduszami; obowiązek upublicznienia raportów z działalności stanowi istotny element kontroli społecznej organizacji non profit;

• amatorstwo (ang. philanthropic amateurism) – zaangażowanie osób zaintereso-wanych określonymi problemami społecznymi, lecz niemających kwalifikacji do ich rozwiązania; administracja rządowa czy lokalna może tu służyć bezpłatnym dostępem do informacji oraz wiedzy eksperckiej w danym obszarze; amatorstwo jest też ograniczane przez narzucanie procedur ubiegania się o wsparcie czy obowiązku przygotowywania wspomnianych wcześniej sprawozdań; konieczność formułowania celów, planowania środków i podawania mierzalnych wskaźników ich realizacji zmusza organizacje do zdobywania wiedzy odnośnie do sposobów skutecznego rozwiązywania danych problemów społecznych.

Koncepcja współzależności zakłada, że opisane słabości mogą być niwelowane przez odpowiednie regulacje prawne oraz wsparcie finansowe, merytoryczne czy organizacyjne podmiotów non profit przez państwo. Jednocześnie jednak organiza-cje te, wyrastające z lokalnych środowisk i dobrze orientujące się w ich potrzebach oraz bardziej elastyczne i kreatywne niż agendy rządowe, lepiej poradzą sobie z dostarczeniem odpowiednich dla danej grupy odbiorców wartości. W konsekwen-cji obniżeniu ulegną koszty transakcyjne, towarzyszące zapewnieniu określonych usług społecznych.