Model akceptacji techniki

Model akceptacji techniki (Technology Acceptance Model, TAM) został opracowany przez Freda Davisa w latach 80. XX wieku. Jest to najczęściej używany model do wyjaśnienia zaangażowania ludzi w korzystanie z no-wych technik i technologii, w szczególności ICT. Stanowi rozwinięcie teorii TRA oraz TPB. Początkowo stosowano go do badania akceptacji korzystania z systemów informatycznych przez pracowników irm. Ten prosty model umożliwia wyjaśnienie, co jest powodem akceptacji różnorodnych systemów komputerowych przez różne grupy użytkowników. „TAM ma stanowić teore-tyczną podstawę objaśniającą, w jaki sposób zewnętrzne czynniki wpływają na przekonania, postawy i intencje” (Davis i in., 1989, s. 985).

Według modelu TAM, użycie danego systemu IT zdeterminowane zostaje bezpośrednio przez intencję użycia (Behavioural Intention to Use, BI), któ-ra jest konsekwencją postrzeganej użyteczności (Perceived Usage, PU) októ-raz postawy wobec użycia danego rozwiązania technicznego (ATTitude toward behaviour, ATT). Ta z kolei wynika z postrzeganej przydatności oraz postrze-ganej łatwości użycia (Perceived Ease of Use, PEOU). Ta ostatnia ma też bez-pośredni wpływ na PU (rysunek 4.10).

Rysunek 4.10. Model teorii TAM

Źródło: opracowanie własne

Davis określa postrzeganą użyteczność jako „stopień, w jakim osoba wierzy, że za pomocą określonego systemu zwiększyłaby się jej wydajność pracy”. Postrzegana łatwość użycia lub obsługi to, według niego, „stopień, w jakim osoba wierzy, że użycie określonego systemu nie wymaga wysiłku ani izycznego, ani umysłowego” (Davis, 1989, s. 320). Jest to czynnik podob-ny do pojęcia złożoności zaproponowanej w teorii DOI. Postrzegana łatwość

132 Usługi cyfrowe. Perspektywy wdrożenia i akceptacji...

użycia wpływa na postrzeganie użyteczności, gdyż im łatwiej jest system uży-wać, tym bardziej może on się stać użyteczny. Konstrukty te odzwierciedlają subiektywne oceny użytkowników, które mogą być lub nie – reprezentatyw-ne dla obiektywreprezentatyw-nej rzeczywistości. Nie nastąpi zaakceptowanie systemu, jeśli użytkownik nie dostrzeże, że system jest i przydatny, i łatwy w użyciu. Pierw-szą skalę pomiarową zastosowaną w tej teorii umieszczono w załączniku 3.

W teorii TAM zakłada się, że zmienne zewnętrzne, czyli charakterystyka użytkownika i systemu IT oraz czynniki organizacyjne, mają pośredni wpływ na intencje, a bezpośredni na postrzeganą użyteczność (PU) i postrzeganą ła-twość użycia (PEOU), przy czym jest on znacząco większy na PU niż na PEOU. Fred Davis i Viswanath Venkatesh poszerzyli model TAM o dodatkowe zmienne zewnętrzne określające oddziaływanie społeczne i poznawcze, dzięki czemu stworzyli model TAM2 (rysunek 4.11). Pierwsza kategoria (od-działywanie społeczne) obejmuje normy subiektywne (model TRA), wize-runek i dobrowolność – oba zaczerpnięte z teorii dyfuzji innowacji (Moore, Benbasat, 1991). Na niektóre relacje oddziałuje też doświadczenie. Wyniki badań wskazały, że subiektywne normy mają bezpośredni wpływ na zamiar użycia, ale tylko wtedy, gdy korzystanie z systemu jest obowiązkowe.

Rysunek 4.11. Model TAM2

133 4. Teorie stosowane w badaniu motywów użycia usług cyfrowych

Do drugiej grupy zmiennych (oddziaływanie poznawcze) należą: rele-wantność pracy (job relevance), jakość efektów (output quality), demontro-walność wyników (result demonstrability) oraz postrzeganie łatwości użycia.

Relewantność pracy to percepcja, w jakim stopniu system jest przydatny

w pracy jednostki. Jakość efektów określa, jakie zadania system jest w sta-nie wykonać i w jakiej mierze są one dopasowane do wykonywanej pracy (podobnie jak dopasowanie pracy z MPCU). Z kolei demonstrowalność

wy-ników to stopień, w jakim zadania te są możliwe do opisania (podobnie jak

w IDT).

Viswanath Venkatesh badał też, które zmienne zewnętrzne wpływają na postrzeganie łatwości użycia. W swoim modelu uwzględnił czynniki pod-stawowe (anchors) i korygujące (adjustments) – rysunek 4.12. Konstrukty związane ze sterowalnością, wewnętrzną motywacją i emocjami stanowiły podstawy postrzeganej łatwości użytkowania nowego systemu.

Rysunek 4.12. Model TAM Venkatesha

134 Usługi cyfrowe. Perspektywy wdrożenia i akceptacji...

Sterowalność (control) jest podzielona na postrzeganie własnej

sku-teczności w używaniu komputera (computer self-ef icacy) i postrzeganie regulacji zewnętrznej (perceptions of external control), czyli sprzyjających

okoliczności. Wewnętrzną motywację rozumie się jako przyjemność

używa-nia komputera (computer playfulness), emocje zaś wiążą się z lękiem przed komputerem (computer anxiety). Jak widać, niektóre elementy przejęte są

z teorii SCT i modelu MPCU. Powyższe czynniki mają duże znaczenie na po-czątku używania systemu informatycznego. Z rosnącym doświadczeniem zmienia się zwykle stosunek do nowego narzędzia pracy i wtedy dodatko-wy wpływ na postrzeganie łatwości użycia mają obiektywna użyteczność (objective usability) oraz postrzegana przyjemność korzystania z systemu (perceived enjoyment) (Venkatesh, 2000, s. 345).

Shirley Taylor i Peter Todd opracowali model DTPB (Decomposed The-ory of Planned Behaviour) – rysunek 4.13. To alternatywna wersja teorii planowanego działania, w której postawy, subiektywne normy i postrzega-na kontrola są wielowymiarowymi konstruktami. Przy dekompozycji kon-struktów TPB twórcy wykorzystali czynniki uwzględnione w teoriach TAM i IDT. Predykatorami postawy wobec użycia systemu są tu postrzegana przy-datność i łatwość użycia (TAM), a także złożoność (IDT i MPCU). Na normy subiektywne składają się wzajemne relacje (peer in luence) i wpływ przeło-żonych (superior’s in luence), zaś postrzegana kontrola behawioralna została rozłożona na własną skuteczność (SCT) i sprzyjające okoliczności (MPCU).

Model DTPB ma bardziej złożoną strukturę, ponieważ wprowadza więk-szą liczbę czynników, które mogą wpływać na użycie. Z tego powodu DTPB powinien dostarczyć pełniejszy obraz zrozumienia powodów użycia systemu w stosunku do bardziej skąpego modelu TAM (Taylor, Todd, 1995a, s. 151).

Shirley Taylor i Peter Todd opracowali też prostszy model łączący teo-rie TAM i TPB, nazywany Combined TAM & TPB (C-TAM-TPB) lub Augmented TAM, w którym do postawy wobec danego zachowania (ATT), norm subiek-tywnych (SN) oraz postrzeganej kontroli behawioralnej (PBC) dołączono po-strzeganą przydatność (PU) oraz popo-strzeganą łatwość użycia (PEOU) – obie zaadaptowane z teorii TAM (rysunek 4.14).

Model TAM był używany w badaniach użytkowników, mniej i bardziej do-świadczonych, różnych systemów: edytorów tekstu, arkuszy kalkulacyjnych (Davis i in., 1989; Mathieson, 1991; Chau, 1996; Doll i in., 1998; Roberts, Hen-derson, 2000; Burton-Jones, Hubona, 2006), poczty elektronicznej (Gefen, Straub, 1997; Karahanna, Straub, 1999; Burton-Jones, Hubona, 2006), sys-temu MIS (Jackson i in., 1997), systemów bazodanowych i aplikacji specjali-stycznych (Venkatesh, Davis, 2000), systemu ERP (Amoako-Gyampah, 2007; Anjum, 2011). Teorię TAM zastosowano też w badaniu motywacji korzystania z Internetu (Teo i in., 1999) do wyjaśnienia, dlaczego ludzie korzystają ze stron internetowych (Moon, Kim, 2001), z handlu elektronicznego (Koufaris, 2002;

135 4. Teorie stosowane w badaniu motywów użycia usług cyfrowych

Rysunek 4.13. Model DTPB

Źródło: opracowanie własne na podstawie pracy Taylor i Todda (1995a)

Rysunek 4.14. Model Combined TAM & TPB (C-TAM-TPB)

136 Usługi cyfrowe. Perspektywy wdrożenia i akceptacji...

Featherman, Pavlou, 2003; Gefen i in., 2003), elektronicznej bankowości (Chau, Lai, 2003) czy przeglądarek internetowych (Słomka i in., 2007).

Za pomocą TAM próbowano także wyjaśnić przyczyny korzystania z me-tody e-learning: badano zaangażowanie uczniów (Roca i in., 2006) oraz starano się określić czynniki kształtujące zaangażowanie nauczycieli w wy-korzystywaniu metody e-learning jako narzędzia pracy (Lee, 2006; Sorebo i in., 2009). W Polsce przeprowadzono badanie intencji korzystania z elektro-nicznego nauczania wśród pracowników polskich małych i średnich przed-siębiorstw (Wolski, 2011). Model akceptacji techniki znalazł zastosowanie również w obszarze korzystania z serwisów społecznościowych (Shin, Kim, 2008; Lin, Lu, 2011).

Model TAM jest ciągle mody ikowany i dodawane są w nim nowe zmien-ne, związane z konkretnym zastosowaniem. Przedmiotem badań był wpływ czynników organizacyjnych na proces wykorzystania komputerów oso-bistych w małych przedsiębiorstwach (Igbaria i in., 1997; Mathieson i in., 2001). Mathieson ze współautorami rozszerzyli model TAM o jeden czynnik:

postrzegane zasoby (perceived resources), zde iniowany jako stopień

prze-konania, że jednostka „ma osobiste i organizacyjne zasoby (środki) potrzeb-ne do korzystania z systemu informacyjpotrzeb-nego” (Mathieson i in., 2001). W ich rozumieniu postrzegane zasoby nie dotyczą tylko systemu informatycznego: obejmują dostępność dokumentacji, a także charakterystykę użytkownika, w tym jego doświadczenie zawodowe, oraz wsparcie od innych, również od pracowników działu IT i współpracowników. Postrzegane zasoby są czyn-nikiem podobnym do postrzeganej kontroli behawioralnej z teorii TPB i kon-cepcji własnej skuteczności z teorii społecznego uczenia się Bandury oraz do sprzyjających okoliczności z modelu MPCU.

Jedną z częstych mody ikacji modelu TAM jest dodawanie zmiennych związanych z postrzeganą przyjemnością (perceived enjoyment) lub

po-strzeganą radością (perceived playfulness), wynikających z używania

syste-mu lub odczuwanych podczas korzystania z niego (Teo i in., 1999; Moon, Kim, 2001; Lee i in., 2012).

W modelu badającym m-banking rozszerzono TAM o jeden konstrukt oparty na zaufaniu: postrzeganą wiarygodność (perceived credibility), a także o dwa czynniki postrzeganej kontroli behawioralnej: postrzeganą

własną skuteczność (perceived self-ef icacy) i postrzegane koszty inanso-we (perceived inancial cost) (Luarn, Lin, 2005).

Lemuria Carter i France Bélanger (2004), żeby zbadać akceptację usług e-government, zintegrowały model TAM z teorią dyfuzji innowacji DOI. Jen-Her Wu i Shu-Ching Wang w analizie czynników odpowiedzialnych za ak-ceptację handlu mobilnego (m-commerce) zastosowali również rozszerzoną wersję TAM z teorią dyfuzji innowacji i dodali konstrukty postrzeganego

137 4. Teorie stosowane w badaniu motywów użycia usług cyfrowych

Model TAM, mimo licznych zastosowań, jest bardzo często krytykowany, co tym bardziej skłaniało do wielu prób wzbogacania go o dodatkowe kon-strukty i relacje. Benbasat i Barki sugerują, że TAM „odwrócił uwagę naukow-ców od innych ważnych problemów badawczych i stworzył iluzję postępu w gromadzeniu wiedzy. Ponadto niezależne próby rozszerzenia TAM, w celu dostosowania go do stale zmieniających się środowisk informatycznych, do-prowadziły do chaosu i zamieszania” (Benbasat, Barki, 2007, s. 211). Wadą TAM jest koncentrowanie się na użytkowniku komputera, a pomijanie spo-łecznych procesów stosowania i wdrażania technik IT .