Wartościowanie użycia retoryki/perswazji, nierozłącznie wiąże się z pytaniem o intencję twórcy, które jednak zwykle pozostaje bez jednoznacznej odpowiedzi, ponadto nawet szczytna intencja nie stanowi kryterium wystarczającego, lecz jedynie konieczne dla wykluczenia zaistnienia manipulacji. Zaznaczmy, że wi-dzimy konieczność uwzględnienia co najmniej trzech kryteriów jej wyróżnienia/
odróżnienia od perswazji, mianowicie wspomnianą intencję (działanie na czyjąś szkodę), użyte środki (droga peryferyjna) oraz stopień dysproporcji pomiędzy kompetencjami komunikacyjnymi autora/nadawcy i adresata przekazu. Pomi-jamy tu kryterium stopnia jawności celu perswazji; utwór artystyczny nie jest wszak przekazem, który miałby wprost komunikować, do czego „namawia” od-biorców. Świadome rozpoznanie przez widzów teledysku lub Kleru możliwych/
zakładanych zmian mentalnych ich odbiorców jest pochodną wspomnianych
12 Źródło: https://www.filmweb.pl/film/Kler-2018-810402/discussion/ Siwiec,3038957 [dostęp: 28.10.2019].
13 Tamże.
Leszek Będkowski
kompetencji (retorycznej, filmoznawczej) lub lektury świadectw odbioru, które problem ten podejmują.
Nie znamy retorycznej intencji twórców teledysku i filmu (nie ujawni jej anali-za utworów), możemy jednak anali-zakładać, że była ona wypadkową dążenia do osią-gnięcia komercyjnego sukcesu oraz przekazania określonych idei w dyskursie na temat Kościoła, przy czym nie wykluczamy nadrzędności celu komercyjnego jako determinującego wybór owych idei oraz sposobu ich wyrażenia (użycia języka filmu). Ewentualne przekonanie o uzależnieniu „przesłania” utworów Smarzowskiego od finansowych aspektów twórczości (na przykład poprzez wyj-ście naprzeciw zapotrzebowaniu odbiorców na określoną problematykę i sposób jej naświetlenia) nie pozostaje obojętne, ale też nie jest kluczowe dla oceny dzieła w kontekście problemu nadużywania sztuki retoryki. Ocena ta wynika ze splotu kilku czynników, związanych ze specyfiką sytuacji komunikacyjnej właściwej danemu gatunkowi/medium, w tym przypadku skłaniających do odmiennego wartościowania perswazyjności wideoklipu i filmu.
Teledysk do piosenki Pismo uznaję za utwór nadużywający ars rhetoricae po części z uwagi na wyraźną różnicę między znaczeniami przekazywanymi w piosence a komunikowanymi obrazem:
Klip to obraz, który jest echem muzyki. Inaczej niż w filmie, to muzyka nie-podzielnie decyduje o obrazie [...]. Twórca wideoklipu [...] nie jest autorem przesłania (Nalikowski 1991: 178, 186).
Nawet jeżeli uznamy powyższe stwierdzenie za nieprzystające do współcze-snych konkretyzacji gatunku, w wideoklipie Dr Misio wyraźne jest instrumen-talne ujęcie tekstu Vargi oraz muzyki, przy czym komunikowanie nowych treści posiada cechy manipulacji. Utwór wiąże skandalizację przekazu, pozwalającą zbudować medialny event, z wykorzystaniem przez twórców stanu społecznej chwiejności (por. Puzynina 1992: 209) i wpisaniem się w praktykę tworzenia w mediach podziałów społecznych poprzez wchodzenie w istniejące pęknięcia jedności społecznej (zob. Wasilewski 2012: 11). Wymienione cechy wideoklipu w zestawieniu z odwoływaniem się do emocji widza i dysproporcją kompetencji reżysera i odbiorców teledysku w zakresie rozumienia oddziaływania retoryki obrazu wskazują na nieuwzględnianie podmiotowości odbiorcy, jego „prawa własnego wyboru drogi i prawa do warunków taki wybór umożliwiających”
(Puzynina 1992: 212). Dla porządku dodajmy, że powyższej oceny nie podważa Postaci duchowieństwa w utworach Wojciecha Smarzowskiego
126
przekonanie o względnie niewielkiej sile rzeczywistego oddziaływania wideok-lipu na postawy widzów, wynikające ze stwierdzenia relatywnej nietrwałości perswazji afektywnej14.
Formułując powyższą ocenę, uwzględniam również funkcje gatunku. O ile zatem wydaje się zrozumiałe, że
muzyczne wideo jest elementem promocji na stałe niejako wpisanym w funkcjo-nowanie rynkowe danego wykonawcy – należy do arsenału środków artystycz-nych i komercyjartystycz-nych, które mają podnieść sprzedaż płyt i biletów na koncerty, a więc mają generować zyski dla wykonawcy i jego wytwórni płytowej (Jeziński 2012: 109),
o tyle w tym przypadku wątpliwości budzi potencjalny społeczny „koszt”
owej promocji.
Oczywiście Kler również wykorzystuje i pogłębia istniejące podziały wewnątrz określonych wspólnot (Polaków, chrześcijan, katolików), uogólnia, a także wzmacnia negatywne stereotypy, dotyczące duchowieństwa, co dla części odbiorców staje się podstawą do negatywnej oceny wykorzystania w nim języka filmu. Zarazem jednak, podjęcie w Klerze problematyki polaryzującej społeczeństwo oraz portretowanie i wartościowanie określonego środowiska, uwzględniające tylko jeden punkt widzenia, jest typowe dla gatunku: zgodne z funkcjami filmu fabularnego, jego fikcyjną naturą, tradycjami kina społecznie zaangażowanego i prawem reżysera do przedstawienia subiektywnego punktu widzenia.
Zauważmy też, że adresatem filmu fabularnego jest szerokie, odmienne niż w przypadku wideoklipu muzycznego grono odbiorców, z których część to kinomani obeznani z różnym „użyciem” języka filmu oraz profesjonaliści:
krytycy i recenzenci filmowi. Tradycje recenzji filmowej jako gatunku cieszą-cego się zainteresowaniem czytelników i widzów nie są tutaj bez znaczenia, bowiem świadectwa odbioru dzieła Smarzowskiego w pewnym zakresie od-działują na jego „odczytywanie” i wartościowanie, umożliwiają też poznanie i konfrontowanie przeciwstawnych punktów widzenia na Kler. Podkreślmy
14 Oceniamy tu użycie języka filmu, nie skuteczność manipulacji, na którą zresztą można spojrzeć z perspektywy oddziaływania wielu tekstów codzien- nych, będących nośnikiem analogicznych sensów.
Leszek Będkowski
również, że perswazyjność filmu fabularnego, w dużym stopniu odwołująca się do logos, raczej otwiera niż zamyka widzowi drogę do pogłębionej refleksji nad ukazaną historią. Nie bez znaczenia dla uznania filmu autora Drogówki za utwór, w którym twórca nie przekroczył etosu retora, jest także spostrzeżenie, że wykorzystanie w Klerze języka filmu oraz sposób ukazania/wartościowania kreowanej społeczności są typowe dla wcześniejszych dzieł tego reżysera.
Wymienione aspekty wartościowania filmu nie rozstrzygają kwestii rzeczy-wistych intencji jego twórców i rzeczywistego wpływu na widzów. Niewątpliwie film może budować postawy antyklerykalne, jest również niezależnie od owych intencji instrumentalnie wykorzystywany w przekazach negatywnie wartościu-jących religię katolicką. Ich skrajnym przykładem są wypowiedzi (programy) twórcy telewizji internetowej Idź Pod Prąd, Pawła Chojeckiego, który odwołując się do filmu Smarzowskiego, mówi o „ohydzie katolicyzmu”15 oraz nazywa świątynie katolickie „burdelami” i „synagogami szatana”16. W tym przypadku mamy do czynienia z pozytywną (ogólną) oceną filmu, oddającą perspektywę wspólnoty religijnej (interpretacyjnej) nieprzychylnej katolicyzmowi.
Z kolei, gdy mowa o przekonaniach wspólnoty duchownych katolickich na temat rzeczywistego oddziaływania filmu na postawy widzów lub o odpo-wiedzialności twórcy za dzieło warto przywołać dwa punkty widzenia na Kler, funkcjonujące w dyskursie publicznym, odmienne od postrzegania filmu jako ataku na Kościół i wiarę:
Jezus powiedział do swoich uczniów – „Uważajcie czego słuchacie”. Wtedy informacje przekazywano głównie za pomocą słowa. Dziś należałoby powie-dzieć za Jezusem – „Uważajcie co oglądacie”. Bo treść która wchodzi w waszą wyobraźnię może tam zostać na długo I choć w Polsce nigdy nie spotkałem kapłana deklarującego homoseksualizm [...] to jednak obrazy zbliżanych rąk kapłana, który podnosi hostię, a chwilę wcześniej robił obsceniczne rzeczy – bardzo przeszkadzały mi w modlitwie podczas Mszy św. Co ważne, wiedziałem,
15 Chojecki Paweł, 2018, Film „Kler” nie podaje rozwiązania! Dziś jest czas abyś wziął do ręki Biblię!, https://www.facebook.com/pastorchojecki/videos/ 2031953506824654/ [dostęp:
20.11.2019].
16 Idź Pod Prąd TV, 2018, „Kler”. Co na to Jezus? Pastor Paweł Chojecki, WARSZTATY BIBLIJNE, „YouTube”, 26 października, https://www.youtube. com/watch?v=JHayfg6GTZQ [dostęp: 20.11.2019].
Postaci duchowieństwa w utworach Wojciecha Smarzowskiego
128
że kapłani z mojej parafii byli dobrymi księżmi, a mimo to obejrzany film mnie zainfekował17.
Autor powyższego świadectwa odbioru nie wiąże filmu z manipulacją lub dążeniem jego twórców do niszcwzenia Kościoła/wiary, nie krytykuje utworu jako wypaczającego „prawdziwy” obraz duchowieństwa katolickiego. Podkreśla jednak (całkiem słusznie) ogromną siłę obrazu, która w przypadku Kleru jest, jego zdaniem, destrukcyjna.
Odmiennie postrzega oddziaływanie utworu Smarzowskiego Adam Szustak, dominikanin, rekolekcjonista, będący chyba najbardziej „medialnym” polskim duchownym katolickim:
Czy to jest film antykościelny, czy to jest film antywiarowy, czy to jest film walczący z Bogiem? Ja tego filmu w ogóle tak nie odebrałem [...]. Mnie ten film absolutnie prowokuje do tylko jednego – do nawrócenia.[...]. Ja się czuję po tym filmie absolutnie wezwany do miłości Kościoła, do miłości Pana Jezusa, do miłości wiary” [...] Jeżeli film ten miał za zadanie [...] oczyścić Kościół, no to we mnie oczyścił18.
Wyróżnione wyżej dwie odmienne perspektywy odczytywania Kleru (film jako sugestywny obraz osłabiający religijność albo film jako wezwanie do oczysz-czenia Kościoła) możemy łączyć z przeświadczeniem, że utwór w jakimś stopniu obrazuje rzeczywiste, patologiczne postawy i zachowania kleru (wprost stwierdza to na przykład twórca Langusty na Palmie). Potwierdzają one, że najistotniejszą, łatwo dostrzegalną i zarazem pozytywnie wartościowaną (przez różne, chociaż nie wszystkie wspólnoty interpretacyjne) interakcją w dyskursie filmu Smarzow-skiego stała się zmiana w dyskursie publicznym, także religijnym w mediach, na temat instytucjonalnego Kościoła. Zmiana ta, obejmująca język przekazów i ich zakres tematyczny (przerwanie tematów tabu), z pewnością nie pozostaje bez wpływu na postawy wobec Kościoła katolickiego, a także na budowanie osobistej tożsamości (widzów, czytelników), którą w toku życia każdy człowiek (re)konstruuje pod wpływem nowych doświadczeń. Z tego powodu możemy
17 Recław Remigiusz, o. SJ, 2018, Kler – uważajcie, co oglądacie!, „Onet.pl”, 28 września, https://
wiadomosci.onet.pl/religia/opinie/kler-uwazajcie-co-ogla- dacie/lvv619s [dostęp: 28.10.2019].
18 Langusta na palmie [A. Szustak], 2018, [NV#250] Poszedłem w habicie na Kler, „YouTube”, 2 października, https://www.youtube.com/watch?v=rtLSL- VJmKuc [dostęp: 20.11.2019].
Leszek Będkowski
uznać Kler za utwór ważny, także potrzebny, jakkolwiek nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czy i na ile aktywizowany nim dyskurs przyczyni się do oczyszczenia Kościoła oraz do umocnienia (lub osłabienia) więzi czy wzorców pobożności w obrębie wspólnoty religijnej katolików.
Bibliografia
Aleksandrzak Magdalena, 2017, Interakcja w ujęciach teoretycznych – wieloaspektowy charakter zjawiska, „Neofilolog”, numer 49, zeszyt 2, s. 163–177.
Aumont Jacques, Marie Michel, 2011, Analiza filmu, tłum. Maria Zawadzka, Warszawa.
Barłowska Maria, 2009, Amplifikacja retoryczna, w: Retoryka, red. Agnieszka Budzyńska-Daca, Maria Barłowska, Piotr Wilczek, Warszawa, s. 98–115.
Będkowski Leszek, 2019, Perswazyjny wymiar dyskursu teledysku do piosenki „Pismo”
Dr Misio, „Forum Artis Rhetoricae”, numer 1, s. 87–94.
Czachur Waldemar, 2011, Dyskursywny obraz świata. Kilka refleksji, „Tekst i dyskurs”, numer 4, s. 79–97.
Czyżewski Marek, Piotrowski Andrzej, Kowalski Sergiusz, 1997, Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, Kraków.
Jeziński Marek, 2012, Tekst w działaniu – tekst w badaniu. O wielokodowości przekazu w teledysku „Mamona” ‘Republiki’, w: Teorie komunikacji i mediów 5, red. Marek Graszewicz, Wrocław, s. 105–124.
Kampka Agnieszka, 2011, Retoryka wizualna. Perspektywy i pytania, „Forum Artis Rhetoricae”, numer 1, s. 7–23.
Kloc Eugeniusz, 1977, Style czytania odbiorców współczesnej polskiej powieści krymi-nalnej, Olsztyn.
Lichański Jakub Z., 2011, Wyzwania współczesnej kultury wobec retoryki – wielogłos,
„Forum Artis Rhetoricae”, numer 2, s. 15–37.
Luhmann Niklas, 2009, Realność mediów masowych, tłum. Joanna Barbacka, Wrocław.
Melosik Zbyszko, 2010, Kultura instant: paradoksy pop-tożsamości, w: Edukacja w cza-sach popkultury, red. Wojciech Burszta, Bydgoszcz, s. 11–32.
Miczka Tadeusz, 1998, Adaptacja, w: Słownik pojęć filmowych. Tom 10: Adaptacja, gatunek, kompetencja – wykonanie, fotogenia, red. Alicja Helman, Kraków, s. 7–42.
Nalikowski Marek, 1991, Estetyka wideoklipu, „Akcent”, numer 1, s. 178–192.
Ostaszewski Jacek, 1999, Film i poznanie. Wprowadzenie do kognitywnej teorii fil-mu, Kraków.
Postaci duchowieństwa w utworach Wojciecha Smarzowskiego
130
Pisarek Jolanta, Francuz Piotr, 2007, Poznawcze i emocjonalne zaangażowanie widza w film fabularny w zależności od typu bohatera, w: Psychologiczne aspekty komuni-kacji audiowizualnej, red. Piotr Francuz, Lublin, s. 165–188.
Puzynina Jadwiga, 1992, Język wartości, Warszawa.
Ryszka-Kurczab Magdalena, 2014, Problemy retoryki wizualnej: perswazja i argumentacja wizualna, w: Retoryka wizualna. Obraz jako narzędzie perswazji, red. Agnieszka Kampka, Warszawa, s. 46–54.
Schelsky Helmut, 2007, Czy trwała refleksja podlega instytucjonalizacji?, tłum. Bogusław Widła, w: Socjologia religii. Antologia tekstów, red. Władysław Piwowarski, Kraków, s. 189–206.
Stern Josef Peter, 1980, Manipulacja za pośrednictwem cliché, w: Język i społeczeństwo, red. Michał Głowiński, Warszawa, s. 282–298.
van Dijk Teun A., 2001, Badania nad dyskursem, tłum. Grzegorz Grochowski, w: Dyskurs jako struktura i proces, red. Teun A. van Dijk, Warszawa, s. 9–32.
Wasilewski Jacek, 2012, Posłom frykasy, dzieciom ochłapy. Tworzenie podziałów społecz-nych w mediach, w: Retoryka mediów, retoryka w mediach, red. Małgorzata Marcjanik, Warszawa, s. 11–22.
Welsch Wolfgang, 1998, Narodziny filozofii postmodernistycznej z ducha sztuki moder-nistycznej, tłum. Jan Balbierz, w: Odkrywanie modernizmu. Przekłady i komentarze, red. Ryszard Nycz, Kraków, s. 429–461.
Leszek Będkowski