Językoznawstwo kognitywne nie ogranicza się do badań nad językiem, ale obej-muje również zjawiska pozajęzykowe, takie jak analiza metafor i amalgamatów wizualnych (np. Forceville 2008) czy kognitywna analiza filmu (np. Bordwell 1989, 1992). Tego rodzaju poszerzenie zakresu badań wypływa z założenia, że metaforyzacja i amalgamacja przebiegają na poziomie poznawczym, a nie tylko językowym, że są w pierwszej kolejności kwestią myślenia, i mogą się manifestować zarówno w języku, jak i w niewerbalnych formach ekspresji.
Ponieważ moja analiza wykorzystuje przede wszystkim metodologię i aparat pojęciowy teorii integracji pojęciowej, pokrótce je przedstawię.
Jak podaje Agnieszka Libura (2007: 11), teoria amalgamatów pojęciowych (conceptual blending theory) jest jednym z kierunków, jaki pojawił się w obrębie kognitywnych badań nad komunikacją. Stanowi ona rozwinięcie teorii przestrze-ni mentalnych (mental spaces theory) zaproponowanej przez Gilles’a Fauconprzestrze-niera (1997). Wkład w rozwój obu teorii wnieśli przede wszystkim, obok Fauconniera,
Światotwórcza moc personifikacji
Mark Turner (Fauconnier, Turner 2002; Turner 2014), Seana Coulson (2001) oraz Eve Sweetser (2000).
Teoria amalgamatów pojęciowych proponuje model konstrukcji znaczenia oparty o operację mentalną stapiania lub integracji pojęciowej. W procesie tym następuje integracja struktur pochodzących z minimalnie dwóch przestrzeni wyjściowych (chociaż może ich być ich o wiele więcej), powiązanych za pośred-nictwem przestrzeni generycznej, która charakteryzuje się taką samą strukturą jak przestrzenie wyjściowe, ale jest od nich bardziej abstrakcyjna. Z jednej strony mamy do czynienia z wzajemnym odwzorowaniem części struktury przestrzeni wejściowych, z drugiej, z częściowym transferowaniem ich do czwartej prze-strzeni mentalnej nazywanej amalgamatem pojęciowym. W wyniku procesu integracji, w przestrzeni amalgamatu powstaje struktura emergentna, nieobecna w przestrzeniach wyjściowych (por. Evans 2009; Fauconnier, Turner 2002; Li-bura 2007, 2010). Integracja pojęciowa jest najczęściej przedstawiana w formie schematycznej siatki jak na ryc. 1.
przestrzeń generyczna
przestrzeń
wyjściowa 1 przestrzeń
wyjściowa 2
przestrzeń zintegrowana/
amalgamat pojęciowy
Ryc. 1. Integracja pojęciowa (por. Fauconnier, Turner 2002).
38
Chociaż pierwotnie teoria amalgamatów pojęciowych skierowana była na analizę konstruowania znaczenia w nowatorskich i nietypowych użyciach języka, to
[r]ezultaty niedawno przeprowadzonych badań sugerują […], że amalgamacja pojęciowa jest jednym z głównych aspektów myślenia i wyobraźni. Dowody na to znajdujemy nie tylko w języku, lecz także w innych formach ludzkiej aktyw-ności. Fauconnier i Turner twierdzą przede wszystkim, że zdolność do integracji pojęciowej mogła być najważniejszym mechanizmem umożliwiającym rozwój bardziej zaawansowanych zachowań, które wymagają umiejętności złożonego, symbolicznego myślenia – rytuałów, sztuki, wytwarzania narzędzi i korzystania z nich, a także mowy (Evans 2009: 158).
Co więcej, zaproponowany przez Fauconniera i Turnera proces integracji pojęciowej wykazuje znaczne podobieństwo do postulowanej przez Stevena Mithena ([1996] 1998) zdolności do płynności kognitywnej (cognitive fluidity), na co zwracają uwagę sami badacze (2002: 27). Tym samym teoria amalgamatów pojęciowych nie tylko stanowi użyteczne narzędzie do analizy komunikatów językowych i pozajęzykowych, ale również dotyka zagadnień ewolucji języka i kultury, co będzie widoczne w dalszej analizie.
W językoznawstwie kognitywnym przyjęło się definiować personifikację jako szczególny przypadek metafory ontologicznej, w której „przedmiot fizyczny określany jest jako osoba”, co pozwala „pojmować wielką rozmaitość zdarzeń z udziałem bytów i zjawisk niebędących ludźmi – w terminach motywacji, właściwości i działalności ludzkiej” (Lakoff, Johnson 2010: 33). W literaturze oprócz personifikacji można również spotkać termin „antropomorfizacja”
(np. Epley i in. 2007; Guthrie 1993; La Torre, Mudyń 2014; Mudyń 2015).
Zazwyczaj są one używane wymiennie, chociaż niektórzy badacze rozróżniają między przypisaniem obiektom tylko formy człowieka (antropomorfizacja), a obdarzeniem takiego obiektu innymi cechami ludzkimi, takimi jak głos czy emocje (personifikacja) (Paxon 1994: 92). W tym artykule zdecydowałam się używać terminu „personifikacja” w obu sensach, zgodnie z praktyką przyjętą w badaniach językoznawczych.
Chociaż definiowanie personifikacji czy antropomorfizacji jako metafory ma bardzo długą tradycję i sięga czasów starożytnych, jestem zdania, że in-terpretacja tego zjawiska jako integracji pojęciowej oferuje znacznie większe
Anna Drogosz
możliwości analityczne. Widoczne to było w odniesieniu do personifikacji w dyskursie naukowym (por. analiza personifikacji doboru naturalnego i memu, Drogosz 2012). Przedstawiona w tym artykule analiza zupełnie odmiennego materiału dostarcza nowych argumentów. Interpretacja zabiegu personifikacji jako integracji pojęciowej pozwala na precyzyjne określenie elementów trans-ferowanych z domeny CZŁOWIEK w konkretnym analizowanym przypadku, umożliwia włączenie do opisu elementów trzech domen behawioralnych wyszczególnionych przez Mithena, a także, do pewnego stopnia, wyjaśnia po-wszechność personifikacji w wytworach kultury skierowanych do najmłodszych odbiorców.
Zanim przejdę do analizy świata kucyków z perspektywy teorii integracji pojęciowej, chciałabym przedstawić zwięźle koncepcję kognitywnej płynności Mithena i roli, jaką pełnią w niej trzy domeny behawioralne człowieka. Na pod-stawie danych pochodzących z psychologii rozwojowej, psychologii ewolucyjnej, prymatologii i archeologii, Mithen zaprezentował teorię modelującą fazy roz-woju umysłu ludzkiego. Teoria ta jest próbą wyjaśnienia gwałtownego rozroz-woju technologii i kultury pomiędzy środkowym i górnym paleolitem (ok. 100,000 lat temu), poświadczonego wykopaliskami archeologicznymi. Mithen twierdzi, że zmiany dotyczące stylu życia, struktury społecznej i technologii dają się wyjaśnić rozwojem umysłowej płynności (cognitive fluidity), czyli zdolności do swobodnego łączenia trzech odrębnych modułów inteligencji, społecznej, technicznej i środowiskowej, związanych z trzema domenami behawioralnymi:
domeną relacji społecznych, domeną techniczną (tj. wytwarzaniem narzędzi) i domeną wiedzy o środowisku naturalnym.
Argumentacja Mithena opiera się na założeniu, że przez większą część historii hominidów, te trzy inteligencje stanowiły wyspecjalizowane lecz odrębne moduły, skutkiem czego nie występował transfer wiedzy pomiędzy nimi. Na przykład, produktem wyspecjalizowanej inteligencji technicznej było udoskonalenie produkcji pięściaków krzemiennych, przy jednoczesnym braku innych specjalistycznych narzędzi kamiennych, narzędzi z innych surowców czy narzędzi kompozytowych. Wykopaliska sugerują, że taki stan rzeczy trwał przez wiele setek tysięcy lat, aż do okresu ok. 60,000–30,000 lat temu, kiedy dane archeologiczne wykazują gwałtowny rozwój kultury materialnej, w tym malarstwa jaskiniowego, ozdób i wyspecjalizowanej broni. Mithen tłumaczy to pojawieniem się zdolności do integrowania wiedzy z trzech obszarów doświadczenia i możliwością połączeń między różnymi typami inteligencji.
Światotwórcza moc personifikacji
40
Konsekwencje przenikania się tych inteligencji były dalekosiężne: integracja domeny społecznej z domeną środowiska naturalnego zwiększyła zdolność do przewidywania zachowań zwierząt i podniosła skuteczność polowania;
integracja domeny środowiska naturalnego z domeną techniczną zaowocowała produkcją wyspecjalizowanych narzędzi z wykorzystaniem różnorodnych surowców; w wyniku integracji domeny społecznej i technicznej pojawiły się wszelkie formy ozdób ciała wraz z przypisaną im informacją społeczną, taką jak status w grupie; integracja wszystkich tych domen zapoczątkowała rozwój sztuki i religii. Nie będę tu referować przyczyn wykształcenia się zdolności do kognitywnej płynności, lecz skupię uwagę na jej powiązaniu z personifikacją.
Teoria Mithena uwzględniająca trzy domeny behawioralne człowieka pozwa-la na lepsze zrozumienie mechanizmu personifikacji. Jestem zdania, że domeną źródłową rzutowań metaforycznych określanych łącznie jako personifikacja/
antropo- morfizacja nie jest uogólniona domena CZŁOWIEK/OSOBA, lecz konkretne jej aspekty realizowane w trzech domenach behawioralnych: spo-łecznej, technicznej i środowiska naturalnego, każda ze swoją specyfiką. Domena społeczna obejmuje wszelkie przejawy życia społecznego ludzi, w tym interakcje z innymi członkami grupy, poczucie tożsamości i całe spektrum stanów emo-cjonalnych. W wyniku projekcji tej domeny na obiekty „nie-ludzkie” następuje przypisanie im społecznych aspektów człowieka, np.: zdolności do komunikacji, w tym języka, odczuwanie emocji, wykazywanie inteligencji i cech osobowości, wchodzenia w złożone relacje z innymi członkami grupy, relacje rodzinne, posiadanie statusu społecznego, płeć itp. Domena techniczna dotyczy przede wszystkim wytwarzania narzędzi i całego doświadczenia związanego ze światem przedmiotów materialnych, w tym manipulacji nimi. W tej domenie człowiek jest źródłem działania, agensem świadomie i celowo realizującym czynności, które wpływają na inne obiekty. Konceptualizowanie obiektów nieożywionych lub bytów abstrakcyjnych jako agensów jest przykładem personifikacji opartej właśnie na domenie technicznej. Trzecia domena behawioralna nie tylko obej-muje wiedzę o otaczającym środowisku naturalnym, taką jak źródła pozyskania żywności czy topografię terenu, ale również świadomość bycia częścią przyrody ożywionej. To przez porównanie z innymi organizmami człowiek zdaje sobie sprawę z odmienności swojego ciała. Najważniejszym elementem rzutowanym z tej domeny jest właśnie ludzkie ciało, co znajduje wyraz we wszystkich ale-goriach antropomorficznych. Jak łatwo zauważyć, podział szerokiej domeny źródłowej CZŁOWIEK/OSOBA na domeny behawioralne umożliwia sensowne
Anna Drogosz
rozróżnienie terminologiczne między personifikacją (rzutowanie z domeny społecznej i technicznej), a antropomorfizacją (rzutowanie z domeny wiedzy o środowisku). (Dokładniejszy opis powiązania personifikacji z domenami behawioralnymi można znaleźć w: Drogosz 2019.) Podział ten pozwoli również na uporządkowany opis personifikacji w serialu My Little Pony.