Jak napisałam na początku, szerokie zastosowanie personifikacji w tekstach kultury skierowanych do dzieci może stanowić pewną zagadkę dla językoznaw-stwa kognitywnego, gdyby wąsko traktować jego założenia. Językoznawstwo kognitywne przyjmuje, że w przypadku metafor konceptualnych – a personi-fikacja jest tradycyjnie zaliczana do ontologicznych metafor konceptualnych – domena bardziej znana (źródłowa) jest używana do konceptualizacji domeny docelowej, mniej znanej. Umożliwia to jej lepsze zrozumienie, mówienie o niej itp. Na przykład, przedstawienie czasu jako przestrzeni, a zmiany jako ruchu fizycznego pozwala nam myśleć i mówić o tych abstrakcjach, ułatwia ich pojmowanie, sprowadza je do ludzkiej skali. Podejście to było jak najbardziej uzasadnione i owocne w badaniu metafor konceptualnych w języku potocznym (np. Kövecses 1986; Lakoff, Johnson 1980), poezji (np. Lakoff, Turner 1989), czy dyskursie naukowym (np. Brown 2003; Drogosz 2019; Fojt 2009; Lakoff, Turner 1999; Lakoff, Núñez 2000; Zawisławska 2011). Jednak bezrefleksyjne przyjęcie, że metafora konceptualna ma umożliwiać lepsze rozumienie domeny docelo-wej staje się problematyczne w przypadku personifikacji w dziełach dla dzieci.
W omawianym przeze mnie serialu, jeżeli chodzi o poziom abstrakcji, to obie domeny są tak samo konkretne. Wprawdzie domena CZŁOWIEK/OSOBA jest najpewniej lepiej znana dzieciom niż domena KUCYK, ale nie wydaje się, żeby celem tej niesłychanie rozbudowanej personifikacji było pogłębienie wiedzy o kucykach. Nie ulega wątpliwości, że kucyki pokazane w serialu nie mają wiele wspólnego z prawdziwymi kucykami, a zatem od strony poznawczej nie tylko nie następuje lepsze wyjaśnienie czy zrozumienie domeny docelowej (KUCYK), ale jej zakłamanie. Co więcej, te domeny w izolacji są poznawczo dużo prostsze niż po zintegrowaniu. Wszystko zatem wskazuje na to, że przyczyny zastosowania personifikacji w serialu o kucykach jak i w innych podobnych dziełach nie da się wyjaśnić w oparciu o typową definicję metafory konceptualnej, i należy sięgnąć do jej psychologicznych i ewolucyjnych uwarunkowań.
Chociaż niektórzy badacze uznają personifikację/antro- pomorfizację za błąd poznawczy czy interpretacyjny (np. Guthrie 1993), jestem zdania, że nie tylko nie jest ona niepożądanym błędem, który należy wyeliminować, ale ma ogromne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania człowieka w sferze społecznej, emocjonalnej i poznawczej. Przyjmuję za Mithenem, że człowiek posiada
Światotwórcza moc personifikacji
46
wrodzoną zdolność do kognitywnej płynności czy integracji pojęciowej, i że jest to poznawcza strategia adaptacyjna stanowiąca osiągnięcie ewolucyjne, będąca wyznacznikiem myślenia typowego dla człowieka oraz leżąca u podstaw sztuki, religii, nauki i języka. Hybrydyzacja człowieka z dowolnym obiektem innym niż człowiek jest ewidentnym przejawem tej zdolności, udokumentowanym przez znaleziska archeologiczne (np. tak zwany Lionman, datowany na 35 tys.
lat p.n.e.).
Stoję na stanowisku, że wytwory kultury, zwłaszcza te skierowane do młodych odbiorców, które w większym czy mniejszym stopniu wykorzystują personifi-kację, nie tylko mają walory artystyczne, ale stanowią swoiste ćwiczenie wro-dzonych predyspozycji do integracji konceptualnej. Zdolność ta, podobnie jak język, musi być wzmocniona i rozwinięta w procesie inkulturacji i socjalizacji, a personifikacja nadaje się do tego celu lepiej niż inne rodzaje metaforyzacji z tego względu, że opiera się na najbardziej dostępnej domenie, jaką jest człowiek (por. Kövecses 2002: 35; La Torre, Mudyń 2014: 61). Jednocześnie personifikacja jest chyba najbardziej rozpoznawalną metaforą, zwłaszcza, jeżeli jest realizowana w warstwie wizualnej – nawet przy niewielkiej wiedzy o świecie dzieci są świa-dome tego, że psy czy konie, nie wspominając o samochodach, nie mówią. Taka niespójność bodźca wymusza interpretację inną niż dosłowna.
Personifikacja nie tylko może być ćwiczeniem zdolności do integracji pojęciowej, którą archeologia kognitywna uznaje za ewolucyjne osiągniecie człowieka, ale również sama w sobie może stanowić cenną umiejętność.
W pierwszej kolejności wspomnę o jej podłożu neurologicznym, a następnie omówię psychologiczne i społeczne aspekty stosowania personifikacji w różnych kontekstach.
Jak piszą La Torre i Mudyń, aktywność mózgu człowieka zaangażowanego w personifikację jest bardzo podobna do tej, jaką wykazuje on w trakcie inte-rakcji z innym człowiekiem.
Z punktu widzenia neurobiologicznego antropomorfizacja wiąże się z aktywno-ścią w części brzuszno-przyśrodkowej kory przedczołowej, którą odnotowuje się, zarówno gdy człowiek wnioskuje o stanach umysłu innych ludzi, jak i antro-pomorfizowanych obiektów (Epley, Schroeder, Waytz, 2013). Podczas interakcji człowieka z antropomorfizowanym obiektem obserwuje się także aktywność neuronów lustrzanych, podobnie jak w interakcji z człowiekiem (La Torre, Mudyń 2014: 60).
Anna Drogosz
Ponieważ personifikować można właściwie wszystko, nie tylko zwierzęta, ale i siły przyrody, zjawiska naturalne, przedmioty domowego użytku, urządzenia mechaniczne itp. (Waytz, Cacioppo i Epley, 2010), twórcy mają praktycznie nie-ograniczone możliwości, co czyni personifikację bardzo atrakcyjnym zabiegiem.
Tak więc ze względu na jej uwarunkowania neurologiczne, jak i elastyczność, personifikacja może być w pełni funkcjonalną symulacją relacji społecznych i przygotowywać dzieci do ich rozpoznawania i realizowania w świecie realnym.
O roli personifikacji w bajkach w kształtowaniu świata wartości u dzieci pisze Donald MacKay (1986), skupiając się przede wszystkim na tym, w jaki sposób w bajkach realizowane są stereotypy związane z płcią. Na przykładzie bajki o trzech świnkach i postaci wilka zauważa, że personifikacje łatwiej przemawiają do wyobraźni dzieci niż dosłowne opisy. Wielki Zły Wilk aktywuje wyobraże-nie łączące w jedno zło, przebiegłość i męskość – jest znaczwyobraże-nie bardziej żywe i zapadające w pamięć niż te same cechy wyrażone bezpośrednio. Tym bardziej, że wyrażenia dosłowne, albo jako ogólniki, albo w odniesieniu do ludzi, są mało wiarygodne. O ile Wielki Zły Wilk może funkcjonować jako pewne wzorcowe zestawienie cech („ten typ tak ma”), to te same cechy przypisane do człowieka będą jedynie charakteryzowały tę postać („ten człowiek tak ma”). Dzieje się tak dlatego, że protagonista ludzki to konkretna osoba, a jej cechy są cechami indywidualnymi. Doskonale widać to właśnie w serialu My Little Pony, w którym główne postacie stają się alegoriami lojalności, uczciwości, szczodrości itp. Sześć kucyków-protagonistek serialu znacznie łatwiej może reprezentować pewne typy charakteru, niż gdyby były to protagonistki ludzkie, co zresztą daje się odczuć w trzeciej „generacji” serialu, w której kucyki zastąpione zostają postaciami młodych dziewczyn. W prywatnych rozmowach, wielu fanów serii o kucykach, zarówno dzieci jak i dorosłych, wyrażało pewne rozczarowanie zmianą swoich ulubionych bohaterek w ludzi i określało je jako mniej wiarygodne lub po prostu mniej fajne.
Obserwacje psychologiczne wskazują na znaczne korzyści poznawcze wynikające z zastosowania personifikacji w sytuacjach wymagających wejścia w interakcję z nieznanym lub nieprzewidywanym obiektem lub przewidywania jego działań. Po pierwsze, personifikacja wzmacnia „metodyczne ujmowanie niektórych systemów złożonych w kategoriach ‘systemów intencjonalnych’
w rozumieniu Daniela Dennetta w celu bardziej efektywnego przewidywania (wyjaśniania) ich zachowań” (Mudyń 2012: 309). Dennett (1987: 16–17) wy-różnia podejście intencjonalne (obok podejścia fizycznego i projektowego),
Światotwórcza moc personifikacji
48
które możemy zastosować w przypadku konfrontacji z nieznanym obiektem.
Zakłada ono, że w niektórych sytuacjach opłaca się przyjąć, że jakiś nieznany system działa celowo, czyli tak jak człowiek, bo łatwiej jest wtedy przewidzieć jego zachowania. Nawet jeżeli takie podejście jest obarczone ryzykiem błędu, to daje poczucie pewnej kontroli nad obserwowanym obiektem, co wykazał eksperyment, w którym badanym polecono przewidzieć zachowanie pokaza-nego na filmie robota (Epley, Schroeder, Waytz 2013). Osoby, które poproszono o opisanie robota z użyciem personifikacji, miały większe poczucie zrozumienia jego działania, a tym samym lepszego przewidywania jego zachowania. Po dru-gie, personifikacja obiektu, który zachowuje się w sposób nieprzewidywalny lub niezgodny z oczekiwaniami, dostarcza gotowych wzorców reakcji przeniesionych z domeny relacji międzyludzkich. Reakcja taka, negatywna lub pozytywna, nie zawsze musi być adekwatna, niemniej jednak pozwala na zredukowanie poczu-cia niepewności w obliczu zetkniępoczu-cia z takim obiektem. Przykładem takiego zachowania może być częste spontaniczne personifikowanie nieprawidłowo działającego urządzenia, np. psującego się samochodu (Epley, Waytz, Cacioppo 2007). Po trzecie, zauważono również, że personifikacja ułatwia korzystanie z urządzeń i lepsze ich użytkowanie oraz sprzyja trosce o otaczający świat (La Torre, Mudyń 2014: 64–63).
Oprócz społecznych i poznawczych korzyści wynikających z umiejętności personifikowania obiektów nie będących ludźmi, istnieją jej udokumentowane pozytywne psychologiczne skutki, zwłaszcza w dziedzinie emocjonalności.
Badania wskazują, że osoby samotne oraz poszukujące społecznego wsparcia, na przykład po utracie życiowych partnerów, używają personifikacji jako strategii adaptacyjnej (La Torre, Mudyń 2014: 65). Oznacza to, że w pewnych sytuacjach personifikacja może zapewnić substytut bliskości i relacji interpersonalnych. O ile zastępowanie zdrowych relacji międzyludzkich relacjami z personifikowanymi obiektami należałoby uznać za zaburzenie, to w sytuacji wymuszonego deficytu kontaktu z ludźmi personifikację można uznać za formę reakcji obronnej.
Podsumowanie
Analiza animowanego serialu dla dzieci My Little Pony: Przyjaźń to magia dostarczyła obserwacji na temat personifikacji jako operacji mentalnej o sze-rokich implikacjach poznawczych, psychologicznych i społecznych. Założenie,
Anna Drogosz
że personifikacja jest nie tyle metaforą, ile integracją pojęciową, pozwoliło na powiązanie jej z szerszym zagadnieniem płynności kognitywnej i rzuciło światło na jej powszechne wykorzystanie w tekstach kultury dla dzieci, takich jak seriale animowane.
Powszechność personifikacji w tekstach kultury skierowanych do dzieci jest motywowana wieloma czynnikami. Po pierwsze, niesie ona ogromny potencjał światotwórczy, ponieważ umożliwia scalanie wiedzy na temat ludzi z dowolną domeną. Po drugie, personifikacje, na przykład zwierząt, ułatwiają przedstawienie ról, postaw społecznych i systemu wartości w wymiarze bardziej uniwersalnym.
Jednocześnie personifikacja to niskokosztowa strategia poznawcza, która może być opłacalna w sytuacjach wymagających wejścia w interakcję z nieznanym lub nieprzewidywanym obiektem, a także łatwo dostępny sposób na obniżenie odczucia społecznego odrzucenia i samotności. Z racji udokumentowanych korzyści płynących ze zdolności do personifikacji i, w ogóle, do stapiania pojęć, wytwory kultury oparte na personifikacji, takie jak serial o kucykach, można traktować jako swoiste ćwiczenie utrwalające i kształtujące tę zdolność już od najmłodszych lat.
Bibliografia
Bordwell David, 1989, A Case for Cognitivism, „Iris”, tom 9, s. 11–40.
Bordwell David, 1992, Cognition and Comprehension: Viewing and Forgetting in „Mildred Pierce”, „Journal of Dramatic Theory and Criticism”, s. 183–198.
Brown Theodore, L., 2003, Making Truth: Metaphor in Science, Urbana, Chicago.
Coulson Seana, 2001, Semantic Leaps: Frame-Shifting and Conceptual Blending in Meaning Constructions, Cambridge, New York.
Dennett Daniel C., 1987, The Intentional Stance, Cambridge, MA.
Drogosz Anna, 2012, Personifikacja i agentyfikacja jako siatka semantyczna, w: Nowe zjawiska w języku, tekście i komunikacji IV, red. Monika Cichmińska, Izabela Matu-siak-Kempa, Olsztyn, s. 22–32.
Drogosz Anna, 2019, A Cognitive Semantics Approach to Darwin’s Theory of Evolution, San Diego.
Epley Nicholas, Schroeder Juliana, Waytz Adam, 2013, Motivated mind perception:
Treating pets as people and people as animals, w: Nebraska Symposium on Motivation, red. Sarah J. Gervais, tom 60, New York, s. 127–152.
Światotwórcza moc personifikacji
50
Epley Nicholas, Waytz Adam, Cacioppo John T., 2007, On Seeing Human: A Three-Factor Theory of Anthropomorphism, „Psychological Review”, tom 114, zeszyt 4, s. 864–886.
Evans Vyvyan, 2009, Leksykon językoznawstwa kognitywnego, Kraków.
Fauconnier Giles, 1997, Mappings in Thought and Language, Cambridge.
Fauconnier Giles, Turner Mark, 2002, The Way We Think. Conceptual Blending and the Mind’s Hidden Complexities, New York.
Fojt Tomasz, 2009, The Construction of Scientific Knowledge through Metaphor, Toruń.
Forceville Charles, 2008, Metaphor in Pictures and Multimodal Presentations, w: The Cambridge Handbook of Metaphor and Thought, red. Raymond W. Gibbs, Cambridge.
Guthrie Stewart E., 1993, Faces in the Clouds. A New Theory of Religion, New York, Oxford.
Kövecses Zoltán, 1986, Metaphors of anger, pride, and love. A lexical approach to the structure of concepts, Amsterdam, Philadelphia.
Lakoff George, Johnson Mark, 1999, Philosophy in the Flesh: The Embodied Mind and its Challenge to Western Thought, New York.
Lakoff George, Johnson Mark, 2010, Metafory w naszym życiu, tłum. Tomasz Krzeszow-ski, Warszawa.
Lakoff George, Núñez Rafael E., 2000, Where Mathematics Comes From. How the Em-bodied Mind Brings Mathematics into Being, New York.
Lakoff George, Turner Mark, 1989, More than Cool Reason: A Field Guide to Poetic Metaphor, Chicago.
La Torre Amelia, Mudyń Krzysztof, 2015, Uwarunkowania i psychologiczne konsekwencje antropomorfizacji, „Annales Universitas Paedagogicae Cracoviensis. Studia Psycho-logica”, tom VII, s. 57‒68.
Libura Agnieszka, 2007, Amalgamaty kognitywne w sztuce, Kraków.
Libura Agnieszka, 2010, Teoria przestrzeni mentalnych i integracji pojęciowej. Struktura modelu i jego funkcjonalność, Wrocław.
MacKay Donald G., 1986, Prototypicality Among Metaphors: On the Relative Frequency of Personification and Spatial Metaphors in Literature Written for Children Versus Adults, „Metaphor and Symbolic Activity”, tom 1, zeszyt 2, s. 87‒107.
Mithen Steven, [1996] 1998, The Prehistory of the Mind. The Cognitive Origins of Art and Science, London.
Mudyń Krzysztof, 2012 O różnych aspektach antropomorfizacji, „systemach intencjo-nalnych” i dyskretnym uroku technologii, w: Człowiek, media, edukacja, red. Janusz Morbitzer, Emilia Musiał, Kraków, s. 307–312.
Mudyń Krzysztof, 2014, Między dehumanizacją a antropomorfizacją. Powracający problem natury ludzkiej, „Czasopismo Psychologiczne – Psychological Journal”, tom 20, zeszyt 1, s. 45–53.
Nazaruk Stanisława, 2017, Wprowadzanie dziecka w świat wartości a rola literatury dziecięcej – przykłady z praktyki pedagogicznej, „EETP”, tom 12, zeszyt 3, s. 175–185.
Anna Drogosz
Paxon James J., 1994, The Poetics of Personification, Cambridge.
Sweetser Eve, 2000, Blended spaces and performativity, „Cognitive Linguistics”, tom 11, zeszyt 3–4, s. 305–333.
Turner Mark, 2014, The Origin of Ideas. Blending, Creativity and the Human Spark, Oxford.
Waytz Adam, Cacioppo John T., Epley Nicholas, 2010, Who sees human? The stability and importance of individual differences in anthropomorphism, „Perspectives on Psychological Science”, tom 5, zeszyt 3, s. 219–232.
Zawisławska Magdalena, 2011, Metafora w języku nauki. Na przykładzie nauk przyrod-niczych, Warszawa.
Światotwórcza moc personifikacji