Abstrakt:
W rozdziale ukazano kilka aspektów kreowania i interpretowania obrazu osób duchow-nych w wideoklipie oraz filmie Wojciecha Smarzowskiego jako przekazów mających istotny udział w konstytuowaniu dyskursu tekstów codziennych na temat Kościoła katolickiego. Uwagę skupiono przede wszystkim na perswazyjnym użyciu języka fil-mu, budującym negatywny obraz duchowieństwa. Powiązano także obydwa utwory z interakcjami w ich dyskursie i zarazem punktami widzenia określonych wspólnot interpretacyjnych. W podjętej refleksji dokonano również wartościowania retorycznego użycia obrazu w kontekście refleksji nad etycznym/nieetycznym „użyciem” retoryki i wybranych świadectw odbioru utworów Smarzowskiego.
Słowa kluczowe:
dyskurs, film, Kler, perswazja, Smarzowski, teledysk
Trywialność stwierdzenia, że wiedza współczesnego człowieka o otaczającym go świecie jest w dużym stopniu zapośredniczona i budowana poprzez realność mediów, która nie odpowiada realności codzienności, ale zawiera jej elementy, a także wyraźnie na nią oddziałuje (zob. Luhmann 2006: 112, Welsch 2002: 470), kontrastuje z nierozpoznaniem rzeczywistego wpływu mediów na nasze poznanie rzeczywistości. Nierozpoznana (niemierzalna) pozostaje również skuteczność oddziaływania za pomocą tekstów medialnych na społeczeństwo, jednak praktyka i teoria ich tworzenia oraz perswazyjnego wykorzystania przekonują o efektyw-ności użycia mediów w celu kształtowania postaw odbiorców wobec określonego wycinka rzeczywistości: konkretnych zdarzeń, osób, zjawisk, a w konsekwencji także wpływania na podejmowane decyzje (wybory) i działania danej społeczności.
110
Leszek Będkowski
Wpływ przekazów medialnych na nasze postrzeganie empirii może być więk-szy niż przypuszczamy, zarówno z uwagi na wielość i zróżnicowanie otaczających nas tekstów, które wyróżniają się wyrazistą perswazyjnością, jak i ze względu na ich multimodalność. Jest ona niezbywalną cechą większości form filmowych, posiadających tym samym szczególny potencjał retoryczny (perswazyjny).
Przekonanie o skuteczności wykorzystania nie tylko komentarza do obrazu, ale języka stricte filmowego jako narzędzia subiektywizacji przekazu i zarazem interpretowania i wartościowania rzeczywistości towarzyszyło twórcom filmu od początku istnienia kina. Początkowo wyrażało się ono w agitacyjnym, propagandowym wykorzystaniu ruchomych obrazów w kontekście toczonych konfliktów zbrojnych. Współcześnie jest wiązane z szerszą refleksją nad znacze-niem kina społecznie zaangażowanego oraz manipulacyjnym aspektem kultury popularnej, uznawanej za główny „pas transmisyjny wartości” (Melosik 2002:
30), z którą utożsamimy przekazy stanowiące przedmiot niniejszych rozważań.
Nieuchronnie odsyła także do pojęcia i ustaleń retoryki, bowiem pomimo róż-nicy stanowisk wobec problemu „czy jest możliwy argument wizualny” (Rysz-ka-Kurczab 2014: 49), mówienie o retoryczności – perswazyjności przekazów ikonicznych zwykle nie budzi już wątpliwości:
Ponieważ retoryka to umiejętność tworzenia tekstów, których celem jest argu-mentowanie na rzecz jakieś hipotezy – ta opinia Dionizjusza z Halikarnasu legła u podstaw wykładu teorii retoryki, jakiego dokonał Richard Emil Volkmann pod koniec XIX wieku – to problem, czy dotyczy ona tylko języka, czy obejmuje m.in. wszelkie sztuki jest dość jałowym i niepotrzebnym przedmiotem dyskusji.
Gdy tworzymy coś, co ma kogoś innego o czymś, bądź do czegoś przekonać (także dzieło architektoniczne, utwór muzyczny, obraz, rzeźbę, film, program radiowy i/lub telewizyjny, tekst reklamowy, stronę www, itp.) – wtedy zawsze mamy do czynienia z retoryką (Lichański 2011: 28).
W kontekście właściwości współczesnej kultury jako okocentrycznej – wizualnej oraz politycznego/ideologicznego wymiaru popkultury, a także cech systemu medialnego w Polsce1 szczególnego znaczenia nabiera również
1 Mam tutaj na uwadze charakterystyczne wyznaczniki spolaryzowanego pluralizmu (mniejsza niż w systemie liberalnym profesjonalizacja zawodu i autonomia dziennikarza oraz większy paralelizm polityczny).
Postaci duchowieństwa w utworach Wojciecha Smarzowskiego
przekonanie o politycznym znaczeniu obrazu, który staje się „swoistym ro-dzajem broni […], narzędziem nacisku […], może w niektórych przypadkach służyć sterowaniu odbiorcami” (Kampka 2011: 9–10) i ma ogromny udział w dyskursywnym uzgadnianiu „faktów” na temat rzeczywistości społecznej (por. Czachur 2011: 87).
Przedmiotem niniejszej refleksji jest teledysk do piosenki Pismo, częściowo analizowany już w innym miejscu (por. Będkowski 2019: 85–94), oraz film Kler.
Oba teksty postrzegane są jako retoryczne; perswazyjnie oddziałują na odbiorców i wpisują się w dyskurs potoczności na temat Kościoła katolickiego, krzyżujący się z dyskursem politycznym, konstytuowanym przez wypowiedzi „elit symbo-licznych na tematy polityczne” (Czyżewski 1997: 23), a także dyskursem polityki (zob. tamże). Podjęte rozważania zmierzają do ukazania wybranych aspektów przedstawienia w wideoklipie oraz filmie obrazu osób duchownych. Intereso-wać nas będzie przede wszystkim wartościowanie duchowieństwa i zarazem przekazywanie za pomocą języka filmu określonych „prawd”, na temat Kościoła katolickiego, zgodnych z przekonaniami określonej wspólnoty interpretacyjnej we wspomnianym dyskursie.
Proponowany namysł nad utworami obejmuje, zgodnie z ujęciem van Dijka (por. van Dijk 2001: 9–44), trzy nierozdzielne wymiary dyskursu: użycie języka, przekazywane idee oraz interakcje społeczne, pozostawiając poza sferą zain-teresowania kwestię funkcji/wartości artystycznej (estetycznej, autotelicznej) teledysku i filmu Smarzowskiego. Zaznaczmy, że nie podejmujemy tutaj próby
„kompletnej” analizy dyskursu utworów. Nie dokonujemy także analizy filmowej, jedynie wykorzystujemy jej elementy, akcentując przy tym wartość i zasadność odmiany analizy filmu, „w której „niezbędna staje się konfrontacja badanego dzieła z innymi przejawami życia społecznego” (Aumont, Marie 2011: 21).
Z kolei pojęcie „interakcji” odnosimy zarówno do sfery mentalnej odbiorców (ukazując potencjalny wpływ języka filmu/idei na widzów), jak i do ich realnych działań motywowanych zdarzeniem komunikacyjnym (zob. Aleksandrzak 2017:
164) niezależnie od intencji nadawcy tekstu i mających wymierne skutki spo-łeczne2. Odwołując się do internetowych świadectw odczytywania i instrumen-talnego przywoływania obydwu utworów, jedynie zarysujemy odmienne punkty widzenia na temat obrazu osób duchownych wykreowanego w interesujących
2 Podkreślmy, że mowa tu wyłącznie o (rzadkich) działaniach – czynnościach niejęzykowych oraz wypowiedziach motywowanych tekstem, którym możemy przypisać funkcję performatywną.
112
nas przekazach, zwłaszcza obecne w dyskursie publicznym wspólnoty portre-towanej w filmie.