Piętno a problem w zatrudnianiu osób chorujących psychicznie

Istotny aspekt związany z problemem barier w zatrudnianiu wiąże się współcześnie nie tylko z zagadnieniami organizacyjnymi opieki psychiatrycznej, sytuacją na rynku pracy, kompetencjami osób chorujących psychicznie, ale również – a może przede wszystkim – z zagadnieniem piętna oraz piętna uwewnętrznionego [przypis 197]. Erving Goffman w swojej klasycznej monografii pisze:

„Z założenia nie wierzymy, że osoba napiętnowana jest w pełni człowiekiem. Opierając się na takim założeniu, stosujemy wobec niej różne formy dyskryminacji, przez co skutecznie – nawet jeśli często nieświadomie – zmniejszamy jej życiowe szanse” [przypis 198].

Autor definiuje piętno jako negatywny i silnie dyskredytujący atrybut, który określa społeczną tożsamość osoby – naznacza ją, przypisuje różne negatywne własności i spycha na dalszy plan jej pozostałe cechy. Współczesna koncepcja stygmatyzacji osób

chorujących psychicznie obejmuje wzajemnie powiązane i warunkujące się elementy:

społeczne piętno choroby psychicznej (public stigma) oraz piętno uwewnętrznione (self-stigma) [przypis 199].

Str. 133

Piętno związane jest z siedmioma typowymi, stygmatyzującymi przekonaniami na temat chorujących psychicznie: 1. są agresywni i stwarzają zagrożenie dla otoczenia; 2. są nieodpowiedzialni i nieprzewidywalni; 3. nie potrafią troszczyć się o swoje sprawy i świadomie kierować własnym postępowaniem; 4. są mniej sprawni, zwłaszcza

intelektualnie; 5. są dziecinni; 6. ponoszą odpowiedzialność za swoją chorobę; 7. mają niewielkie szanse na wyzdrowienie [przypis 200].

Zgodnie z polskimi badaniami Jacka Wciórki [przypis 201] społeczne postawy wobec osób chorujących psychicznie cechują stereotypowe i nieprawdziwe wyobrażenia, emocje, dla których fundamentem są lęk oraz stała gotowość do unikania wspólnego działania.

Równocześnie aż 83 procent respondentów ocenia, że osoby chorujące psychicznie doświadczają dyskryminacji w zakresie prawa do pracy, a 67 procent odczuwa brak poszanowania godności osobistej. Postawy wobec osób chorujących psychicznie są źródłem tworzenia zróżnicowanych psychologicznych, społecznych, prawnych i ekonomicznych barier, które podtrzymują niekorzystne położenie osób chorujących

psychicznie w społeczeństwie. W procesie kształtowania postaw oraz ich podtrzymywania szczególne znaczenie ma brak bezpośredniego kontaktu z osobami chorującymi

psychicznie oraz przeświadczenie, iż choroba jest zdarzeniem wstydliwym dla pacjenta i jego bliskich. Na podstawie szerokiego przeglądu literatury światowej Judith Cook [przypis 202] wyodrębniła dziesięć głównych barier utrudniających aktywność zawodową osób chorujących psychicznie. Są nimi trudności związane z:

• poziomem kompetencji osób chorujących psychicznie: 1. niski poziom wykształcenia oraz 2. obniżona produktywność chorujących;

• organizacją opieki psychiatrycznej: 3. niewystarczająco zintegrowana rehabilitacja

zawodowa z usługami klinicznymi oraz 4. ograniczona skuteczność programów aktywizacji zawodowej;

• sytuacją na rynku pracy: 5. niedostateczna ochrona praw pracowników chorujących psychicznie oraz 6. brak mechanizmów ekonomicznych, stymulujących zatrudnianie tej kategorii osób pacjentów przy równoczesnym 7. promowaniu pasywnych form pomocy społecznej;

• systemem świadczeń finansowych: 8. uzyskiwane przez chorujących pracowników wynagrodzenie za pracę utrzymuje się na granicy kryterium dochodowego uprawniającego

do świadczeń z pomocy społecznej, 9. powiązanie lepszej dostępności do opieki psychiatrycznej ze statusem osoby niepełnosprawnej psychicznie korzystającej ze świadczeń pomocy społecznej;

• piętnem społecznym: 10. dyskryminacja pracowników chorujących psychicznie w miejscu pracy.

Str. 134

Odwołując się do własnych doświadczeń klinicznych oraz badawczych, przedstawię jeden z wielu możliwych katalogów głównych barier związanych z powrotem do zatrudnienia osób chorujących psychicznie. Punktem skupienia wspomnianych własnych badań diagnostycznych była między innymi analiza treści piętnastu pogłębionych wywiadów eksperckich z osobami chorującymi psychicznie, które korzystały z szeroko rozumianej terapii społecznej w piętnastu wybranych środowiskach lokalnych w Polsce. Badania prowadziłem w latach 2008-2010. W ośrodkach objętych badaniem stabilnie

funkcjonowały projekty socjalne wykorzystujące instytucjonalne rozwiązania z zakresu aktywnej polityki społecznej. Podkreślam, iż były to praktycznie wszystkie ważniejsze projekty, które funkcjonowały w kraju w drugiej połowie pierwszego dziesięciolecia naszego wieku. Dobór osób do badania oparłem na swoim wieloletnim doświadczeniu zawodowym, wiedzy o tak zwanych polskich dobrych praktykach, jak również zaufaniu, jakim darzyłem liderów projektów. Prosiłem ich o umożliwienie mi przeprowadzenia wywiadu z osobami chorującymi psychicznie posiadającymi bogate doświadczenie w zakresie radzenia sobie w życiu pomimo choroby. Moja prośba do liderów związana była również z możliwością wskazania osób reprezentujących sieć współpracujących z sobą osób i instytucji lokalnych, z którymi mogłem przeprowadzić swobodne rozmowy będące swoistym psychospołecznym kontekstem dla wywiadów z osobami chorującymi. Dlatego też w każdym środowisku rozmawiałem dodatkowo z pięcioma osobami reprezentującymi:

1. rodzinę osób chorujących, 2. placówkę psychiatrii środowiskowej, 3. administrację samorządową, w tym powiatowe centra pomocy rodzinie lub urząd pracy, 4. środowisko pracodawców zatrudniających osoby chorujące oraz 5. organizację obywatelską

prowadzącą lokalny projekt środowiskowy dla osób chorujących. Istotą badania była identyfikacja możliwości i ograniczeń w powrocie osób chorujących psychicznie do pracy rozumianej jako ważne, jeśli nie najważniejsze kryterium dobrego wyniku terapii

społecznej w psychiatrii. Dlatego też refleksję nad ograniczeniami związanymi z tym właśnie obszarem należy traktować jako analizę najważniejszych wyzwań stojących przed terapią społeczną.

Analiza uzyskanych wyników pozwoliła wyodrębnić sześć głównych przyczyn małej aktywności zarobkowej osób chorujących psychicznie (barier). Trzy z nich to przyczyny leżące po stronie środowiska osób chorujących, a mianowicie:

• piętno;

• zasady organizacji opieki psychiatrycznej oraz

• sytuacja na lokalnym rynku pracy.

Str. 135

Kolejne trzy skategoryzowałem jako przyczyny związane z osobami chorującymi psychicznie. Są nimi:

• piętno uwewnętrznione,

• zależność od systemu świadczeń społecznych oraz

• poziom kompetencji społecznych i zawodowych (zob. tabela 5).

Tabela 5. Bariery w zatrudnianiu osób z zaburzeniami psychicznymi. Przejdź na koniec tabeli 5.

1. Ograniczenia dotyczące środowiska osób chorujących psychicznie