Promocja zdrowia jako kontekst edukacji społecznej

Promocja zdrowia jest szczególną koncepcją działania na rzecz dobra wspólnego. Jej podstawowe założenia sformułowano w 1986 roku w Karcie Ottawskiej [przypis 233].

Może być rozpatrywana jako samodzielna dyscyplina nauki, ale również jako kontekst rozważań podejmowanych przez psychologię, socjologię czy pracę socjalną. Krzysztof Puchalski zdefiniował promocję zdrowia jako proces wdrażania paradygmatu społeczno-środowiskowego w praktykę (w tym politykę) społeczną [przypis 234]. Ważnym

problemowym determinantem rozwoju dyscypliny jest sam obszar jej działania zdominowany przez nauki medyczne i wpływy szeroko rozumianego przemysłu medycznego. Sytuacja ta powoduje, iż holistycznie ujmowana troska o zdrowie w zetknięciu z paradygmatem biomedycznym często przybiera „banalną i powierzchowną postać, gubiąc gdzieś swoje konstytutywne wartości” [przypis 235]. Zwracam jednak uwagę, iż „o ile stworzenie promocji zdrowia mogło się dokonać bez lub z niewielkim udziałem socjologii i socjologów, o tyle jej wdrażanie bez wykorzystania dorobku socjologii jest niemożliwe” [przypis 236]. Należy również rozważyć, w jaki sposób włączać do

rozważań nad jej rozwojem teoretyczne refleksje i rozwiązania będące dorobkiem pracy socjalnej. Dyscypliny, która od swoich historycznych początków podejmowała kwestię społeczno-ekonomicznych uwarunkowań funkcjonowania człowieka. Nie ulega

wątpliwości, iż bez uwzględniania splotu makrostrukturalnych i mikrostrukturalnych okoliczności nasze działania będą służyły pogłębianiu społecznej polaryzacji.

Socjologiczny punkt widzenia w promocji zdrowia [przypis 237] wiąże się obecnie z procesem umocnienia osób i wspólnot lokalnych. Istotą tego podejścia jest podkreślanie konieczności zachowania symetrii pomiędzy działaniami, których celem jest zwiększanie kontroli osoby nad uwarunkowaniami jej rozwoju a podnoszeniem możliwości sprawczych grup społecznych oraz środowisk, z którymi osoba jest powiązana splotem szczególnych

okoliczności. Wspieranie podmiotowości człowieka uwzględnia edukację do zdrowia, czyli rozwój jego indywidualnych umiejętności służących zdrowiu, a także prozdrowotną politykę publiczną.

Str. 174

Możliwości sprawcze osoby uwarunkowane są przez szanse życiowe istniejące w jej najbliższym otoczeniu oraz przez specyficzną orientację służby zdrowia, której pracownicy pełnią funkcje nie tylko terapeutów, ale i doradców zdrowia [przypis 238].

[Wyróżnienie 8]. Przejdź na koniec wyróżnienia 8.

Obszary promocji zdrowia:

• edukacja do zdrowia, ukierunkowana na indywidualne style życia, obejmująca między innymi motywację do permanentnego uczenia się będącego wymogiem ciągle

zmieniającego się społeczeństwa;

• prozdrowotna polityka społeczna zgodna z paradygmatem interdyscyplinarnym, gwarantująca dostęp do informacji, edukacji, środków finansowych na programy prozdrowotne;

• kształtowanie środowisk sprzyjających zdrowiu (rodzinnych, nauki, pracy, towarzyskich), podzielających pogląd o indywidualnej oraz powszechnej odpowiedzialności za zdrowie;

• rozwój doradczej funkcji służby zdrowia i pomocy społecznej oraz współpracy międzysektorowej.

Koniec wyróżnienia 8.

Promocja zdrowia w równym stopniu podkreśla konieczność podejmowania zmian środowiskowych będących warunkiem koniecznym uzyskiwania autonomii przez człowieka, rozwoju jego potencjałów, jak również odpowiedzialności każdej osoby za zdrowie własne i cudze [przypis 239]. W tym nurcie lokalizuję edukację społeczną podejmowaną z udziałem osób chorujących psychicznie. Jej celem jest proces

równoczesnego zwiększania wrażliwości i siły społecznej osób, grup i wspólnot lokalnych, natomiast punktem skupienia – motywowanie ludzi, aby sami pod wpływem kontaktu z osobą chorującą psychicznie identyfikowali własne problemy zdrowotne i podejmowali próby ich rozwiązywania. W pracy edukacyjnej dążymy nie tyle do „wykreowania

określonych zachowań, ile raczej do ukształtowania świadomego i aktywnego człowieka, chcącego zadbać o swoje zdrowie, umiejącego to zrobić, zdolnego do pokonywania związanych z tym przeszkód oraz wykorzystania dostępnych zasobów” [przypis 240].

Rozwój podmiotowości osoby można określić jako wzrost indywidualnej świadomości w zakresie potrzeb związanych ze zdrowiem psychicznym, ale również jako kształtowanie norm oraz zachowań jego ochrony.

Str. 175

Szczególne znaczenie dla umacniania zdrowia psychicznego mają zróżnicowane przejawy życia grupowego, którego istotą jest świadczenie pomocy wzajemnej. Najczęściej

wsparcie grupowe przyjmuje postać oddziaływań edukacyjnych skłaniających członków grupy do prozdrowotnych zachowań, ale może ono prowadzić również do inicjowania aktywności politycznej zmierzającej do wywierania wpływu na lokalne ośrodki władzy.

Edukację społeczną ujmuję jako proces inicjowany w chwili intencjonalnego,

bezpośredniego kontaktu z osobą chorującą psychicznie. Jego dalszy rozwój łączę natomiast z możliwością powstawania lokalnych grup, które:

• zaspokajają potrzeby zdrowotne poza systemem instytucjonalnej medycyny;

• stanowią źródło informacyjnego i emocjonalnego wsparcia;

• są zaczynem obywatelskiej troski o zdrowie;

• prowadzą do definiowania problemów związanych ze zdrowiem psychicznym, czerpiąc z wiedzy pochodzącej z doświadczenia;

• mają możliwość wpływania na lokalną politykę zdrowotną oraz minimalizowania szkodliwych, paternalistycznych postaw samorządowych władz lokalnych wobec obywatelskiego zaangażowania w ochronę zdrowia psychicznego.

Chciałbym podkreślić, iż edukacja społeczna jako specyficzny wariant potęgowania dobrostanu psychicznego chroni nas przed redukcjonistyczną wizją, iż nasze zdrowie jest zależne tylko od biopsychicznych determinantów oraz indywidualnego stylu życia.

Przeciwnie, jest metodą, która ma pobudzić naszą refleksję nad wpływem nierówności społecznych na naszą kondycję psychiczną, zgodnie z oczywistą konstatacją, iż nigdy nie jest ona chroniona w społecznej próżni – na co zwraca uwagę Zofia Słońska [przypis 241].

Odnosząc się aprobatywnie do obywatelskich działań wpisujących się w ochronę zdrowia psychicznego, należy dostrzegać konieczność zachowania równowagi pomiędzy

odgórnymi i ustrukturowanymi przejawami dbałości o zdrowie a oddolnymi próbami jego rozwijania. Budowanie takiej zrównoważonej struktury opiera się na postulacie tworzenia i wzmacniania interpersonalnych oraz instytucjonalnych sieci współpracy w obszarze zdrowia psychicznego, które stają się źródłami dobrych praktyk, przestrzenią

międzysektorowego zarządzania, dostępu do informacji, a także wypracowywania innowacyjnych projektów.

Holistycznie ujmowane zdrowie psychiczne zależy od czynników, które istnieją w

środowisku lokalnym, ale – co zdarza się nad wyraz często – pozostają poza zasięgiem i możliwościami sprawczymi osoby.

Str. 176

Dlatego też punktem skupienia edukacji społecznej, jako metody pracy socjalnej, jest nie tyle osoba zdrowa i chora, ile relacja łącząca ludzi zdrowych i chorujących. Kluczowe znaczenie dla praktyki ma budowanie i wzmacnianie tej szczególnej międzyludzkiej więzi.

Dzięki niej tworzony jest prozdrowotny kapitał społeczny obejmujący przede wszystkim:

samopomoc, dostęp do informacji, a także do subiektywnej, płynącej z doświadczenia wiedzy o życiu i radzeniu sobie z chorobą. Podtrzymywanie więzi z osobami chorującymi psychicznie umożliwia nieustanne poszukiwanie aksjologicznej podstawy

współwystępowania zdrowia i choroby, szczęścia i cierpienia.

Rekomendowana przeze mnie metoda edukacji społecznej w sposób szczególny odnosi się do zapobiegania stygmatyzacji w szkołach oraz w miejscu pracy. Tym samym wpisuje się w główne kierunki promowania zdrowia psychicznego w krajach europejskich.

Działania strategiczne wynikają z danych [przypis 242], zgodnie z którymi 20 procent młodzieży poniżej 18 roku życia ma problemy rozwojowe, emocjonalne lub z

zachowaniem, w tym ponad 10 procent doświadcza zaburzeń psychicznych. Holistyczne podejście do funkcji instytucji edukacyjnych oraz promocji zdrowia psychicznego powinno zwiększać dobrostan psychiczny i zmniejszać ryzyko zaburzeń psychicznych u dzieci i młodzieży, między innymi poprzez wprowadzanie do programów nauczania tematyki zdrowia psychicznego, zaburzeń i chorób psychicznych. Nie ulega wątpliwości, iż działania wspierające zdrowie psychiczne prowadzone w okresie uzyskiwania przez młodych ludzi wykształcenia mają ogromne znaczenie dla ich późniejszej adaptacji do pracy zarobkowej.

Raz jeszcze podkreślam, iż rynek pracy wymaga obecnie od pracowników coraz większych kompetencji społecznych, w tym umiejętności radzenia sobie z:

• negatywnym stylem zarządzania;

• ograniczonym wsparciem społecznym;

• zaburzeniami w komunikacji zespołowej;

• ograniczeniami w dostępie do informacji;

• przeciążeniem pracą;

• presją czasową;

• monotonią powtarzających się zadań;

• konfliktami interpersonalnymi oraz przede wszystkim;

• niepewnością zatrudnienia oraz brakiem możliwości kontroli nad pracą i zmianami organizacyjnymi.

Człowiek nieposiadający zdolności radzenia sobie z wymienionymi wyzwaniami narażony jest na zwiększone ryzyko zaburzeń lękowych, depresyjnych i wypalenia zawodowego, jak również wystąpienia poważniejszych zaburzeń psychotycznych.

Str. 177

Dlatego też w szerokim katalogu działań wspierających pracowników podkreślam wagę wprowadzania programów promocyjnych wczesnego wykrywania i krótkiej interwencji dla osób z problemami alkoholowymi, narkotykowymi lub zaburzeniami psychicznymi oraz ukierunkowanych na zmniejszanie piętna związanego z chorobą psychiczną.

We wszystkich działaniach chroniących zdrowie psychiczne należy je ujmować holistycznie jako: 1. konstruowaną kulturowo dynamiczną wartość tworzoną przez

społeczeństwo i działające osoby oraz 2. środek do osiągnięcia ważnych celów życiowych.

Teoretycznym odniesieniem dla praktyki jest społeczno-środowiskowy model w promocji zdrowia. Jego podstawowe założenia korespondują z kluczowymi założeniami w pracy socjalnej i terapii społecznej z osobami chorującymi psychicznie [przypis 243].

Podobieństwa pomiędzy ekologiczną perspektywą w promocji zdrowia i pracą socjalną związane są z następującymi właściwościami tych dyscyplin:

• przypisywaniem wiodącego znaczenia teorii systemowej i próbom holistycznego, interdyscyplinarnego ujmowania rzeczywistości społecznej;

• poszukiwaniem ładu społecznego przy założeniu, iż podlega on ciągłej strukturacji oraz dekompozycji;

• podkreślaniem szczególnego miejsca wspólnoty lokalnej jako źródła zmiany społecznej;

• wizją podmiotu zmiany jako autonomicznego, samosterownego, decydującego o sobie;

• określeniem, iż nadrzędną wartością jest poszukiwany i odkrywany przez człowieka sens życia oraz wzmacnianie jego nadziei.

Na szczególne podkreślenie zasługuje jednakże zaangażowanie promocji zdrowia i pracy socjalnej w proces inicjowania, wspierania bądź utrwalania, a czasem powstrzymywania zmiany społecznej. W ujęciu tym teoretycy, badacze oraz praktycy postrzegani są nie tylko jako twórcy modeli opisujących zdrowie czy analitycy procesów i determinantów procesu zdrowienia, ale również jako aktorzy społecznej zmiany [przypis 244].

Na koniec zwracam uwagę, iż promocja zdrowia jest dla pracy socjalnej w obszarze zdrowia psychicznego ważnym źródłem refleksji nad złożonym procesem budowania tożsamości dyscypliny naukowej będącej pod stałą presją instytucji medycznych.

Str. 178

Wyzwaniem pozostaje kwestia kształtowania podmiotowych postaw społecznych, rozwoju zróżnicowanych form kooperacji, zwiększania możliwości działania w społeczeństwie, w którym medykalizacja jest dominującym sposobem traktowania zdrowia, w tym zdrowia psychicznego. Stosowane techniki wpływu społecznego, które pomijają świadomą

aktywność człowieka, pociągają za sobą największe zagrożenia dla idei promocji zdrowia.

Również i praca socjalna będzie musiała zmierzyć się z zagrożeniem, iż utrata zdrowia psychicznego stanie się sprawą indywidualnej odpowiedzialności, natomiast jedyną możliwą odpowiedzią pacjenta będzie jego uległość wobec medycyny wspieranej przez przemysł farmaceutyczny oraz szeroko zakrojone działania marketingowe. Jedyną możliwą odpowiedzią, wymagającą szczególnej troski, stanie się pomnażanie

pomostowego kapitału społecznego. Należy jednak pamiętać, iż jego rozwój wymaga współdziałania państwa. Kapitał społeczny działa pro publico bono, gdy system polityczny działa pro publico bono [przypis 245].

Str. 179