W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej

„Byłem człowiekiem odpowiedzialnym za nowy ład w tym kraju i muszę powiedzieć:

przepraszam Państwa, spieprzyłem to. Bo jeżeli mamy dobrze ponad połowę ludzi żyjących na poziomie minimum egzystencji, to nasuwa się pytanie, do czego ma być ta zaimportowana przez nas gospodarka? Bo wiadomo już, że nie do tego, żeby zaspokajać różne społeczne dążenia lub potrzeby. Gospodarka u nas do tego nie służy. Z mego punktu widzenia taka gospodarka jest po prostu nieużyteczna, bo społeczeństwo jest dla tej gospodarki, a nie ona dla społeczeństwa” [przypis 167].

Ta wypowiedź Jacka Kuronia z 2003 roku była i jest nadal doskonałą ilustracją potrzeby poszukiwania nowych rozwiązań dla naszej współobecności w świecie pracy.

Równocześnie stanowiła jednoznaczną, emocjonalną reakcję byłego ministra pracy i polityki socjalnej na:

• niemal 20 procentowy stopę bezrobocia w ówczesnej Polsce;

• 50 procentowy wskaźnik zatrudnienia w ogólnej populacji;

• 14 procentowy wskaźnik zatrudnienia w grupie osób niepełnosprawnych;

• 12 procentowy wskaźnik skrajnego ubóstwa oraz

• narastający problem ubóstwa dzieci – sięgający prawie 25 procent.

Wyniki te lokalizowały nasz kraj na jednym z ostatnich miejsc w statystycznych

zestawieniach dla krajów Unii Europejskiej [przypis 168]. Ekonomia społeczna miała być metodą odbudowywania podstawowych wymiarów więzi społecznej: świadomościowego oraz strukturalnego. Stanowiła równocześnie ogólną ramę teoretyczną dla wszystkich tych inicjatyw, które zakładały umacnianie więzi społecznej o charakterze zrzeszeniowym, jak również poszukiwanie nowych sposobów porządkowania lokalnych przejawów życia gospodarczego.

Praktyka ekonomii społecznej jest naturalną reakcją na konsekwencje procesów

deregulacyjnych – więcej – stanowi ona przejaw fundamentalnego dla wszystkich dążenia

do współdziałania i współodpowiedzialności, będących warunkami ludzkiego rozwoju.

Podejmowanie działań z zakresu ekonomii społecznej można interpretować jako systemowe dążenie do stanu równowagi społeczności lokalnych w związku z faktem wycofywania się państwa ze sfery działań pomocowych.

Str. 107

Uogólniając, poszukiwanie polskiego modelu ekonomii społecznej to podążanie opisywaną przez Anthony'ego Giddensa [przypis 169] „trzecią drogą”, na której nie ma uprawnień socjalnych bez równoczesnych zobowiązań jednostki. W tym ujęciu celem pracy socjalnej jest współtworzenie takich społecznych przestrzeni, jakie odpowiadają:

• aktualnym możliwościom i potrzebom życiowym osób wymagających pomocy, jak również

• przyjętym w konkretnej społeczności wyobrażeniom o zasadach funkcjonowania wspólnot lokalnych.

Współczesna polityka społeczna kształtuje to wyobrażenie, przyjmując, że jej punktem skupienia jest problematyka zatrudnienia, a przedmiotem zainteresowania jej realizatorów, w tym pracowników socjalnych, prawie wyłącznie relacja łącząca jednostkę z rynkiem pracy. Równocześnie podstawową barierą dla działalności praktycznej jest proces, który polega z jednej strony na stopniowym ograniczaniu liczby miejsc pracy w

przedsiębiorstwach wolnorynkowych, a z drugiej strony na wzrastającej, lecz

zdecydowanie nierównoważącej wspomnianego spadku liczbie tych miejsc tworzonych w trzecim sektorze. Ponadto fakt, iż środki budżetowe determinują rozwój przedsiębiorczości obywatelskiej, znacznie ogranicza optymizm zwolenników koncepcji rozwoju ekonomii społecznej. Jej przeciwnikom należy jednak przypominać – odwołując się do

prawidłowości Niclasa Luhmanna [przypis 170], iż „kompensacja rodzi konieczność kompensacji” – o stale rosnących kosztach pomocy społecznej, szczególnie tych

związanych z pasywnymi formami państwowej opiekuńczości. Pamiętajmy, iż trwały brak pracy i możliwości zarobkowania to najskuteczniejsza droga do utraty kapitału

społecznego, a tym samym faktycznej spójności społecznej.

W opinii Ewy Leś z 2005 roku rozwój instytucji i programów nowej gospodarki społecznej i przedsiębiorczości stwarzał realną szansę przezwyciężenia w Polsce mitu gospodarki wolnorynkowej jako jedynego mechanizmu rozwoju, a także odejścia od asolidarystycznej wizji ładu społecznego [przypis 171]. Zwracam jednakże uwagę, iż promocja aktywizującej polityki jest związana z zagrożeniem urynkowienia usług społecznych, powstania quasi-biznesowej kultury w pracy socjalnej, z rynkową dyscypliną finansową w sektorze usług

społecznych, rywalizacją pomiędzy profesjonalistami, praktyką poszukiwania tańszych usług (nawet kosztem pogarszania warunków pracy).

Str. 108

Zagrożenie związane jest również z potencjalnym kwestionowaniem metody pracy indywidualnej i środowiskowej jako procedur o niskiej skuteczności oraz renesansem orientacji behawioralnej, zgodnie z którą zmiana osobowościowa lub społeczna postrzegana była wyłącznie jako kwestia „socjotechniczna”, a nie jako powiązana ze światem wartości lub dominującą w społeczeństwie ideologią.

Dlatego też podejmując próby promocji i odbudowy wspólnot lokalnych przy wykorzystaniu instrumentów ekonomii społecznej, należy przede wszystkim rozważyć, w jakim stopniu jesteśmy gotowi do odpowiedzialności za „ludzkie odpady postępu gospodarczego”

[przypis 172], jak rozumiemy naszą powinność oraz wzajemną korzyść płynącą ze wspólnego działania. Podobną myśl wyraził Krzysztof Frysztacki, określając filozofię trzeciego sektora, w tym ekonomii społecznej, jako dążenie do uelastyczniania struktur formalnych i reguł o wymowie deterministycznej, jak również uspołecznienia ludzkiej aktywności, socjalizacji na rzecz uczestnictwa i zaangażowania, przetwarzania

egoistycznego „ja” we wspólnotowe „my” [przypis 173]. Równocześnie pamiętajmy, iż zrównoważenie trzech segmentów ekonomii – prywatnego, publicznego i obywatelskiego – jest niezbędnym warunkiem ładu i rozwoju społeczno-gospodarczego, ale jest również swoistym genotypem, jaki pozostawimy następnym pokoleniom, który w znaczącym stopniu określi ich przyszły rozwój [przypis 174].

Współczesna polska debata na temat uczestnictwa zawodowego zogniskowana jest na poszukiwaniu nowych form pomocy i wsparcia dla osób funkcjonujących poza głównym nurtem życia społecznego. Zmiana sposobu myślenia i profesjonalnego działania w tym obszarze wynika z założeń tak zwanej aktywnej polityki społecznej, jak również ze złożonego splotu przyjętych w ostatnich latach regulacji prawa socjalnego oraz z definiowania i testowania innowacyjnych sposobów organizowania życia społeczno-zawodowego głównie na podstawie aktywności organizacji obywatelskich. Szczególne znaczenie w poszukiwaniu nowego paradygmatu mają również próby budowania współpracy i partnerstwa z osobami, które ze względu na doświadczane problemy wymagają szeroko rozumianego terapeutycznego wsparcia.

Str. 109

W centrum zainteresowania profesjonalistów znajdują się pytania o odpowiedzialność jednostki za kształt własnego życia, sposoby uwalniania jej motywacji do zmiany

niekorzystnej sytuacji, w jakiej się znalazła, o sposoby odbudowywania zerwanych więzi

społecznych w konkretnych środowiskach lokalnych i również, a może przede wszystkim, o te metody aktywizacji, które mają zwiększać szanse osób trwale zależnych od pomocy społecznej na uzyskanie optymalnej niezależności dzięki świadczeniu pracy i zatrudnienia.

To kluczowe i fundamentalne zagadnienia również dla organizatorów środowiskowej pomocy osobom chorującym psychicznie. W centrum zainteresowania praktyków pozostaje poszukiwanie odpowiedzi na pytania o powiązania między zdrowiem

psychicznym a strukturą społeczną, mechanizmami polityczno-instytucjonalnymi, ogólnymi wzorami ekonomicznymi oraz metodami redystrybucji świadczeń społecznych. Wiemy, iż stosowane dotychczas, tradycyjne, izolowane od szerszego kontekstu środowiskowego stacjonarne formy leczenia psychiatrycznego, jak również pasywne formy pomocy społecznej skutkują zwiększonym poziomem zależności i bezradności osób, które w wyniku splotu indywidualnych i środowiskowych losów utraciły zdolność do aktywnego uczestniczenia w życiu społecznym. Pomimo wrastającego od 2007 roku wskaźnika zatrudnienia osób z niepełnosprawnością w Polsce, który w roku 2011 przekroczył 26 procent, nadal jest on odpowiednio trzykrotnie i dwukrotnie niższy w grupie osób ze znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności [przypis 175].

Zgodnie z opracowaniem zatytułowanym Badania wpływu kierunku i poziomu

wykształcenia na aktywność zawodową osób niepełnosprawnych. Raport końcowy. Część 5 z 6. Perspektywa osób chorych psychicznie [przypis 176], sfinansowanym przez

PFRON, w którym uczestniczyła grupa 479 osób niepełnosprawnych z zaburzeniami psychicznymi, odsetek osób nigdy niepracujących jest najwyższy w porównaniu z innymi grupami niepełnosprawnych (nie licząc osób z upośledzeniem umysłowym) i kształtuje się na poziomie 37 procent. W podgrupie osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności nigdy nie podejmowało pracy aż 48 procent badanych, natomiast w podgrupie ze stopniem umiarkowanym deklarację taką złożyło 32 procent respondentów.

Punktem skupienia programów dla osób niepełnosprawnych, w tym dla osób chorujących psychicznie, powinna być „praca” ujmowana jako miara indywidualnej godności człowieka.

Wspólnotowe przesłanie aktywnej polityki społecznej, opisywanej również jako „lokalna polityka solidarności” lub „polityka wzmacniająca więzi społeczne”, jest bliskie terapii społecznej, będącej moderatorem i pośrednikiem między systemem politycznym, sferą pomocową, podmiotami ekonomicznymi czy kulturowymi a osobami chorującymi psychicznie.

Str. 110

W Polsce w ostatnich latach został stworzony całkowicie nowy system prawnych

uregulowań, dotyczący szeroko rozumianego wspierania osób wykluczonych społecznie.

Jest on związany z głównymi kierunkami reformy pomocy społecznej, jakie obejmują powoływanie instytucji „aktywnej polityki społecznej”, promowanie „nowej umowy społecznej” oraz kształtowanie „opiekuńczego społeczeństwa” poprzez wzmacnianie organizacji obywatelskich będących partnerami władz samorządowych.

Utrzymujący się w kraju problem bezrobocia i braku pracy, określany przez ekonomistów jako bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy, oraz nasilanie się polaryzacji społecznej były przyczynami zdefiniowania w 2004 roku w Ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. Nr 99, poz. 1001) nowych instrumentów polityki społecznej, między innymi prac społecznie użytecznych oraz robót publicznych. Ustawa ta jest wyrazem

„troski o pracę”, próbą zwiększenia szans na aktywność zawodową osób poszukujących pracy – długotrwale jej pozbawionych. Omawiając kwestie aktywizacji

społeczno-zawodowej, należy podkreślić znaczenie istniejących już rozwiązań z zakresu zatrudnienia oraz rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych, takich jak: warsztaty terapii zajęciowej, zakłady aktywności zawodowej, zakłady pracy chronionej, oraz szeregu innych działań, które we współpracy z pomocą społeczną podejmują organizacje

pozarządowe. W ich aktywności wykorzystywane są metody odwołujące się do „pracy”

jako podstawowej wartości przenikającej wszelkie działania mające prowadzić do zwiększania integracji społecznej oraz poprawy subiektywnego poczucia jakości życia osób zagrożonych wykluczeniem, w tym chorujących psychicznie. Szczególne znaczenie dla projektowania innowacyjnych rozwiązań w tym zakresie mają zapisy Ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. Nr 96, poz.

873), będącej emanacją zasady pomocniczości, która polega na tak zwanej pomocy dla samopomocy. Oznacza to, że społeczność większa pomaga społeczności mniejszej doraźnie i mobilizująco, ale nie wyręcza jej i nie zastępuje. Zakłada się zatem konieczność rozgraniczenia zadań i odpowiedzialności w ten sposób, aby społeczności większe w relacji do wspólnot mniejszych nie tylko nie przekraczały swoich kompetencji, ale także szanowały ich autonomię. Nie chodzi o państwo, które ustala i panuje nad wszystkim, natomiast o takie, które wielkodusznie uzna i wesprze, w duchu pomocniczości, inicjatywy podejmowane przez różnorakie siły społeczne, łączące w sobie spontaniczność i bliskość z ludźmi potrzebującymi pomocy [przypis 177]. Kontynuacją przyjętej polityki społecznej było przyjęcie Ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz.U. Nr 122, poz. 1143), definiującej funkcjonowanie centrów i klubów integracji społecznej oraz koncepcję zatrudnienia wspieranego, jak również Ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz.U. Nr 94, poz. 651).

Str. 111

Rozwiązania legislacyjne wprowadzone w Polsce w latach 2003-2006, w powiązaniu z już istniejącymi unormowaniami prawnymi, dotyczącymi szeroko rozumianej aktywizacji społeczno-zawodowej, stworzyły podstawy dla innowacyjnych instrumentów pomocy oraz wskazały na znaczenie organizacji obywatelskich w działaniach na rzecz spójności

społecznej. Nastąpił wtedy dalszy rozwój systemu wsparcia społecznego, który ułatwia zaspokojenie podstawowych potrzeb bytowych, zapewnia dostęp do terapii społecznej, gwarantuje uzyskanie pomocy w sytuacjach kryzysowych, ułatwia identyfikację

naturalnych i profesjonalnych zasobów, sprzyja koordynacji świadczeń oraz pomaga w odszukaniu osób wymagających pomocy.

Bez wątpienia wariant aktywnej polityki społecznej zdynamizował rozwój pracy socjalnej świadczonej osobom chorującym psychicznie. W ramach środowiskowych domów samopomocy, wspomnianych warsztatów terapii zajęciowej oraz zakładów aktywności zawodowej tworzone były wzory działania odpowiadające na potrzeby osób zdrowiejących z chorób psychicznych. Są to potrzeby związane ze wsparciem oraz samopomocą,

rehabilitacją społeczną i zawodową, mieszkaniem, ale również – a może przede wszystkim – pracą i zatrudnieniem.

Str. 112 Pusta strona.

Str. 113