Istnieje grupa motywów, które w twórczości Isaaka Bashevisa Singera pojawiają się najczęściej. Obok problematyki zagubienia, alienacji, patologicznych stanów duchowo-ści, sytuacji granicznych, metafizycznego doświadczenia, fizycznego i moralnego roz-kładu, namiętności prowadzących do upadku, ważne miejsce zajmuje w twórczości żydowskiego pisarza pfoblem piekła.
Dokonując analizy motywu piekła w prozie Isaaka B. Singera należy pamiętać, że pi-sarz przedstawiając rzeczywistość piekła dla jej określenia używa także innych termi-nów. Piekło często jest nazywane gehenną, szeolem, „zaczarowanym krajem",
„miastem Kaina" czy „Czterdziestoma Dziewięcioma Bramami Skalania".
Ujęcie tego motywu, jakie pojawia się w opowiadaniach Isaaka B. Singera, jest zwią-zane z całościowym obrazem wierzeń żydowskich i żydowską eschatologią, a także z podstawowymi źródłami, z których wywiedziono wiedzę potoczną i praktyczną na temat piekła i demonów.1
Celem niniejszej pracy nie jest jednak interpretacja piekła jako motywu obecnego w pro-zie Isaaka B. Singera w zestawieniu z wyobrażeniami biblijnymi, talmudycznymi i kabalistycznymi, lecz próba ukazania motywu piekła przez wzgląd na różnorodność problemów, jakie ów motyw skupia w sobie, a także ze względu na wielorakie funkcje, jakie pełni on w opowiadaniach żydowskiego pisarza.
Spróbujemy więc zwrócić uwagę na to, w jaki sposób mówi się o piekle w prozie Isaaka B. Singera, jaka atmosfera najczęściej piekłu towarzyszy, co przywo-łuje piekło, kiedy nie pojawia się ono jako właściwy temat utworu, ale istnieje w nim jako obraz pomocniczy.
Na początku przyjrzyjmy się tym utworom Isaaka B. Singera, w których motyw pie-kła jest zarysowany bardzo wyraźnie, on to bowiem kształtuje całą konstrukcję fabular-ną opowiadań.
„Tam, gdzie niebiosa są miedziane, a ziemia żelazna, na polanie pełnej mucho-morów, w rozwalającej się szopie, na kupie gnoju, w garnku bez dna [...]."2
Tradycja rabinacka głosi, że grzesznicy skazani na cierpienia w „ogniach piekiel-nych" mieli być poddawani torturom, które odpowiadałyby występkom, jakich
dopu-108 Marta Jedliczko
ścili się na ziemi. I tak złodzieje musieli napełniać wodą zbiornik, którego nie będą w stanie nigdy wypełnić do końca. Grzeszący za życia nieczystością pogrążali się w cuchnącym grzęzawisku. Oszczerców wieszano za języki, za powieki tych, którzy grzeszyli pożądliwością oczu. Byli i tacy, którym kazano spożywać gorącą oliwę, roz-żarzone węgle, proch albo piasek.3
W niewielu opowiadaniach Isaaka B. Singera można znaleźć opisy tortur zadawanych grzesznikom odbywającym karę w piekle, rzadko zdarza się też, by piekielne cierpienia pokutujących były właściwym tematem jego utworów. Często jednak pojawiają się krótkie, czasem dłuższe wzmianki, będące przywołaniem piekła, istniejące jako relacje o torturach zadawanych w piekle przez demony. Takie przywołania motywu piekła są wtedy związane z zasadniczą linią tematyczną opowiadania, choć nie stanowią jego głównego tematu.
Istnieje jednak grupa utworów, w których piekło pojawia się jako konkretna, przed-stawiona rzeczywistość, usytuowana „dziewięć łokci pod ziemią"4, zamieszkana przez demony, które od światła i istot ludzkich chroni „dziewięć łokci twardej skały".5
Demony poddane zostają bardzo szczegółowej charakterystyce: istnieją jako byty cielesne, ich ciała składają się z pajęczyn, mają kurze łapy, skrzydła nietoperza, ośle uszy i rogi.6 Głównym zajęciem demonów w piekle jest zadawanie tortur. Ale w opowiadaniach Isaaka B. Singera „same diabły nie są jeszcze takie złe. Najbardziej wyżywają się diablice, rozkazujące nieszczęśnikom: Zbierz szumowiny z gotującego się rosołu gołymi rękoma! Zapleć warkocze bez pomocy palców! Zrób pranie bez wody!
Łap ryby w gorącym piasku! Zostań w domu i chodź po ulicach! Kąp się bez zamocze-nia! Ubij masło z kamieni! Rozbij beczułkę bez rozlania wina!"7
Taki obraz tortur przedstawiony przez Isaaka B. Singera oczywiście wykracza daleko poza ten, jaki prezentuje tradycja rabinacka, a to może wskazywać na artystyczne wy-korzystanie motywu piekła.
Charakteryzując kary zadawane w szeolu, tradycja żydowska powiada, że kary w pie-kle ulegają zawieszeniu tylko na święty dzień szabatu.81 tutaj wizja piekła zaprezento-wana przez żydowskiego pisarza jest w pełni zgodna z tradycją. Przytoczmy fragment jednego z opowiadań:
„Jak wiadomo, w szabas ognie piekielne nie płoną w gehennie. Łoża nabite gwoź-dziami są przykryte prześcieradłami. Haki, na których zawiesza się grzeszników, za-równo mężczyzn, jak kobiety - oszczerców za język, złodziei za ręce, rozpustnice za piersi, goniących za grzesznym życiem za nogi, te haki są osłonięte zasłonami. Stosy rozżarzonych do czerwoności węgli i zlodowaciałego śniegu, na które rzuca się wino-wajców są tego dnia niewidoczne. Aniołowie zniszczenia odłożyli swe płonące bicze.
Grzesznicy zachowują pobożność [...] - idą do małej synagogi, gdzie nikczemny kantor intonuje szabasowe modły."9
Taka wizja piekła nie budzi zapewne wątpliwości, z kilkoma może wyjątkami. Nie-pokoić może obecność w piekle takich elementów, jak synagoga, pobożni grzesznicy, kantor czy gwoździe - narzędzie tortur - przykryte prześcieradłami.10 Jednakże wymie-nione elementy wskazują niewątpliwie na artystyczne ukazanie piekła, bowiem dzięki nim piekło staje się rzeczywistością sakralną!11 Sacrum pojawia się tutaj jako kategoria
Piekło w opowiadaniach Isaaka Bashevisa Singera 109
bezpośrednio doświadczana przez grzeszników świętujących w gehennie, świętość dnia sobotniego nawet w piekle nie podlega problematyzacji ani wątpieniu. A stąd blisko już do odczytania znaczeń ogólniejszych, mających swoje źródło w kabalistycznej księdze Zohar, która głosi, że żadne miejsce, żadna rzeczywistość (w tym również rzeczywi-stość piekła) nie jest wolna od obecności Boga, którego światło wypełnia wszystkie światy.12
Warto zwrócić uwagę na nastrój, jaki wypełnia całość opowiadania, którego celem jest przedstawienie rzeczywistości piekła. Już sam fakt, że grzesznicy zachowują w piekle świętość dnia sobotniego wraz ze wszystkimi nakazami tradycji, jakie temu towarzyszą przyczynia się do tego, że piekło jawi się nam jako rzeczywistość wypeł-niona harmonią i spokojem. Taki nastrój mija jednak wraz z końcem szabatu:
„Skończył się szabas. Płomienie znów skoczyły w górę. Gwoździe na łożach rozża-rzyły się od gorąca. Karzące czarty znów chwyciły za rózgi i na nowo wybuchły zawo-dzenia towarzyszące chłoście, smaganiu i wieszaniu."13
W taki sposób przedstawione piekło jest obrazem bardzo statycznym (mowa oczywi-ście o piekle ukazanym w czasie szabasu), trudno bowiem mówić o dynamice, kiedy treść opowiadania wypełniają jedynie rozmowy, nie działania bohaterów.
Istnieje jednak w twórczości Isaaka B. Singera grupa utworów, w których motyw pie-kła pojawia się jako motyw bardzo dynamiczny. Są to opowieści o demonach...
„Ziemia jest pełna złych duchów."14
Dokonując przeglądu prozy Isaaka B. Singera często napotykamy na utwory, w któ-rych piekło pojawia się na ziemi. Dzieje się tak za pośrednictwem demonów, które egzystują razem z ludźmi i nie ustają w swych uwodzicielskich poczynaniach, by świą-tobliwych sprowadzić na drogę nieprawości.
Demony bardzo często stają się narratorami opowiadań, dokonują przy tym własnej autoprezentacji, zdradzają swoją tożsamość. Narrator opowiadania „Papież Zejdł" jest demonem. Mówi o sobie: „W przeszłości w każdym z pokoleń trafiałem na kilka osób, których ja, Szatan, nie potrafiłem zepsuć zwykłymi metodami."15 Także w innych opo-wiadaniach pojawiają się podobne wypowiedzi, których autorami są demony: „Ja, de-mon [...] jestem Żydem"16, „Jestem jej cer hore, Zły Duch, Szatan"17, „Ja, Zły"18.
Taki typ narracji sugeruje, że pojawiający się za sprawą demonów motyw piekła bę-dzie ściśle związany z zasadniczą linią tematyczną opowiadania, wokół postaci demo-nów, wokół ich działań zostaje bowiem skoncentrowana fabuła utworu, zadaniem zaś odbiorcy staje się obserwacja poczynań złych duchów.19 Przeprowadzona w ten sposób narracja pozbawia utwór nastroju tajemniczości, właściwego przecież wszelkim opo-wieściom o demonach.
Tajemniczy nastrój wypełnia natomiast inną grupę opowiadań Isaaka B. Singera.
Dzieje się tak wtedy, gdy złe duchy pojawiają się na ziemi pod ludzką postacią, zaś sama fabuła utworu staje się ich powolnym odkiywaniem, demaskacją. Oto jedno z takich opowiadań: w ubogim miasteczku nagle zjawia się nieznajomy, tajemniczy
„pan z Krakowa", który rozdając jałmużnę natychmiast zyskuje sobie sympatię miesz-kańców. Udaje mu się nakłonić pobożnych Żydów, by urządzili w miasteczku bal (choć
110 Marta Jedliczko
to „odpowiednie dla bogatych gojów"20), na którym nieznajomy będzie mógł znaleźć dla siebie żonę. W efekcie bal przeistacza się w szaloną mistyfikację, bowiem „pan z Krakowa" zarządził, by wszystkie dziewice wyszły tego wieczoru za mąż, choć żadna z nich nie była jeszcze zaręczona.21 Pary zostały skojarzone drogą losowania, zaś „pan z Krakowa" wybrał dla siebie dziewczynę, która w miasteczku uważana była za ladacz-nicę. I kiedy już udało się nieznajomemu zapanować nad całą społecznością, tak bardzo podatną na religijny fanatyzm, wtedy „pan z Krakowa" ujawnił swoje prawdziwe obli-cze. Nie był już tym młodzieńcem, którego witali mieszkańcy miasteczka, ale dziwnym stworem pokrytym łuskami. W okolicy piersi miał jedno oko, a na czole róg [...]. Jego ramiona pokrywała sierść, kolce i kępki zwichrzonych kłaków, a ogon stanowiły wijące się węże. Nie był to nikt inny, ale sam Ketew M'riri, najważniejszy ze wszystkich dia-błów."22
Widzimy więc, że demaskacja złego ducha stała się najważniejszym celem opowia-dania, a towarzyszący temu nastrój grozy zaistniał jako ważny element konstrukcyjny fabuły.
W żydowskiej tradycji obok demonów rodzaju męskiego, występuje także żeński demon - Lilith23, będąca archetypem kobiecej frustracji i symbolem bezpłodności. To właśnie z jej powodu przybył do Frampola „pan z Krakowa". Zauważamy więc, że ziemia staje się miejscem, gdzie demony łączą się ze sobą, a w ten sposób i piekło za ich sprawą przeniesione zostaje na ziemię.
W opowiadaniach Isaaka B. Singera często dzieje się tak, że bohaterowie słyszą na-woływania demonów, choć nie mogą ich zobaczyć. Tak zaistniałe w utworze złe duchy próbują najczęściej zanegować istnienie Boga („Nie ma sędziego i nie ma sądu, korzy-staj z życia, póki możesz."24) albo też usiłują podważyć boski autorytet („Nie ma Boga.
A gdyby nawet był, nie byłby w stanie pamiętać o każdym grzechu popełnionym w każdym mieście, na każdym jarmarku, w każdym kraju [...]"25).
Taka obecność demonów ma zawsze ogromny wpływ na poczynania bohaterów: stają się oni sprzymierzeńcami złych mocy, któiych podszepty najczęściej prowadzą czło-wieka do upadku.
W ten sposób przywołany motyw piekła jest związany z głównym tematem opowia-dania, bowiem łączy się z koleją losów bohaterów, te zaś składają się na układ zdarzeń fabularnych utworu.
Motyw piekła pojawia się w opowiadaniach żydowskiego pisarza także jako motyw luźny, nie mający wpływu na rozwój zdarzeń fabularnych, nie budujący także jakiegoś wyraźnego nastroju w utworze. Są to najczęściej stwierdzenia bohaterów, stwierdzenia natury metafizycznej dotyczące piekła, np. „światem rządzą ciemne moce. Nie Bóg, ale Szatan ma władzę."26 Stwierdzenia takie często mają na celu przenoszenie ^ogólniej-szych znaczeń, ale nie są najważniejszymi elementami składowymi opowiadania.
O piekle mówi się także na zasadzie pouczeń, np. „Jeśli odstąpisz choćby na krok od żydowskości, natychmiast toniesz w Czterdziestu Dziewięciu Bramach Skalania"27, czy też: „Kiedy ma się pełny brzuch, diabeł jest blisko"28, ale i w ten sposób ujęty motyw piekła nie wywiera istotnego wpływu na rozwój zdarzeń fabularnych w utworze.
Piekło w opowiadaniach Isaaka Bashevisa Singera 111
Tak różnorodne wykorzystanie motywu piekła w opowiadaniach Isaaka B. Singe-ra ma na celu przede wszystkim przywoływanie znaczeń ogólnych, które koncentrują się wokół twierdzenia, że za sprawą demonów znaczna część piekła uobecnia się na ziemi.
Ale istnieje jeszcze jedna grupa opowiadań żydowskiego pisarza, w których osiąga on efekt tajemniczej dwuznaczności dzięki bohaterom, którzy opanowani namiętno-ściami stają się nośnikami motywu piekła.29
„Namiętności [...] są gehenną na ziemi, a może bramą do piekieł."30
W jednym z wywiadów Isaak B. Singer powiedział: „Wszystko może stać się namięt-nością. Oznacza to, że nie ma w życiu niczego, co nie mogłoby stać się obsesją. [...]
Ilość namiętności jest niemal tak wielka, jak ilość rzeczy lub pojęć. Oczywiście istnieją najważniejsze namiętności, takie jak seks czy Władza. Jednakże wszystko inne też może wzbudzić namiętność, i to wielką."31
W opowiadaniach Isaaka B. Singera niemal każdy z bohaterów jest opanowany jakąś namiętnością, którą wywołują w nim nieodgadnione i tajemne moce. Ulegają im wszy-scy, istnieją jednak kategorie osób szczególnie narażonych na napaści ze strony złych duchów. Są to: narzeczone, żałobnicy, ludzie bogobojni, uczeni samotnie studiujący nocą.
Niewątpliwie w sposób najbardziej interesujący przedstawia Isaak B. Singer okolicz-ności, w jakich namiętnościom ulegają kobiety lub też kiedy one same stają się dla innych przyczyną grzechu.
Risza, bohaterka opowiadania „Krew", ogarnięta żądzą zabijania zwierząt, „obserwo-wania poderżniętych gardeł i spływającej krwi, była tak bliska żądzy cielesnej32, że nie potrafiła ich rozgraniczyć."33
Opis namiętności, które ostatecznie doprowadziły grzeszną kobietę do upadku staje się głównym tematem opowiadania, przez co odbiorca może stale obserwować raz po raz przywoływany motyw piekła, choć w utworze tym piekło nie pojawia się jako kon-kretna rzeczywistość. Nie jest więc piekło właściwym tematem opowiadania, a jednak poprzez bardzo dynamiczne przedstawienie namiętności bohaterki jest ono w tekście nieustannie obecne, przez to zaś może przenosić ogólniejsze znaczenie będące potwier-dzeniem „żydowskiej prawdy", która głosi, że namiętności często stają się piekłem na ziemi.
Innym rodzajem złych skłonności, które prowadzą człowieka do upadku, jest próż-ność - przypisywana głównie kobietom, szczególnie kobietom bogatym, ładnym i młodym, „które mają dużo wolnego czasu i nudzą się z powodu braku towarzystwa."34 Takie kobiety w opowiadaniach Isaaka B. Singera często zostają uwiedzione przez demony, które roztaczają przed próżnymi bohaterkami wizję „zaczarowanego kraju".35
„Zaczarowany kraj" to oczywiście piekło, które za pośrednictwem demonów zostaje w sposób bardzo wyraźny przywołane w utworze. Pojawia się więc obraz piekła przed-stawiony w samych superlatywach: piekło to miejsce, gdzie „brzydota jest pięknem, a to, co przewrotne, uchodzi za normalne, tortury są rozrywką, a szyderstwo szczytem uniesienia".36 Aby zwabić tam próżną kobietę, nie potrzebuje demon uciekać się do
112 Marta Jedliczko
podstępu, „ofiara" bowiem gotowa jest zrobić wszystko, byle tylko móc siedzieć na kolanach Asmodeusza i pleść warkocze w jego brodzie.37
Ale nie tylko kobiety pozostają pod wyraźnym wpływem demonów. W opowiada-niach Isaaka B. Singera często dzieje się tak, że mężczyźni zostają uwiedzeni przez demony skrywające się pod kobiecą postacią. To właśnie przydarzyło się Matuzalemo-wi, który ogarnięty szaleńczą miłością do Naamy pozwolił, by ta uprowadziła go do
„miasta Kaina", gdzie rozpusta nie jest grzechem, lecz największą ze wszystkich cnót.38
Istnieje wspólny element, który zawsze towarzyszy opisowi namiętności w prozie Isaaka B. Singera. Jest to moment przeniesienia bohaterów w otchłań piekielną. Ele-ment ten jest punktem kulminacyjnym struktury fabularnej utworów, on bowiem wy-znacza granicę między piekłem na ziemi a tym, o którym mówi się, że położone jest gdzieś w zaświatach. W takim przypadku zawsze mamy do czynienia z wyraźną obec-nością motywu piekła w utworze, z konkretnie istniejącą w tekście rzeczywistością, do której prowadzi droga „wybrukowana" namiętnościami.
Często jednak zdarza się tak, że motyw piekła zostaje w opowiadaniach Isaaka B.
Singera przywołany bardzo subtelnie. Nie ma wtedy mowy o demonach, wprost o pie-kle, widoczne sąjednak bardzo wyraźne ślady wskazujące na obecność tego motywu w utworze. Do takich właśnie śladów należy sprzęgnięcie, skumulowanie ogromnych pokładów namiętności w jednym tylko bohaterze opowiadania, który zostaje pomyślany tak, że sam nie ma tyle sił, by wszystkie te namiętności dźwigać, przenosi więc ich część na innych bohaterów i wtedy razem już zmierzają „ku potępieniu".
W tego typu opowiadaniach piekło najczęściej uobecnia się w kobiecie i poprzez ko-bietę - wspólniczkę szatana, często uważaną za „bramę piekieł".39
Kobieta próbuje więc uwieść mężczyznę, niejednokrotnie posługuje się czarami, by posiąść jego duszę i ciało.
Taka sytuacja pojawia się w opowiadaniu Isaaka B. Singera, w którym pisarz przed-stawia drogę, jaka prowadzi do grzechu Marka Mejtelsa i jego uczennicę, Bellę. Ta dziewczyna, w której było jakieś szaleństwo, „magicznymi modlitwami" sprowadziła najpierw śmierć na żonę Marka, następnie rozkochała w sobie swego wybranka, on zaś, ogarnięty tym szczególnym rodzajem namiętności, który pisarze często nazywają miło-ścią, zaczął odczuwać „takie pożądanie, jakiego nie zaznał od lat, a może nigdy".40
Przytoczmy fragment rozmowy kochanków:
„Marek zapytał:
- Mogę z tobą zrobić, co zechcę?
- Wszystko.
- Poderżnąć ci gardło? [...]
- Tak! Tryskałaby krew, a ja całowałabym ostrze..."41
Wszystkie zabiegi Belli doprowadziły do miłosnego aktu kochanków, aktu seksual-nego, uważanego za dzieło szatana. Szatan zaś działał za pośrednictwem kobiety, po-strzeganej j ako „zło wspaniałe i zwodniczą rozkosz".42
Niewątpliwie ważnym elementem struktury fabularnej utworu, w którym piekło jest przywoływane w sposób jak najbardziej ukryty, a jednak stale wyczuwalny, jest nastrój.
Piekło w opowiadaniach Isaaka Bashevisa Singera 113
Tam bowiem, gdzie mamy do czynienia z czarami, magią, wszystko osłonięte jest ta-jemnicą. Odbiorca nie otrzymuje gotowych informacji na temat piekła, jego zadaniem jest zauważenie tych elementów, które mogą wskazywać na obecność tego motywu w utworze.
Przedstawione sposoby wykorzystania motywu piekła w opowiadaniach Isaaka B.
Singera nie są jedynymi ujęciami tego motywu. W wielu bowiem utworach żydowskie-go pisarza motyw piekła pojawia się w związku z przedstawieniem rzeczywistości ra-ju43, jak też wykazuje wiele związków z problematyką dotyczącą duchów zmarłych.44
Niewątpliwie jednak ukazanie piekła jako konkretnej rzeczywistości umieszczonej w zaświatach czy też uobecniającej się na ziemi za pośrednictwem demonów, jak rów-nież istniejącej pod postacią ludzkich namiętności, jest dla twórczości Isaaka B. Singera najbardziej znaczące. Takie sposoby wykorzystania motywu piekła mają przede wszystkim na uwadze przenoszenie i ukazywanie znaczeń ogólnych, nie można więc uniknąć interpretacji piekła w kontekście demonologii talmudycznej czy kabalistycznej.
Ale ważne jest także artystyczne wykorzystanie motywu - sakralizacja piekła czy desa-kralizacja raju przez obecność w tym ostatnim elementów właściwych piekłu.
Dokonując analizy motywu piekła w prozie Isaaka B. Singera, zwłaszcza piekła przywoływanego przez demony, najważniejszą rzeczą jest, by pamiętać, że Judaizm jest monoteizmem konsekwentnym, w którym wszystko, w tym także i zło, pochodzi od samego Boga. Nie oznacza to jednak, by Pan był uważany za bezpośredniego sprawcę wszystkiego, co dzieje się na świecie: liczne jego twory także są obdarzone zdolnością do działania. Należą do nich również rozmaite rodzaje demonów, których Pan używa dla swoich celów."45 - „A jeśli sądzisz, że demony nie są doskonaleniem świata, to mylisz się, służą bowiem dla doskonalenia świata i karania winnych."46
Przypisy:
I Do podstawowych źródeł, z których wywiedziono wiedzę na temat piekła i demonów należy Biblia, Tal-mud i Kabała - najważniejsze dzieło kabalistyczne. Por. K. Gebert: „...By się pług nie złamał." Uwagi o demonologii żydowskiej. „Polska Sztuka Ludowa" 1989, nr 1-2, s. 13.
21. B. Singer, Z pamiętnika nie narodzonego, (w:) Gimpel Głupek, Warszawa 1994, s. 148.
3 Por. M. Rożek, Diabeł w kulturze polskiej. Szkice z dziejów motywu i postaci, Warszawa 1993, s. 23.
41. B. Singer: Szida i Kuziba, s. 72.
5 Ibidem.
6 Te i inne charakterystyczne cechy wyglądu demonów przedstawia dokładnie Konstanty Gebert w szkicu o demonologii żydowskiej (Patrz przypis 1), powołując się na traktat Chagiga (16 a), s. 14.
71. B. Singer: Lustro, (w:) Gimpel..., s. 94.
8 Por. M. Rożek, op. cit., s. 23.
91. B. Singer: Szabas w Gehennie, (w:) Śmierć Matuzalema, Warszawa 1991, s. 183.
10 Obecność w piekle wymienionych elementów może wskazywać na sakralizację przedstawianej rzeczywi-stości. Zauważyć można także pewną, być może kontrowersyjną analogię pomiędzy gwoździami
(narzędziem tortur) przykrytymi prześcieradłami a sytuacją, kiedy Żyd w czasie szabasowego święta nakłada do modlitwy tałes. Wszak tałas w języku hebrajskim znaczy tyle, co „płaszcz, prześcieradło"! Być może
(narzędziem tortur) przykrytymi prześcieradłami a sytuacją, kiedy Żyd w czasie szabasowego święta nakłada do modlitwy tałes. Wszak tałas w języku hebrajskim znaczy tyle, co „płaszcz, prześcieradło"! Być może