W okolicach Bychawy, Niedrzwicy Dużej i Kościelnej nie było wsi, w których przed II wojną światową nie mieszkaliby Żydzi. W każdej wsi była przynajmniej jedna rodzina żydowska, a bywało, że mieszkało ich tam kilka. Żydzi na wsiach zajmowali się han-dlem, rzemiosłem i skupem produktów rolnych od chłopów. Skupowali wszystko, oprócz wieprzowiny. Tylko w miastach mieszkali żydowscy adwokaci i lekarze. Naj-więcej Żydów było w Bychawie, trochę w Niedrzwicy Kościelnej, chociaż tam ich nie lubili. W sklepach żydowskich sprzedawano głównie tandetę. Na wsiach przeważali niezamożni Żydzi, chociaż w Osmolicach był Żyd, który nazywał się Grinberg i ten był zamożniejszy. Był najbogatszym Żydem w tej miejscowości.
W Osmolicach było całe osiedle zamieszkałe przez Żydów i miejscowi mieszkańcy nazywali je „Żydy". Obecnie teren ten zajęty jest przez Gminną Spółdzielnię. W Bystrzycy Nowej też mieszkało kilka rodzin żydowskich. Między innymi Chaim, który był możnym handlowcem. Mieszkał też Abram Erlich i z jego córką ożenił się Nuta, nieza-możny Żyd z Bystrzycy. Był też Szlama i jego rodzina. Stosunki z nimi przed wojną były normalne, jak pomiędzy sąsiadami na wsi.
Nuta wraz z rodziną zajmował mały domek. Była to raczej komórka, niż dom. Zawi-ślak, jeden gospodarz z Bystrzycy, który chciał się go pozbyć z tego domu, żeby przejąć ziemię, kiedyś podpalił ten domek. Na szczęscie Nucie i jego rodzinie nic się nie stało, a Józef Markiewicz1, który był najbogatszym gospodarzem w Bystrzycy i posiadał kilka gospodarstw ze starymi zabudowaniami, odstąpił Nucie jeden ze swoich domów.
W Strzyżewicach mieszkała rodzina Abrama, który był szewcem. Miał on starszą cór-kę Dynę. W porównaniu z polskimi dziećmi była ona wykształcona, ponieważ więk-szość polskich dzieci chodziła do 3 lub 4-klasowej szkoły, natomiast Dyna skończyła 7-klasową szkołę w Niedrzwicy. Później urodziło mu się dwóch synów-bliźniaków.
Abram był tak załamany tym faktem, że wszedł na dach swojego domu i lamentował, jak on utrzyma teraz całą rodzinę. Żydzi byli w ogóle bardziej wykształceni od Polaków, bo chodzili do szkół w Niedrzwicy Kościelnej i Bychawie, które były 7-klasowe.
Żydzi i Polacy w okolicach Bychawy 79
Kilka rodzin żydowskich mieszkało w Niedrzwicy Dużej. Był tam też niejaki Erlich-man, który handlował zbożem i tam stosunki z Żydami były poprawne, ale już w są-siedniej Niedrzwicy Kościelnej mieszkańcy nastawieni byli antysemicko. Polaków obo-wiązywał zakaz sprzedaży gruntów Żydom, dzierżawy i wynajmu pomieszczeń, ponie-waż nie chciano tam mieć żydowskich sklepów. Konkurencję z Żydami prowadziło też
„Społem", a potem akcję organizowało Stronnictwo Narodowe i „Samoobrona", która działała w całym powiecie lubelskim. Najwięcej działali przybysze z poznańskiego. To właśnie poznaniacy zorganizowali tutaj „Samoobronę". W Bychawie też działał ruch antyżydowski. Sklep z butami założył tutaj były organista, Lewczyński. Od sklepów żydowskich różnił się tym, że miał stałe ceny i buty w lepszym gatunku. Przychodzili do niego ludzie, którzy byli przyzwyczajeni do tego, że u Żyda można się targować i kłócili się z Lewczyńskim o ceny butów. W większości przypadków Żydzi i Polacy na wsiach przed wojną żyli razem, a konflikty były typowo sąsiedzkie.
Była też wioska Dębina, gdzie mieszkało kilka żydowskich rodzin rolniczych, co wte-dy stanowiło niesamowity fenomen.
W czasie wojny, początkowo Żydzi żyli normalnie na wsiach, ale potem, gdy zaczęła się likwidacja Żydów, przyszedł niemiecki rozkaz, że wszyscy Żydzi mają się skoncen-trować w Bełżycach2. Każda rodzina żydowska dostała ten rozkaz imiennie. W okolicznych wsiach część Żydów posłuchała rozkazu, na przykład Abram z Bystrzycy Nowej (ale nie ten szewc, o którym była mowa wcześniej) poszedł sam do Bełżyc, ale ukrywali się jego dwaj synowie i przeżyli całą wojnę. Wojnę przeżył także Szlama wraz z żoną i dwójką synów. Ciągle zmieniali miejsca pobytu, ale wojnę przeżyli. Szlamowa wraz ze swoimi dziećmi oraz z synami Abrama po wojnie wyjechała prawdopodobnie do Izraela.
Abram, nim poszedł do Bełżyc, zostawił u Markiewicza bele materiału. Jego synowie przychodzili wieczorami do Markiewicza, cięli po kawałku materiału, sprzedawali go i dzię-ki temu mieli pieniądze lub żywność. Przeżyli dziędzię-ki temu, że mieli, co sprzedawać.
Podobnie trochę handlował Chaim syn Lejzora. Nie poszedł do Bełżyc, ukrywał się w Ka-jetanówce u Niezgody. Trochę przechowywał się także w Bystrzycy Nowej. Żydzi z Os-molić zorganizowali natomiast całą grupę w Nowinach. Była to grupa partyzancka.
Siedzieli w lesie i zdarzało się, że gdy ktoś nie chciał dać im żywności, to zabierali wte-dy siłą. Wielu ludzi wspomina ich niezbyt dobrze. Z osmolickich Żydów przeżyli czterej synowie Grinberga. Jeden był potem prokuratorem w Lublinie, czy jest nadal, nie wia-domo. Drugi zmienił nazwisko i wyjechał po wojnie do Gdańska, a pozostali dwaj mieli wyjechać do Izraela - tak przynajmniej mówili ludzie.
Nie przechowali się natomiast Żydzi w Dębinie. U Radomskiego w stodole ukrywało się 13 bogatych Żydów z Bychawy3. Radomski wykopał dla nich ziemiankę w stodole i wszyscy wiedzieli, że bardzo się wzbogacił na nich, bo łupił ich z pieniędzy. Na Dębi-nie działał też oddział NSZ4. Była to grupa osób, o których mieszkańcy Dębiny nie mieli najlepszego zdania. Pijacy, którzy udawali partyzantów, żeby siłą zdobyć od ludzi żyw-ność. Grupa ta zlikwidowała Żydów, którzy ukrywali się u Radomskiego. Oczywiście, uczynili to w porozumieniu z nim.
Było to tak. Na Dębinie mieszkała kobieta wysiedlona z Wielkopolski. Prowadziła w swoim domu melinę pijacką, a dodatkowo powszechnie posądzano ją o to, że jest
80 relacja Franciszka Markiewicza
niemiecką konfidentką. Ja (Franciszek Markiewicz) i Górak postanowiliśmy podpalić jej dom. Tej nocy, gdy zamordowano Żydów u Radomskiego, zauważyłem, że dom tej kobiety płonie. Ludzie z całej wsi zbiegli się do pożaru. Myślałem, że Górak podpalił ją beze mnie, ale zaraz spotkałem Góraka, który usiłował pogratulować mi udanej akcji, chociaż mnie przy tym nie było. Gdy ludzie gasili pożar, z oddali usłyszeliśmy przytłu-mione strzały. Rano okazało się, że Żydzi u Radomskiego zostali zamordowani przez grupę NSZ. Dom tej kobiety został podpalony przez nich, by odciągnąć uwagę miesz-kańców wsi od gospodarstwa Radomskiego. Sam Radomski był w tym czasie przy poża-rze, żeby potem nie został posądzony o współudział, chociaż wszyscy wiedzieli, że on współdziałał z nimi i cała akcja była wcześniej umówiona z Radomskim. Miało to miej-sce w 1943 lub 1944 r.
Wydana przez Polaka została także Dyna, córka szewca Abrama ze Strzyżewic. Wy-dał ją wraz z dziećmi i osobiście doprowadził na posterunek niemieckiej żandarmerii w Niedrzwicy Dużej, Borzechowski. Tam została rozstrzelana wraz z dziećmi. Ludzie opowiadali, że Borzechowski mścił się na niej za to, że przed wojną zalecał się do niej, a ona nie chciała go. W Niedrzwicy Dużej mieścił się posterunek niemieckiej żandarme-rii, gdzie zabijano miejscowych Żydów. Szczególnie wsławił się Niemiec, Tomkę, który osobiście wystrzelał Żydów z Niedrzwicy.
Drugi taki posterunek mieścił się w szkole, w Bystrzycy Starej. Żandarmi rozstrzeli-wali tam Żydów na miejscu. Szkoła nie działała, ale we wsi tajne nauczanie prowadzili państwo Różewiczowie. Lekcje odbywały się u nich w domu. Innym miejscem, gdzie rozstrzeliwano w okolicy Żydów, była tzw. „Strzelnica" przy lesie w Piotrowicach.
Dzisiaj na tym miejscu stoi krzyż.
Jednakże inni okoliczni Żydzi przechowali się. Na przykład w Strzyżewicach ukrywał się Abuś, dzierżawca młyna. Ukrywał się wraz z córką i synem. Mieli pieniądze i dzięki temu przeżyli. Ludzie pomagali głównie swoim sąsiadom, ale bali się przechowywać obcych Żydów, którzy uciekali z Bełżyc. Bali się obcych, bo w razie wpadki, bywało, że obcy Żydzi częściej wskazywali na tych, którzy im pomagali, a to już groziło śmiercią.
Ludzie prędzej dali im jeść, niż chcieli ich przechować. Bywało czasami tak, że obcy Żydzi potrafili się potem mścić i straszyć tych, którzy odmawiali im ze strachu pomocy.5
Relację spisała i opracowała:
Barbara Piotrowska Przypisy:
1 Józef Markiewicz - pradziadek Barbary Piotrowskiej.
2 Było to w październiku-łistopadzie 1942 r. Bełżyce miały stać się miejscem koncentracji dla wszystkich Żydów z południowej części powiatu lubelskiego. Stamtąd dopiero wywożono ich do obozu zagłady w Bełż-cu i na Majdanku, co nastąpiło na początku listopada 1942 r. Wielu Żydów, którzy mieszkali na wsiach, wiedziało już, co wcześniej stało się z gettem lubelskim i zaczęło szukać sobie kryjówek.
3 Według innych informacji, u Radomskiego miało ukrywać się aż 50 bychawskich Żydów, co wydaje się mało prawdopodobne.
4 N S Z - Narodowe Siły Zbrojne, nacjonalistyczna partyzantka polska w okresie II wojny światowej, wsławio-na także atakami wsławio-na ukrywających się Żydów.
5 Wszystkie przypisy pochodzą od redaktora relacji, Roberta Kuwałka, nauczyciela historii w SLO w Bycha-wie, na prośbę którego powyższa relacja została zebrana.