Procesy tafonomiczne

Procesy tafonomiczne można podzielić na trzy główne kategorie, które wzajemnie na siebie wpływają [14]:

• czynniki zewnętrzne abiotyczne (temperatura, nasłonecznienie, dostęp do wody, wpływ gleby) oraz czynniki zewnętrzne biotyczne (wpływ zwierząt oraz roślin);

• czynniki indywidualne (wiek, płeć, waga w czasie śmierci);

• czynniki behawioralne i kulturowe (sposób pochówku i potraktowania szcząt-ków) (rys. 1).

Wiele czynników zewnętrznych, jak i wewnętrznych ma ogromny wpływ na sto-pień zachowania szczątków. W związku z tak szerokim spektrum czynników, tafono-mie w kontekście kryminalistycznym podzielono na biotafonomię oraz geotafonomię.

Pierwsza z wymienionych nauk zajmuje się przede wszystkim analizą szczątków pod względem procesów, jakim uległy, odpowiada na pytanie: jak doszło do rozkładu oraz skupia się na czynnikach indywidualnych. Natomiast geotafonomia jest zdefiniowana jako nauka zajmująca się badaniem cech geofizycznych i zmiany cech powierzchnio-wych do podziemnych związanych z pochowaniem szczątków [15]. Pokrótce można sformułować, że biotafonomia zajmuje się bezpośrednio szczątkami, a geotafonomia ich pochówkiem oraz pozostałymi czynnikami zewnętrznym (rys.1).

Rysunek 1. Model interakcji procesów tafonomicznych. Opracowanie własne na podstawie [3]

2.1. Czynniki zewnętrzne 2.1.1. Temperatura

Wyższe temperatury powodują zwiększoną aktywność bakterii i owadów, co za tym idzie przyśpieszenie rozkładu, natomiast chłodniejsze środowiska, gdzie tempe-ratura pozostaje na poziomie lub poniżej zera, może opóźnić proces z powodu hamo-wania aktywności organizmów [8]. Ta zależność jest istotna dla stopnia zachohamo-wania szczątków, ponieważ zwłoki przechowywane w niskich temperaturach będą wolniej się rozkładać niż zwłoki wystawione na wysoką temperaturę, mimo że od zgonu mo-gło minąć tyle samo czasu. Ta zależność jest widoczna podczas rozkładu zwłok w róż-nych porach roku.

Warto także wspomnieć o wpływie skrajnych temperatur na rozkład ciała. Przy wysokich temperaturach (np. wywołanych przez ogień) powstają charakterystyczne obrażenia. Jednym z tych obrażeń są oparzenia skóry, które są wynikiem zarówno temperatury, i czasu ekspozycji: im wyższa temperatura, tym krótszy czas ekspozycji

jest konieczny do osiągnięcia pewnego stopnia poparzenia (istotnym aspektem jest także czy skóra była chroniona przez ubranie) [13, 16]. Należy mieć na uwadze, na jaką część ciała działa wysoka temperatura, ponieważ grubość skóry, w którym od-niesiono obrażenie ma wpływ na wygląd rany. Za najniższą temperaturę uważaną za konieczną do wywołania uszkodzenia jest faktyczna temperatura skóry w wysokości 44°C. Powyżej 51°C nadmiar ciepła nie jest już odprowadzany przez naczynia wło-sowate skóry, wskutek czego ciepło przenika w głębsze warstwy [16]. Jeżeli ciało zostanie poważnie poparzone, skóra może pęknąć lub zostać całkowicie poparzona odsłaniając mięśnie. Koagulacja mięśni wywołana przez ciepło powoduje skurcz włó-kien mięśniowych, a w rezultacie zgięcie kończyn (tzw. przyjęcie pozycji boksera) [13]. Poprzez wysoką temperaturę niektóre kości mogą być nierozpoznawalne, może także dojść do ich fragmentacji.

W przypadku bardzo niskich temperatur sytuacja przestawia się nieco inaczej. Jeśli ciało zostało zamrożone natychmiast po śmierci np. w zamrażarce lub innego rodzaju urządzeniach chłodzących w celu ukrycia zwłok, tempo zmian pośmiertnych zwalnia praktycznie do zera. Zwykle proces gnicia w takich sytuacjach postępuje bardziej na zewnętrznej powierzchni ciała niż w narządach wewnętrznych (flora jelitowa została zahamowana jeszcze przed jakimkolwiek rozkładem) [17]. Spotykane są także przy-padki zamarzniętych zwłok znalezionych w ekstremalnie zimnych miejscach (Sybe-ria, Bliski Wschód), które bardzo dobrze zachowały się zarówno zewnętrznie i we-wnętrznie.

2.1.2. Dostęp do wody

Rozkład w wodzie jest wolniejszy niż dla ciała wystawionego na powietrzu, za-równo z powodu niższych temperatur, jak i stopnia ochrony, jaki woda zapewnia przed owadami i drapieżnymi zwierzętami. Nie należy jednak zapominać, że istnieją rów-nież drapieżniki morskie i ptasie, których zachęca ją do konsumpcji wystające obszary tkanki tłuszczowej [12]. Chłodzenie ciała w wodzie jest szybsze niż na lądzie, ponie-waż przewodnictwo termiczne wody jest ponad 20 razy wyższe niż przewodnictwo powietrza. Nagie zwłoki zanurzone w zimnej wodzie stygną około dwa razy szybciej niż ciało na lądzie, a po przeniesieniu na ląd chłodzenie ciała jest równie szybkie, z powodu parowania cieczy przez skórę [18]. Charakterystyczne dla zwłok przebywa-jących w wodzie jest maceracja skóry (tzw. skóra praczki), czyli pogrubienie, zmarsz-czenie i wybielenie skóry, które objawia się najpierw na opuszkach palców, dłoni oraz stóp. Maceracja pojawia się, gdy zmarły przebywał w wodzie od ponad 1-2 godzin (chociaż jest to uzależnione od temperatury wody). Należy mieć na uwadze, że wy-gląd dłoni i stóp nie jest jednoznaczny z tym, że osoba utonęła, ponieważ maceracja zachodzi niezależnie od tego, czy osoba żyła, czy była martwa w czasie dostania się do wody [13].

2.1.3. Wpływ gleby

Rozkład zakopanych zwłok zachodzi dużo wolniej niż miejsce w przypadku szcząt-ków wystawionych na powierzchni. Czynnikami mającymi wpływ na stopień rozkładu jest rodzaj i pH gleby oraz głębokość, na której zostały pochowane zwłoki. Proces ten szybciej przebiega w wilgotnych, porowatych glebach, w ciałach zakopanych blisko powierzchni [12, 19, 20, 21]. Istotny wpływ na wolniejszy rozkład ma brak dostępu do powietrza, niska temperatura i brak dostępu dla zwierząt oraz owadów.

2.1.4. Wpływ roślin

Pozostawienie zwłok w środowisku zewnętrznym wpływa na otaczający go eko-system. System korzeniowy roślin służy przede wszystkim do poszukiwania wody oraz soli mineralnych. Korzenie często przerastają przez kości, pozostawiając okrągłe otwory, które mogą być błędnie interpretowane jako urazy przedśmiertne [22]. Ponad-to korzenie roślin wydzielają kwasy, które mogą być bardzo skuteczne w wytrawianiu powierzchni kości [6]. Aktywność roślin dotyczy także mchów i porostów, które mogą rosnąć na tkankach. Działanie tafonomiczne wytwarzane przez nie jest podobne do korzeni, ponieważ oba wytwarzają kwaśny produkt uboczny, który wpływa na zacho-wanie kości [22]. Zauważono także zmianę zabarwienia kości w wyniku jej kontaktu z różną roślinnością (szczególnie z drzewami). Wyżej wymienione zabarwienie po-wstaje przez działanie garbników, które ługują z materiałów roślinnych i kontaktują się z powierzchnią kości, przez co zmieniają ich kolor z beżowego na brązowy. Garb-niki znajdują się w różnych częściach rośliny np. w drewnie, korzeniach, liściach, ale ich ilość w obrębie rośliny różni się w zależności od gatunku [23].

2.1.5. Aktywność zwierząt

Poprzez dostęp do zwłok zwierzęta przyśpieszają ich rozkład, ponadto mogą po-wodować ich rozczłonkowanie i delokalizacje. Ślady, jakie pozostawiają na zwłokach, sposób ugryzienia i nakłuwania zębów, umożliwia często na ich identyfikację gatun-kową. Zarówno zwierzęta domowe, jak i te wolno żyjące mają ogromny wpływ na roz-kład. Domowe koty mające kontakt ze zwłokami atakują je. Zniszczenia, jakie spowo-duje są uzależnione od czasu jaki zwierzak spędził ze szczątkami. Najczęściej usuwają tkanki miękkie z najbardziej wystawionych miejsc: twarz, głowa, szyja oraz odsłonięte kończyny [24] (ta zależność jest zauważana także w przypadku innych mięsożerców).

W przypadku zwłok pozostawionych na zewnątrz, zwiększa się różnorodność i liczba zwierząt wpływająca na rozkład niż ma to miejsce w zamkniętych pomieszczeniach.

Gryzonie są zazwyczaj mniejsze od mięsożerców, ale ich działalność może być tak samo niszcząca [6], co więcej, mogą wpływać na rozkład zarówno na otwartej przestrzeni oraz w pomieszczeniach. Znaki gryzienia są widoczne od skóry (małe, szczelinowe rany na tkance miękkiej obserwowane w parach) do kości [24]. Aktywność gryzoni zostaje częściej odnotowana w przypadkach zwłok bezdomnych ludzi oraz w niższych społecz-no-ekonomicznych klasach. Ptaki wydziobują tkanki miękkie, powodując uszkodzenia przypominające rany kłute [25]. Natomiast jeżeli zwłoki zostały pozostawione w wo-dzie, wówczas sporo wodnych zwierząt, takich jak ryby, bobry, kraby, obunogi może je zaatakować. Poza tym, zwłoki pozostawione w płytkich wodach mogą być również zauważone przez naziemnych drapieżników [26].

Wspominając o zwierzętach, które mają wpływ na rozkład zwłok nie sposób pomi-nąć bezkręgowców, a konkretniej owadów. Aktywność owadów odgrywa istotną rolę w konsumpcji tkanki miękkiej w trakcie procesu rozkładu [8]. Zwłoki pod wpływem biologicznej degradacji stają się swoistym ekosystemem stanowiącym doskonałe pod-łoże do zpod-łożenia jaj oraz stadiów preimagalnych. Najbardziej różnorodne pod wzglę-dem ilościowym oraz jakościowym są muchówki, chrząszcze i motyle [27]. Organi-zmy te pojawiają się w ściśle określonej kolejności, bowiem są przywabiane przez produkty poszczególnych etapów rozkładu. Grupy zwierząt wraz ze specyficznymi ga-tunkami przewodnimi stanowią ogniwa sukcesji, zmieniające się w czasie i zależne od warunków środowiskowych, a przede wszystkim od czynników klimatycznych [28].

2.2. Czynniki indywidualne

Wiek oraz płeć w momencie śmierci przyczyniają się do zwiększenia bądź zmniej-szenia tempa zachodzenia procesów rozkładu. Panuje ogólna zasada, że szczątki dzie-ci rozkładają się szybdzie-ciej niż szczątki osób dorosłych. Dziecko pozostaje poddane pro-cesom rozkładu w krótszym czasie ze względu na mniejsze rozmiary ciała i większy stosunek powierzchni do objętości [30]. Zwłoki noworodków – w jednakowych wa-runkach – prędzej ulegają całkowitemu rozkładowi gnilnemu (niż u osób dorosłych) [25]. Osoby o wysokiej zawartości tkanki tłuszczowej rozkładają się szybciej. Prawi-dłowa zawartość tej tkanki u kobiet jest wyższa niż u mężczyzn. Jednakże należy pa-miętać, że przy współczesnych chorobach cywilizacyjnych (m.in. otyłość, nadwaga) skład procentowy tkanki tłuszczowej u obu płci może przedstawiać się inaczej. Warto także pamiętać, że mogą pojawić się czynniki hamujące rozkład np. antybiotyki.

2.3. Czynniki behawioralne i kulturowe

Istotnym aspektem wpływającym na rozkład zwłok jest, w jaki sposób zostały po-traktowane przed, a także po śmierci. W przypadku morderstw pierwszą sprawą jest podjęcie decyzji przez napastnika, gdzie pozostawi ciało, to natomiast pociągnie za sobą szereg następstw, gdyż to wybrane środowisko będzie wpływało na dalszy roz-kład. Finalnie to sprawca decyduje o pochówku. Czasami bywa tak, że napastnik decy-duje się na rozczłonkowanie czy okaleczenie zwłok po śmierci (np. jak w przypadkach morderstw Eda Kamper’a albo Edmunda Kolanowskiego).

Oczywiście zdarzają się charakterystyczne pochówki, które są nieodłącznym ele-mentem pewnej kultury. Takim przykładem może być palenie zmarłych, specyficzne ułożenie ciała, pozostawianie przedmiotów w grobach. Rodzaj trumny wpływa rów-nież na proces rozkładu. Laminowane drewniane trumny gniją szybko, podczas gdy te wykonane z cynku lub ołowiu zapewniają lepszą ochronę [12].