Przemoc domowa

Przemoc jest powszechnym zjawiskiem i dużym problemem społecznym, który nie ogranicza się do żadnej grupy społecznej, religii, kultury ani statusu społecznego. Ma miejsce w rodzinie i jest widoczna w relacjach, zachowaniach, działaniach i systemach zależności pomiędzy jej członkami. Sprawia, że rodzina nie spełnia swoich funkcji w wyniku czego warunkuje kreowanie patologii, w tym deformacji ról społecznych.

Na zjawisko przemocy domowej lub szerzej agresji, można patrzeć przyjmując perspektywę teoretyczną, systemową i indywidualną. W niniejszym artykule została omówiona perspektywa teoretyczna wyjaśniająca wybrane aspekty zjawiska przemo-cy i agresji; następnie w ramach perspektywy systemowej, została przybliżona skala zjawiska przemocy domowej w Wielkiej Brytanii. Natomiast w perspektywie indywi-dualnej wykorzystano studium przypadku z próbą omówienia głównych problemów i doświadczeń polskiej rodziny mieszkającej w Wielkiej Brytanii. Uwzględniona zo-stała analiza procesu akulturacji tej rodziny oraz jej metaforyczna podróż przez system wsparcia organizacji pomocowych.

4.1. Dysfunkcjonalność rodziny

Rodzina w tradycyjnym ujęciu jest małą, naturalną grupą społeczną, opartą na związkach krwi, małżeństwa lub adopcji [28]. Stanowi punkt odniesienia, iden-tyfikacji dla jednostki, która współtworzy i przyjmuje kultywowane przez nią po-glądy, postawy, obyczaje, wzory zachowania i postępowania. Rodzina w swoim założeniu stwarza warunki do zaspokajania potrzeb psychicznych i społecznych, w tym potrzebę przynależności uczuciowej, bezpieczeństwa i stabilizacji [28] oraz stymuluje kształtowanie się osobowości, wprowadza w życie społeczne, poprzez prze-kazywanie społecznie aprobowanych i pożądanych wzorców. Zbigniew Tyszka

po-przez pojęcie funkcji rodziny rozumie „wszelkie wyspecjalizowane oraz permanentne działania i współdziałania członków rodziny, które wynikają z podejmowanych przez nią działań w obrębie ustalonych norm i wzorców” [29]. Zbigniew Tyszka podkre-śla, że rodzina to instytucja społeczna wypełniająca równocześnie funkcję: seksualną, materialno-ekonomiczną, prokreacyjną i socjalizacyjno-wychowawczą [29]. Obecnie w literaturze funkcje rodziny ujmuje się szerzej jako emocjonalno-ekspresyjne, pro-kreacyjne, seksualne, socjalizacyjne, materialno-ekonomiczne, opiekuńczo-zabezpie-czające, prawno-kontrolne, klasowe, kulturalne oraz rekreacyjno-towarzyskie [30].

Zaburzenia jednej lub kilku funkcji rodziny prowadzą do powstania rodziny dys-funkcjonalnej, która poprzez fakt swojego zdezorganizowania, całkowicie lub częścio-wo ma trudności w rozwiązywaniu problemów i konfliktów wewnątrz sczęścio-woich struktur;

nie spełnia swoich zadań wobec dzieci. Częściowa dysfunkcja rodziny występuje, jeśli jej zadania i funkcje są realizowane fragmentarycznie a do ich wypełnienia potrze-buje wsparcia instytucjonalnego [31]. W przypadku całkowicie zaburzonej struktury funkcjonowania, kiedy rodzina nie spełnia swoich ról i zadań, nadzór nad nią powinny przejąć wyspecjalizowane instytucje lub rodziny zastępcze.

Zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny mogą przejawiać się zarówno poprzez brak należytej opieki nad dziećmi oraz w problemach związanych z więzią emocjonalną pomiędzy członkami rodziny, jak również w zaprzeczaniu istnieniu problemu przemo-cy, zaburzonej komunikacji i występowaniu patologii [32], takiej jak przemoc domo-wa lub szerzej agresja.

4.2. Pojęcie agresji i pojęcie przemocy

Termin agresja i przemoc mają wspólne właściwości np. określają działania inten-cjonalne, powodują skutki, są powtarzalne oraz naruszają prawa i dobro jednostki.

Rysunek 2. Cechy agresji i przemocy. Źródło: opracowanie własne

Elliot Aronson za agresję uważa zachowanie intencjonalne, ukierunkowane na zra-nienie lub sprawienie bólu [33]. Agresja może mieć charakter werbalny i fizyczny oraz może być rozważana jako posiadająca zarówno pozytywną jak i negatywną właści-wość psychologiczną; natomiast przemoc jest nacechowana jednoznacznie negatyw-nie. Agresja w wąskim ujęciu jest rozważana jako pojęcie nadrzędne nad przemocą oraz zjawisko, które może inicjować przemoc. Natomiast w szerokim rozumieniu,

ter-w Wielkiej Brytanii – studium przypadku

min przemoc, można użyć do określenia zachowań agresywnych.

Przemoc jest zamierzonym, intencjonalnym działaniem człowieka. Ma na celu kon-trolę i podporządkowanie [34]; zniewolenie ofiary oraz ograniczenie jej suwerennych działań na rzecz potrzeb sprawcy [35]. Przemoc może mieć charakter instrumentalny (osiągnięcie określonego celu), bezinteresowny (dążenie do osiągnięcia zadowolenia poprzez zachowania przemocowe), zbiorowy oraz indywidualny [36]. Przemoc do-mowa zachodzi wówczas, gdy jakaś osoba odnosi się do drugiej w sposób naruszają-cy normy relacji, która je łączy [37]. Poprzez akty przemonaruszają-cy, które nie mieszczą się w granicach norm prawnych i międzyludzkich, sprawca godzi w godność osobistą człowieka [38], wykorzystuje przewagę nad ofiarą lub używa groźby użycia przemocy różnego rodzaju i o różnym stopniu [39]. Brak równowagi sił i naruszenie praw oraz dóbr osobistych jednostki, skutkuje cierpieniem, bólem, szkodami psychicznymi i fi-zycznymi. Jerzy Mellibruda (2000), klasyfikuje przemoc używając pojęć: przemoc go-rąca (spontaniczna) i przemoc chłodna (instrumentalna). Pierwsza kategoria ma źródło w nacechowanych negatywnie emocjach i objawia się w postaci celowego, gwałtowne-go, impulsywnego zachowania, krzyku, wyzwiskach i rękoczynach. Pojawia się nagle i szybko mija. Przemoc instrumentalna jest działaniem z premedytacją. Emocje, choć tłumione i kontrolowane są bardzo silne. Literatura przedmiotu wyjaśnia, że dzieci, które doświadczyły przemocy instrumentalnej w postaci surowych metod wychowaw-czych, normalizują zachowania przemocowe i same stają się agresywne [40, 41].

4.3. Formy przemocy w rodzinie

W Wielkiej Brytanii, definicja międzyrządowa (ang. cross – government) zja-wiska przemocy domowej (ang. Domestic Violence) oparta na wytycznych ustawo-wych, rozumiana jest szeroko, jako: „wszelkie incydenty lub wzorce incydentów polegających na kontrolowaniu, przymusie, zastraszaniu, przemocy lub naduży-ciach pomiędzy osobami powyżej 16. roku życia, które są lub były bliskimi part-nerami lub członkami rodziny, bez względu na płeć lub seksualność. Pojęcie prze-mocy może obejmować, ale nie wyłącznie, przemoc psychologiczną, fizyczną, seksualną, finansową i emocjonalną. Zachowania kontrolujące (ang. controlling behaviour), które stanowią szereg działań mających na celu uzależnienie i/lub podpo-rządkowanie osoby poprzez jej izolację ze źródeł wsparcia, wykorzystywanie jej za-sobów i możliwości dla osobistych korzyści; pozbawianie jej środków potrzebnych do niezależności, odporności i ucieczki oraz do regulowania jej codziennych zachowań.

Zachowania przymusowe (ang. coercive behaviour) to czynności lub akty napaści, groźby, poniżanie i zastraszanie lub inne nadużycia, które służą do krzywdzenia, kara-nia lub straszekara-nia ofiar” (Strickland & Grahame, 2018) [42].

Przemoc fizyczna to forma aktu przemocy, w którym występuje element użycia siły fizycznej. Irena Pospiszyl rozróżnia dwa rodzaje przemocy fizycznej: przemoc czynną wyrażającą się bezpośrednim użyciem siły oraz przemoc bierną dotyczącą nakazów i zakazów. Przemoc bierna może przejawiać się inicjowaniem sytuacji zagrożenia, tj.

celowa, szybka jazda samochodem.

Przemoc psychiczna (emocjonalna) jest rodzajem przemocy, który najtrudniej udo-wodnić, ze względu na to, że nie pozostawia widocznych fizycznie śladów. Przemoc psychiczna ma związek z naruszeniem godności osobistej ofiary przemocy. Spraw-ca nie traktuje jej jako podmiotu [43]. Przemoc psychiczna to m.in. powtarzające się wy-korzystywanie emocjonalne, zadawanie cierpień psychicznych, zastraszanie, poniżanie,

ośmieszanie, wyśmiewanie, obwinianie, manipulowanie, oskarżanie o spowodowanie przemocy, zaprzeczenie lub minimalizowanie przemocy, wykorzystywanie dzieci do po-siadania kontroli, izolowanie (w tym zakaz korzystania z telefonu, samochodu czy opusz-czania domu), traktowanie partnera jako osoby usługującej, posłusznej oraz niszczenie własności prywatnej [44, 45]. Do przemocy psychicznej zalicza się: a) izolację b) groźbę, c) odrzucenie rozumiane również jako brak uznania czy upokarzanie oraz d) agresję słowną.

Przemoc ekonomiczna występuje w każdej warstwie społecznej, jeśli dostęp do środków materialnych stanowi element kontroli. Literatura przedmiotu wyróżnia formy sprawowania przemocy ekonomicznej: a) pozbawianie środków do życia, b) ograniczanie dostępu do pieniędzy i kontrolowanie wydatków, c) okradanie rodziny w wyniku uzależnień od narkotyków, alkoholu, hazardu, a także d) przerzucanie odpo-wiedzialności za utrzymanie rodziny na partnera/ partnerkę [46].

Przemoc seksualna to fizyczne i werbalne czynności, zachowania, które naruszają sferę seksualną jednostki i które mają miejsce bez jej woli. Definicje przemocy seksu-alnej można rozważać na poziomie definicji prawnych, badawczych oraz na poziomie potocznego dyskursu. World Report on Violence and Health (2002) definiuje przemoc seksualną jako „wszelkie akty seksualne, próbę doprowadzenia do aktu seksualnego, niechciane komentarze seksualne lub napastowanie, działania w kontekście handlu ludźmi, lub użycie przymusu przez jakąkolwiek osobę, niezależnie od jej relacji z ofiarą, w każdych okolicznościach, w tym, również w domu i pracy, która ma podłoże sek-sualne” [47]. Przymus może również dotyczyć sytuacji, w której jednostka nie jest w stanie wyrazić zgody, ponieważ np. jest pod wpływem alkoholu, narkotyków, śpi albo jest psychicznie niezdolna do zrozumienia sytuacji, w której się znajduje.

Przemoc seksualna obejmuje szeroki wachlarz aktów przemocowych, np. gwałt w małżeństwie lub na randce, molestowanie seksualne, żądanie seksu w zamian za korzyści, małżeństwo pod przymusem lub wspólne współżycie pod przymusem, od-mowa prawa do antykoncepcji lub ochrony przed chorobami transmitowanymi drogą płciową, przymusowa aborcja i przymusowa prostytucja [47].

5. Zjawisko przemocy domowej w perspektywie systemowej