Brak wsparcia społecznego jako czynnik suicydogenny
3. Rola wsparcia społecznego w kontekście zachowań samobójczych Wsparcie potocznie kojarzy się często z pomocą w kwestiach materialnych
Rze-czywiście jest to jeden z podstawowych rodzajów wsparcia (tzw. instrumentalne), tuż obok wsparcia emocjonalnego, informacyjnego czy integracyjnego. Niezależnie jed-nak od tego, jakich zasobów dostarcza, wsparcie społeczne umiejscowione jest w kon-tekście relacji – dotyczy ono stosunków jednostki z innymi ludźmi. Za jego występo-wanie uznaje się sytuację, w której człowiek czuje się potrzebny i zauważany, posiada także poczucie przynależności, które wiąże się z obustronnym zobowiązaniem
wza-jemności, czyli gdy czuje, że może liczyć na osoby ze swojego otoczenia w razie zaist-nienia sytuacji dla niego trudnej [9]. To właśnie z sytuacjami kryzysowymi, w których równowaga jednostki została wyraźnie zachwiana, kojarzone jest przede wszystkim wsparcie [10], jednak nie jest ono traktowane jedynie jako incydentalne działanie, lecz jako stałe poczucie „posiadania oparcia” w innych. W literaturze wyróżnia się trzy rodzaje wsparcia, w zależności od tego, kto udziela go jednostce.
Jako pierwszy rodzaj wsparcia, z którym człowiek powinien się zetknąć, wymie-niane jest wsparcie osobiste (zarówno rodziny, jak i przyjaciół czy bliskich znajo-mych). Za traktowaniem rodziny jako pierwszego źródła wsparcia przemawia przede wszystkim argument dotyczący wzajemnej pomocy jej członków, tkwiący w społecz-nych normach funkcjonujących z pokolenia na pokolenie. W następnej kolejności po-jawia się wsparcie formalne, w ramach którego udzielane jest ono poprzez organizacje wspólnotowe, kościelne czy charytatywne, posiadające za główny pomaganie, nato-miast ostateczną linię stanowi wsparcie profesjonalne, czyli płynące od psychiatrów, psychologów czy psychoterapeutów, a więc osób, które zajmują się tym „zawodowo”
i posiadają specjalistyczną wiedzę na ten temat. Wspomniane rodzaje wsparcia mogą się przeplatać, gdy na przykład zasoby (rozumiane też w kategoriach niematerialnych) bliskich nie są w danym kryzysie wystarczające i do pełnego przezwyciężenia trudno-ści potrzebne jest również działanie profesjonalne. Formalne i profesjonalne wsparcie mogą również być jedynym oparciem dla jednostki, gdy z jakiegoś powodu nie może go ona otrzymać od swoich bliskich (np. nie posiada rodziny i przyjaciół lub pochodzi z rodziny dysfunkcyjnej i nie może zwrócić się do niej o pomoc) [10]. Sytuacje takie wcale nie są rzadkością. Najświeższy dostępny raport miesięczny z działalności Ogól-nopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” dotyczy listopada 2019 roku i wskazuje na odbycie 1838 rozmów telefonicznych z osobami w potrzebie, przy czym niespełna aż jedna czwarta dzwoniących (24,6%) zwracała się do dyżurujących w celach otrzymania wsparcia emocjonalnego. Zgłaszane sytuacje dotyczyły zazwyczaj różnego rodzaju nadużyć i przemocy (w tym przede wszystkim psychicznej i fizycznej) – zarówno od ofiar, jak i świadków. Mimo iż wsparcie po-tocznie kojarzy się przede wszystkim z rodziną i bliskim kręgiem znajomych, to aż w ponad połowie zgłoszonych w listopadzie na Niebieską Linię przypadków (54,6%) to właśnie partner był sprawcą, często także wskazywano rodziców [11]. Dane te w pewien sposób ilustrują skalę problemu dotyczącego nieotrzymywania wsparcia emocjonalnego od osób bliskich i decydowania się na poszukiwanie go u obcej osoby (która przecież jako specjalista w pierwszym odruchu bardziej kojarzy się ze wspar-ciem informacyjnym).
Przemoc niezaprzeczalnie niesie za sobą negatywne skutki niezależnie od tego, w jakim wieku jest jej ofiara. Ze względu na to, iż w okresie dzieciństwa jednostka dopiero się kształtuje pod wpływem czerpanych z otoczenia wzorów, to głównie temu wycinkowi życia poświęca się wiele badań oraz opracowań. Wszelkie nieprawidło-wości oddziałujące na jednostkę w czasie jej rozwoju psychicznego i społecznego, mogą mieć znaczący wpływ na jej życie emocjonalne, a także życie samo w sobie.
Dziecko doświadczające przemocy ze strony swoich najbliższych może stać się nie-pewnym siebie, depresyjnym dorosłym, u którego mogą pojawić się także tendencje samobójcze [12]. W badaniu prowadzonym przez Budzyńską i Makaruk wśród
stu-dentów pięciu polskich uczelni (Politechnika Śląska, Politechnika Gdańska, Uniwer-sytet w Białymstoku, UniwerUniwer-sytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i UniwerUniwer-sytet Technologiczno-Humanistyczny im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu) wykazano, iż respondenci, którzy doświadczyli jako dzieci przemocy fizycznej, dwukrotnie czę-ściej samookaleczali się i próbowali popełnić samobójstwo niż osoby, wobec których nie stosowano takiej przemocy [13]. Makara-Studzińska przeanalizowała w swoich badaniach cztery typy przemocy (przemoc fizyczno-emocjonalną, fizyczną, seksualną i emocjonalną) u 299 osób będących na oddziałach dla młodzieży przejawiających zachowania ryzykowne (próby samobójcze, zaburzenia odżywiania, nadużywanie środków psychoaktywnych). Badania te potwierdziły, że młodzież podejmująca próby samobójcze (53 osoby po pierwszej próbie i 46 osób po kolejnych próbach samobój-czych) zazwyczaj doświadczała przemocy fizycznej (25%) i/lub przemocy emocjonal-nej (18%) [14].
Brak wsparcia w najbliższych nie musi jednak wiązać się od razu z szeroko rozu-mianą przemocą, a więc skrajnym przeciwieństwem rodziny akceptującej, troszczącej się, dbającej. Oprócz zachowań typowo destrukcyjnych, dysfunkcyjne w rodzinie jest także stawianie dziecku zbyt wysokich wymagań, czyli tworzenie pewnego rodzaju projektu swojego dziecka, który niekoniecznie musi być zgodny z jego zdolnościami i aspiracjami. Bycie nieustannie surowo ocenianym przez najbliższych, a także świa-domość niespełniania oczekiwań rodziców, mogą być dla dziecka frustrujące, osta-tecznie stając się czynnikiem wysokiego ryzyka zachowań samobójczych [15].
„Przywoływanie różnego rodzaju środków, które mogą zapobiec samobójczej tragedii młodych ludzi nie zmieni faktu, że najlepszą pomocą dla nich jest codzienne trwanie w przyjaźni, w środowisku bliskich i szanujących ich ludzi. Samobójstwo bowiem nie jest wołaniem o śmierć i jej pragnieniem, lecz krzy-kiem, że dłużej w warunkach, które istnieją, nie można już żyć” [16].
W świetle dostępnej literatury oraz badań dotyczących wpływu negatywnych do-świadczeń z życia rodzinnego na podejmowanie autodestrukcyjnych zachowań [6, 17, 18] całkowicie uzasadnione wydaje się więc istnienie pewnego zorganizowanego wsparcia formalnego oraz wsparcia profesjonalnego. Bowiem, mimo iż wyniki ba-dań nie definiują wsparcia społecznego jako stuprocentowego czynnika ochronnego przed podjęciem próby samobójczej, to jego obecność w życiu jednostki wpływa na pewnego rodzaju łagodzenie myśli samobójczych czy wręcz hamowanie decyzji o sa-mobójstwie poprzez wzmacnianie odporności emocjonalnej. Dzieje się tak również po pierwszej próbie samobójczej – hospitalizowany człowiek, który odczuwa troskę rodziny i personelu oraz ich empatyczne podejście do jego osoby, jest w ten spo-sób poniekąd chroniony przed podjęciem ponownej próby [17]. Najbliższe otoczenie może doprowadzić więc do dwóch skrajnych postaw – w sytuacji, gdy rodzina spełnia swoje podstawowe funkcje związane ze wzajemnym wsparciem, obdarowywaniem się pomocą oraz zainteresowaniem, a relacje nie są toksyczne, na jednostkę oddzia-łuje to jako czynnik chroniący przed samobójstwem. Natomiast w przypadku, gdy wymienione elementy nie istnieją w ramach struktury rodziny, a wręcz przybierać mogą formę przemocy, upokarzania i zaniedbania, wówczas jednostka zostaje podda-na silnym oddziaływaniom czynników ryzyka zwiększających prawdopodobieństwo samobójstwa [6].
Na czym polega jednak profesjonalne wsparcie, które otrzymuje jednostka w kry-zysie? Wiele zależy od momentu, w którym wsparcie to zostanie dostarczone. Jeśli wydarzy się to po próbie samobójczej to przede wszystkim osoba taka zostanie hospi-talizowana, gdzie otrzyma wsparcie psychiatry i psychoterapeuty oraz zostanie podda-na leczeniu farmakologicznemu w ramach odpowiedniego oddziału szpitalnego. Jed-nak po etapie hospitalizacji (a także i przed, czyli w momencie pojawienia się myśli samobójczych) jednostka może skorzystać ze wsparcia, które ma na celu uchronić ją przed pierwszą lub powtórną próbą samobójczą. Zarówno w przypadku dzieci i mło-dzieży, jak i osób dorosłych, jest to przede wszystkim psychoterapia, która ma pomóc zidentyfikować i zredukować ból emocjonalny oraz zmniejszyć tendencje do autoa-gresji. W przypadku dzieci i młodzieży jest to jednak o tyle trudne, iż często to dorośli (w mniejszym lub większym stopniu) przyczyniają się do ich problemów, niezwykle kłopotliwe jest więc zbudowanie relacji opartej na zaufaniu z dorosłym specjalistą.
Nie jest to jednak niemożliwe. W przypadku osób tak młodych, skuteczna okazuje się także terapia rodzinna, która pozwala problemy jednostki umieścić w szerszym kontekście i wypracować nowe rozwiązania w ramach najbliższej rodziny, w której jednostka ta funkcjonuje [4].
W teorii funkcjonowanie profesjonalnego wsparcia społecznego wydaje się nie tyl-ko oczywiste, lecz także łatwe i dostępne. Niestety, chociaż od Raportu Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczącego ochrony zdrowia psychicznego w Polsce minęło już kilka lat (2014), system wciąż zmaga się z tymi samymi problemami, które unie-możliwiają zapewnienie odpowiedniej opieki wszystkim potrzebującym wsparcia jed-nostkom. Wśród panujących barier i trudności wymienić należy przede wszystkim:
niedostatek wiedzy i wynikająca z niego stereotypizacja, niewystarczająca promocja zdrowia psychicznego, zbyt niskie nakłady finansowe przeznaczane na jego ochronę oraz niedostatek rozwiązań systemowych [19]. Wskaźnik liczby psychiatrów na mi-lion mieszkańców jest w Polsce jednym z najniższych w obrębie Unii Europejskiej.
Według najnowszych danych, w naszym kraju zawód wykonuje obecnie 4244 spe-cjalistów psychiatrii i 441 spespe-cjalistów psychiatrii dzieci i młodzieży [20]. Niemal natychmiast pojawia się więc pytanie: co w takim razie z jednostkami, które nie po-siadają wspierającego otoczenia lub otoczenie to nie jest w stanie dostarczyć im odpo-wiedniego wsparcia?
Konsekwencje związane z niewystarczającym, profesjonalnym wsparciem spo-łecznym w aspekcie zdrowia psychicznego to przede wszystkim duże prawdopodo-bieństwo podejmowania przez jednostki decyzji o zakończeniu swoich życiowych trudności poprzez zakończenie własnego życia. Ten argument nie jest jednak dla niektórych osób wystarczający – wówczas warto odwołać się do innych społecznych skutków. Jednostka w kryzysie to jednostka, która przestaje być produktywna w róż-norodnych sferach swojego życia – może ona dopuścić się zaniedbania obowiązków nie tylko zawodowych, ale także i rodzinnych. Jej decyzje wpływają bezpośrednio lub pośrednio na ludzi, z którymi pozostaje w bliższych i dalszych relacjach. Chociaż mówi się o kryzysie, który odczuwany jest wewnętrznie przez konkretnego człowieka, to tak naprawdę przypomina to wrzucenie kamienia do wody – drgania na tafli wody pojawiają się znacznie dalej niż miejsce, w którym spadł owy kamień.
4. Podsumowanie
W sytuacjach trudnych, zwłaszcza takich, które wydają się nie do przezwyciężenia, nieopisane znaczenie przypisywane jest relacjom z innymi ludźmi. Niekiedy bowiem trud życia bywa zbyt ciężki do niesienia go przez jedną osobę. Rodzina traktowana jest wówczas jako pierwsza linia wsparcia – zakłada się, że bliscy jednostki będącej w kry-zysie powinni się o nią zatroszczyć i dostarczyć jej odpowiednią pomoc. Zdarza się jednak, że potrzebne zasoby przewyższają możliwości otoczenia – wówczas wsparcia dostarczyć mogą przeznaczone do tego organizacje (wsparcie formalne) lub specjali-ści (wsparcie profesjonalne). Ich działania potrzebne są także w sytuacjach, gdy jed-nostka z różnych przyczyn nie może zwrócić się ze swoimi problemami do bliskich.
Wynikać to może z poczucia braku zrozumienia, należenia do rodziny dysfunkcyjnej czy po prostu braku posiadania takich osób w swoim otoczeniu. Niezależnie jednak od tego w czym leży przyczyna, możliwość skorzystania z drugiej i trzeciej linii wsparcia powinno być czymś oczywistym. Niestety, w niektórych kręgach wciąż panuje jednak przekonanie, że z problemami należy radzić sobie samemu, a zwrócenie się do kogoś o pomoc (a zwłaszcza do specjalisty!) jest oznaką słabości charakteru. Następująca wówczas kumulacja problemów i trudnych sytuacji w pewnym momencie zaczyna przeciążać jednostkę, a życie z takim bagażem okazuje się zbyt dużym cierpieniem.
Oprócz różnych zachowań autodestrukcyjnych, takich jak nadmierne spożywanie alkoholu czy substancji psychoaktywnych, może dojść także do ostatecznego aktu – próby samobójczej. I chociaż znaczną liczbę jednostek udaje się uratować, to jednak jest to rozwiązanie zaledwie czasowe. Nierozwiązanie kryzysowej sytuacji, która do-prowadziła do takiej decyzji, w wielu przypadkach doprowadzi bowiem do kolejnej próby, być może „dokładniej” przemyślanej pod kątem technicznym i zakończonej już zgonem. Na każdym z tych etapów ważne jest więc dla jednostki poczucie posia-dania wsparcia (które miałoby odzwierciedlenie w rzeczywistości). Niezależnie czy sytuacja problemowa dopiero narasta, czy jest już w momencie krytycznym, a może ten moment jest już za jednostką, ale wrze ciągle pod powierzchnią, to możliwość polegania na innych ludziach, zarówno na bliskich, jak i na profesjonalistach, oraz ich odpowiednie reagowanie, jest jednym z warunków podstawowych do utrzymania przez jednostkę równowagi wewnętrznej. To natomiast sprzyja myśleniu, iż dana prze-szkoda życiowa jest do przejścia, mimo bólu, który sprawia. Pełna kontrola podstawo-wego źródła wsparcia, czyli rodziny, nie jest możliwa do zrealizowania. Z tego powo-du wysiłki systemu jako całości powinny być skierowane na dostarczanie szybkiego, precyzyjnego i jak najlepszego jakościowo wsparcia profesjonalnego. Na tym gruncie wciąż jest u nas dużo do poprawienia, a nawet i do wprowadzenia. Mimo iż tematyka samobójstwa wydaje się w dużym stopniu przebadana, to jednak wciąż nie udaje się stworzyć odpowiedniej profilaktyki o wyraźnej skuteczności. Oznacza to, że wiedza o czynnikach suicydogennych oraz czynnikach chroniących nie jest wystarczająca, a na pewno nie jest na tyle rozpowszechniona, by dotrzeć do osób, którym byłaby niezbędna do przetrwania (rozumianego tutaj w sposób dosłowny).
Literatura:
1. Komenda Główna Policji, Zamachy samobójcze od 2017 roku, http://statystyka.policja.pl/
st/wybrane-statystyki/zamachy-samobojcze/63803,Zamachy-samobojcze-od-2017-roku.
html, [dostęp: 05.12.2019 r.].
2. Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego, https://bdl.stat.gov.pl/, [dostęp: 05.12.2019 r.].
3. Rosa K., (Nie)wiarygodność danych statystycznych dotyczących zachowań samobójczych.
Perspektywa teoretyczna i praktyka społeczna, Przegląd Socjologiczny, nr 2 (2012), s. 265-290.
4. Makara-Studzińska M., Formy pomocy osobom po próbach samobójczych, Sztuka Lecze-nia, nr 1, 2017, s. 53-61.
5. Hołyst B., Samobójstwo jako problem kryminologiczny i kryminalistyczny, Zdrowie Psy-chiczne, nr 4 (1978), s. 19-33.
6. Ostaszewski K., Myśli samobójcze a sytuacja rodzinna oraz problemy inter – i eksternali-zacyjne w młodzieży w wieku 14-16 lat, Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, nr 3, 2018, s. 42-62.
7. Rosa K., Młodzież podejmująca próby samobójcze. Charakterystyka socjologiczna, Prze-gląd Lekarski, nr 1, 2007, s. 24-30.
8. Harasim K., Generatory zachowań suicydalnych adolescentów – ujęcie analityczne, Mię-dzynarodowe Studia Społeczno-Humanistyczne HUMANUM, nr 4, 2017, s. 117-130.
9. Filipiak G., Funkcja wsparcia społecznego w rodzinie, Roczniki Socjologii Rodziny 1999, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1999, s. 131-144.
10. Kacperczyk A., Wsparcie społeczne w instytucjach opieki paliatywnej i hospicyjnej, Wy-dawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2006, s. 16-42.
11. Raport podsumowujący działalność Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” w listopadzie 2019 roku, http://www.niebieskalinia.info/
index.php/badania-i-analizy, [dostęp: 12.12.2019 r.].
12. Helios J., Jedlecka W., Przemoc wobec dzieci w rodzinie, E-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa, Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersy-tetu Wrocławskiego, Wrocław 2019.
13. Budzyńska A., Makaruk K., Doświadczenie przemocy fizycznej w dzieciństwie a podejmo-wanie zachowań szkodliwych dla zdrowia. Wyniki badań przeprowadzonych wśród pol-skich studentów, Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, nr 3, 2018, s. 27-41.
14. Makara-Studzińska M., Rola doświadczania przemocy w dzieciństwie w podejmowaniu zacho-wań ryzykowanych w okresie adolescencji, Horyzonty Psychologii, nr 1, 2011, s. 61-79.
15. Lewicka-Pańczak K., Samobójstwa młodzieży i osób dorosłych w narracji psychologów, [w:] Rosa K., Czabański A. (red.), Percepcja zachowań samobójczych. Między opiniami a doświadczeniami, Uniwersytet Medyczny w Łodzi i Polskie Towarzystwo Suicydolo-giczne, Kraków 2014, s. 49-72.
16. Zwoliński A., Samobójstwo jako problem osobisty i publiczny, Wydawnictwo WAM, Kra-ków 2013, s. 204.
17. Gmitrowicz A., Krawczyk J., Analiza czynników chroniących przed samobójstwem, Psy-chiatria i Psychologia Kliniczna, nr 1, 2014, s. 43-49.
18. Wasilewska-Ostrowska K., Chroniczna samotność jako czynnik ryzyka zachowań autode-strukcyjncyh wśród młodzieży, Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, nr 3, 2018, s. 63-74.
19. Ochrona zdrowia psychicznego w Polsce: wyzwania, plany, bariery, dobre praktyki. Ra-port Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2014, https://www.rpo.gov.pl/sites/de-fault/files/Ochrona_zdrowia_psychicznego.pdf, [dostęp: 29.11.2019 r.].
20. Naczelna Izba Lekarska, Zestawienie liczbowe lekarzy i lekarzy dentystów wg dziedziny i stopnia specjalizacji, https://www.nil.org.pl/__data/assets/pdf_file/0015/141216/za-paz-dziernik-2019_Zestawienie-nr-04_1.pdf, [dostęp: 06.12.2019 r.].
Brak wsparcia społecznego jako czynnik suicydogenny
Streszczenie
Wsparcie jest niezbędne do prawidłowego rozwoju oraz funkcjonowania jednostki, zwłaszcza w sytu-acjach kryzysu. Rolę taką z założenia pełnią znaczący inni (rodzina, przyjaciele), jednak zdarza się, że więzi te są toksyczne lub w ogóle nieobecne w życiu człowieka. Zapewnienie wsparcia powinno wówczas nastąpić poprzez ścieżkę instytucjonalną. Tymczasem niedobór odpowiednich środków finan-sowych i społecznej koncentracji na takim działaniu, pozostawia jednostkę samą sobie. W przypadku dzieci i młodzieży, które dopiero kształtują swoje „ja”, brak tego konkretnego zaplecza przyczynia się do niemożności poradzenia sobie z trudami dnia codziennego, a w konsekwencji prowadzić może do za-chowań suicydalnych. Wzrost liczby podejmowanych prób samobójczych oraz samobójstw dokonanych przez jednostki do osiemnastego roku życia zwiększa się w wielu krajach rozwijających się, w tym także w Polsce. Z powodu niewystarczających rozwiązań systemowych, przewidziane wsparcie oraz opieka obowiązują głównie na etapie hospitalizacji, będącym ostatecznym wołaniem o pomoc. Liczne badania wskazują jednak, że jednostki w znacznej większości podejmują ponowną próbę samobójczą, niekiedy dokonaną. Przedmiotem analizy jest szeroko rozumiane wsparcie społeczne, którego brak wskazywany jest jako jeden z głównych czynników suicydogennych.
Słowa kluczowe: wsparcie społeczne, samobójstwo, próby samobójcze, czynnik suicydogenny, suicydo-logia
Lack of social support as a suicidogenic factor
Abstract
Social support is necessary fot the proper development and functioning of the individual, especially in cri-sis situations. This role should be taken by significant others (family, friends), but sometimes these bonds are toxic or even absent in human life. Then the support should be provided institutionally. Meanwhile, the shortage of suitable financial resources and the lack of social focus on this part of help, leaves indi-vidual alone. In case of children and youth who are forming their identity, the lack of this particular bac-kground contributes to the inability to manage with the hardships of everyday life and as a consequence may lead to suicidal behaviour. The increase in the number of suicide and suicide attempts by individuals under the age of eighteen is present in many developing countries, including Poland. Insufficient systemic solutions are the main reason why holistic support is provided only at the stage of hospitalization, which is the final call for help. Research shows that some people who attempted suicide and survive, would try again. The subject of the analysis is social support, the lack of which is indicated as one of the main suicidogenic factors.
Keywords: social support, suicide, suicide attempt, suicidogenic factor, suicidology
Piotr Paszelke