Psychologiczna akulturacja wśród polskich rodzin na emigracji 1. Proces akulturacji

Według Międzynarodowej Organizacji do Spraw Migracji akulturacja to progre-sywne przyjmowanie elementów obcej kultury (idei, norm, słów, zachowań) przez jednostki czy grupy [16]. To proces zmian kulturowych, jakie zachodzą w wyniku bez-pośredniej oraz długotrwałej konfrontacji odmiennych systemów kulturowych, które prowadzą do stopniowych zmian w jednym lub wszystkich wchodzących w interakcję systemach. W kontekście migrantów jest to szeroko pojęta przemiana wzorów kultu-rowych, która dokonuje się pod wpływem ich uczestnictwa w różnych formach życia społeczno-kulturalnego kraju osiedlenia [17]. Stanowi wynik transmisji kulturowej lub mogącej mieć przyczyny niekulturowe, na przykład ekologiczne lub demograficz-ne modyfikacje wywołademograficz-ne zderzeniem się kultur. Akulturacja może być również kon-sekwencją przyjęcia obcych wzorów zachowania jako własnych, jak również może stanowić reaktywne dopasowanie sposobu życia jednostki [16].

Akulturacja psychologiczna zajmuje się zjawiskami, które wynikają ze spo-tkania grup o różnym pochodzeniu etnicznym oraz odmiennym postrzeganiu świa-ta [18]. Każda osoba, która znajdzie się w nowym środowisku kulturowym, dotąd jej nieznanym, podejmuje decyzję, w jaki sposób chce w nim funkcjonować i czy chce zachować własną tożsamość kulturową oraz jak wiele kontaktów pragnie z nim utrzymać [19]. Dotyczy zmian zachodzących w uczestniku kontaktu kulturo-wego, w wyniku czego podlega on bezpośredniemu wpływowi kultury

zewnętrz-nej, co może inicjować zmiany w jego tożsamości kulturowej [20]. Jak twier-dzi Paweł Boski o „akulturacji psychologicznej mówimy, gdy osoba wywodząca się z określonego systemu kulturowego (A) i ukształtowana przezeń znalazła się w polu relatywnie długich i intensywnych oddziaływań innej kultury (B), które muszą i/lub inicjują spontaniczne procesy adaptacyjne prowadzące do zmian w funkcjono-waniu psychologicznym o różnym stopniu przystosowalności” [21].

Akulturacja istnieje zarówno na poziomie grupy, jak i na poziomie jednostki.

Na poziomie grupowym pojawiają się zmiany fizyczne (odmienne warunki fizycz-ne i geograficzfizycz-ne), biologiczfizycz-ne (choroby, sposób odżywiania), kulturowe (przysto-sowanie do funkcjonowania w nowym społeczeństwie), społeczne (zmiana układu i statusu społecznego), ekonomiczne (zmiana statusu finansowego) oraz polityczne (nowy system polityczny). Natomiast na poziomie jednostkowym proces akultura-cji wpływa na zmiany dotyczące wartości, funkcjonowania, tożsamości własnej jak i kulturowej. Te zmiany zachowania często doprowadzają do łatwiejszego funkcjo-nowania w nowym otoczeniu kulturowym. Jednocześnie środowisko może wpływać na zmianę̨ wyznawanych przez jednostkę wartości. To, co do tej pory było uznawane za istotne, w nowych okolicznościach może nabrać całkowicie odmiennego znacze-nia. Patologia, mogąca pojawić się w procesie akulturacji, wynika z silnego stresu akulturacyjnego, odrzucania nowej kultury, w konsekwencji czego mogą wystąpić objawy psychosomatyczne. Jak twierdzi John Widdup Berry „ubytek w stanie zdro-wia w aspekcie psychologicznym, somatycznym i społecznym u jednostek, które są w trakcie trwania akulturacji, i u których są dowody na to, że jest to związane z postę-pującym procesem akulturacji” [22].

Proces akulturacji obejmuje uchodźców, emigrantów, mniejszości narodowe, za-granicznych studentów czy pracowników na kontraktach międzynarodowych. Waż-nym zadaniem, z którym muszą się skonfrontować w nowym miejscu jest psycholo-giczna adaptacja, na którą składa się kulturowe uczenie się („culture learning”) oraz kulturowe wyparcie („culture shedding”). „Culture learning” polega na przyswojeniu nowego repertuaru zachowań adekwatnego do kulturowego kontekstu kraju osiedle-nia. Następuje to poprzez metodę prób i błędów lub na skutek obserwacji zachowań członków nowego społeczeństwa. Ważne jest, aby obok umiejętności posługiwania się językiem obowiązującym w kraju przyjmującym, nabyć umiejętność rozumienia sy-gnałów niewerbalnych, przekazów i symboli danej kultury. Natomiast „culture shed-ding” dotyczy wyparcia tych zachowań, które nie odpowiadają kodowi kulturowemu w danym kraju oraz uczenia się w ich miejsce nowych zachowań, wartości [23].

Emigranci, którzy przebywają z daleka od bliskich i domu rodzinnego, ci, którzy pozbawieni są obecności rodziny, przyjaciół, wsparcia społecznego oraz doświadczają wyobcowania, przeżywają swą sytuację jako silnie stresową. Reagują wówczas za-burzeniami adaptacyjnymi, zespołami lękowymi, epizodami depresyjnymi czy de-kompensacjami psychotycznymi. Może to wynikać zarówno z ich problemów emo-cjonalnych, jak i z szoku kulturowego doznawanego w nowym otoczeniu. Istotnym problemem dla emigrantów jest odnalezienie się w nowej rzeczywistości. Adaptacja do nieznanych dotąd warunków dotyczy całej rodziny oraz trudności w funkcjonowa-niu poszczególnym jej członków w różnych obszarach życia. Pojawiają się przeszko-dy w postaci: bariery językowej, różnic kulturowych, samotności, problemów

emo-w Wielkiej Brytanii – studium przypadku

cjonalnych czy braku uznania dla polskich kwalifikacji. Emigranci często odczuwają wyobcowanie, alienację społeczną, izolację co niejednokrotnie wpływa na trudności w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych czego konsekwencją może być prze-moc domowa [24].

Konfrontacja z nową rzeczywistością może stanowić dla rodziny przeżycie pozytyw-ne i kształcące, które uczy tolerancji oraz pozytyw-negatywpozytyw-ne powodując wiele trudności wyni-kających z procesu akulturacji. Istotna jest właściwa komunikacja, troska o zapewnie-nie poczucia bezpieczeństwa oraz zaspokojezapewnie-nie potrzeb wszystkim członkom rodziny.

Akulturacja wymaga zaangażowania i wysiłku zaradczego człowieka na poziomie fizjo-logicznym, psychologicznym i zawodowym. Codzienne życie rodziny pełne jest różno-rodnych sytuacji stresowych, które mogą stanowić niebezpieczeństwo dla zdrowia, jak i jakości funkcjonowania wszystkich jej członków.

3.2. Strategie akulturacji według J.W. Berry’ego

W literaturze psychologicznej wyróżnia się psychologiczne i socjokulturowe przystosowanie się do nowej kultury. Pierwsze dotyczy życia wewnętrznego jed-nostki i obejmuje poczucie własnej wartości, kulturową i własną tożsamość, po-zytywne zdrowie psychiczne oraz satysfakcję z nowego kontekstu kulturowego.

Drugi rodzaj przystosowania polega na dostosowaniu sił do nowych warunków kul-turowych, umiejętności radzenia sobie z trudnościami dnia codziennego, zdolności do pokonywania przeciwności w życiu zawodowym czy rodzinnym [23]. Istotne miejsce przypada problemom, które związane są z odmiennymi sposobami myśle-nia, postępowamyśle-nia, motywowamyśle-nia, komunikowania się czy też okazywania emocji.

Collen Ward odniósł powyższe wskaźniki do poszczególnych strategii akultura-cyjnych J. Berry’ego. Posługując się tymi wskaźnikami można każdą z nich opisać i zinterpretować we właściwy dla niej sposób. Człowiek, który znalazł się w nowej kulturze stawia sobie dwa pytania egzystencjalne: o własną tożsamość kulturową i o kontakty z członkami innych grup społecznych. Odpowiedzi na te pytania determi-nują̨ przyjmowane strategie akulturacyjne [20, 22].

Rysunek 1. Strategie akulturacji według J.W. Berry’ego. Źródło: J.W. Berry [20, 22]

Najszerzej stosowaną koncepcją akulturacji, która opisuje wzorce przystosowania się do funkcjonowania w środowisku odmiennym niż kultura pochodzenia jest model Johna Berry’ego. Wyróżnia on cztery poniższe strategie, które są mniej lub bardziej dobrowolnie wybierane przez osoby lub grupy podlegające temu procesowi.

Tabela 3. Strategie akulturacji J.W. Berry’ego

L.p. Strategia Wskaźniki i udział w życiu społeczeństwa przyjmującego.

współpraca z przedstawicielami obu kultur,

osiąganie stawianych celów w sferze zawodowej i prywat-nej,pracy towarzyszą satysfakcja i spełnienia, pozytywne emo-cje, poczucie adekwatności,

kontakty z przedstawicielami obu kultur przebiegają̨

z poczuciem obustronnego zrozumienia,

„przełączanie” z jednego systemu kulturowego na drugi następuje bez uszczerbku dla kondycji psychicznej, relatywnie małe, w odniesieniu do innych strategii proble-my zdrowotne

ograniczanie kontaktów z osobami z własnej kultury, gdyż są̨ one źródłem negatywnych odczuć lub przeżyć,

może towarzyszyć temu niechęć wobec kultury pochodze-nia, negatywna jej ewaluacja, nieużywanie własnego języ-ka, czasem świadome wypieranie się swojego pochodzenia oraz zaprzeczanie mu, umiejscowienie głównego źródła satysfakcji i pozytywnych emocji w relacjach z członkami kultury przyjmującej, jednostka stara się zachowywać, ubie-rać i mówić tak, jak osoby z grupy przyjmującej

3.

ograniczanie do koniecznego minimum kontaktów z kulturą przyjmującą, z przewagą emocji negatywnych,

spostrzeganie kultury przyjmującej niejako „z zewnątrz”, bycie bardziej obserwatorem niż jej uczestnikiem,

przewaga kontaktów z przedstawicielami kultury pochodze-nia, które przynoszą̨ satysfakcję,

niekiedy używanie języka ojczystego lub „trzeciego”

w kontaktach z członkami kultury przyjmującej

4.

Marginalizacja

odcięcie się̨ i brak uczestnictwa zarówno w kulturze pochodze-nia, jak i w kulturze kraju przyj-mującego.

negatywne emocje w kontaktach z obydwoma środowiska-mi lub brak kompetencji do funkcjonowania w nich, brak satysfakcji z wykonywanej pracy z powodu braku kompetencji lub umiejętności współpracy z ludźmi, wycofywanie się̨ z kontaktów,

zachowania destruktywne takie jak uzależnienia, udział w grupach przestępczych, przemoc w rodzinie

Źródło: Opracowanie własne na podstawie J.W. Berry [16]

Strategie akulturacji mogą ulegać modyfikacjom lub współistnieć ze sobą na kilku poziomach funkcjonowania jednostki pod wpływem ważnych życiowych wydarzeń, własnych wyborów, oraz ze względu na zmiany nastawienia wobec imigrantów. Jedna osoba może przyjmować odmienne strategie w różnych sferach życia. W życiu osobi-stym najczęściej mamy do czynienia ze strategią separacji, a w życiu zawodowym czy

w Wielkiej Brytanii – studium przypadku

publicznym ze strategią asymilacji bądź integracji. Jednostka może zmieniać w czasie procesu strategie akulturacyjne, np. początkowa separacja w sferze publicznej z cza-sem może przejść w integrację, a sfera publiczna może oznaczać środowisko pracy, ale też spędzanie wolnego czasu, życie towarzyskie lub życie religijne [25].

Według Ottona Bauera istnienie zwartego osadnictwa wśród imigrantów to jeden z czynników, który zmniejsza prawdopodobieństwo zajścia procesu asymilacyjnego [26]. Jak zauważa Jerzy Zubrzycki sposób osiedlania Polaków na terenie Wielkiej Brytanii świadczy o pewnej segregacji, która ogranicza kontakty ze społeczeństwem dominującym. Ograniczenie się Polaków tylko do życia w polonijnym środowisku zmniejsza ich interakcje z innymi mieszkańcami Londynu. Nie oznacza to jednak przyjęcia separacyjnej strategii akulturacyjnej czy zupełnego odrzucenia możliwości kontaktu ze środowiskiem kraju imigracji. Można bowiem dążyć do zachowania wła-snej tożsamości narodowej, kultywowania tradycji i zaspokajania potrzeby bezpie-czeństwa poprzez kontakty z rodakami przy jednoczesnym uczestniczeniu i swobod-nym funkcjonowaniu w życiu społeczeństwa kraju przyjmującego [27].

Proces akulturacji osoby, która żyje w innej kulturze może przybrać różnorodną formę w zależności od znaczenia, jakie zostanie mu nadane przez daną jednostkę.

Może być z jednej strony wyzwaniem, które pobudza do rozwoju osobistego i bu-dowania nowej tożsamości, a z drugiej strony może stać się źródłem destrukcyjne-go stresu, który prowadzi do zaburzeń zdrowia psychofizycznedestrukcyjne-go, poczucia alienacji, uzależnień, a nawet przemocy domowej.