Praca z osobami przebywającymi w warunkach izolacji więziennej. Teraźniejszość i przyszłość
8. Uregulowania europejskie
Współczesne poglądy dominujące w krajach europejskich w odniesieniu do prze-ciwdziałania recydywie niejednokrotnie nawiązują do założeń modelu liberalnego, w którego ramach stosowana jest forma resocjalizacji polegająca na wykorzystywaniu środków mniej rygorystycznych i mniej dokuczliwych wobec skazanych na kary śred-niego zasięgu, takich jak probacja czy kara grzywny [16]. Badania prowadzone m.in.
w Norwegii, Szwecji, Finlandii czy Danii jednoznacznie wykazują, na lepsze efek-ty prewencyjne poprzez realizację kar nieizolacyjnych. Karę pozbawienia wolności uznaje się natomiast za środek o nieznacznej skuteczności w przeciwdziałaniu prze-stępczości powrotnej. Uważa się, że prowadzi ona de facto do prizonizacji, zamiast zahamować powrót skazanego do przestępczości. Z tego względu jest ona uznawana za ultima ratio. Wyżej wymienione kraje europejskie są uważane za wzór odnośnie re-formacji systemu resocjalizacji, poprzez odchodzenie od stosowania kar izolacyjnych na rzecz resocjalizacji w warunkach wolnościowych.
Polski model resocjalizacji opiera się na stosunkowo dolegliwych sankcjach i wzmożonej kontroli skazanych [17]. Jak wskazano powyżej, taka polityka karna nie przynosi pożądanych efektów. Aby zrozumieć zasadność innowacyjnych rozwiązań w zakresie resocjalizacji, należy zwrócić uwagę na politykę karną stosowaną w kra-jach skandynawskich. Jak wskazuje dr Paweł Moczydłowski – polski socjolog, kry-minolog, publicysta i urzędnik państwowy, pułkownik Służby Więziennej – wśród krajów, które najlepiej radzą sobie z resocjalizacją osadzonych można wymienić m.in.
kraje skandynawskie. Oni uprawiają politykę karną produkującą pokój. Starają się stosować represji nie więcej niż trzeba, a to, co i trzeba to jest w specjalny sposób wykonywane. Mają najniższe wskaźniki przestępczości na świecie. Kara więzienia w tych krajach jest traktowana jako spóźniona reakcja systemu socjalnego na jakieś
społeczne dysfunkcje. Oni rozwijają politykę społeczną, a interwencja społeczna jest dużo wcześniejsza. Daleko nam jeszcze do racjonalnego rozwiązywania problemów społecznych, a chyba nawet uwsteczniamy się – podsumowuje. Dr Moczydłowski za-znacza, że aby rozwiązać problemy społeczne, które dopiero formują przestępczość, ustanawia się we wspomnianych krajach przeznaczone do tego instytucje.
W systemie penalnym Norwegii stosuje się innowacyjne rozwiązania. Norweski Dyrektoriat Służb Korekcyjnych ustanowił w tamtejszych więzieniach tzw. zasa-dę normalności, zgodnie z którą warunki w nich panujące muszą być maksymalnie zbliżone do tych, które dominują na wolności, a skazani powinni być kontrolowani w jak najmniejszym stopniu [18]. Oczywistym jest fakt, że sprawcy najpoważniej-szych przestępstw trafiają do więzień o wzmożonym stopniu zabezpieczenia, jednakże skazani za przestępstwa mniejszej wagi, są kierowani do placówek otwartych. W za-kładach otwartych stosowana jest minimalna kontrola, a uprawnienia przebywających tam skazanych są znacznie szersze niż w zakładzie o wyższym stopniu zabezpieczeń.
Zarówno w zakładach karnych typu otwartego, jak i zamkniętego, skazani mają moż-liwość uczestniczenia w różnorodnych programach treningowych i edukacji. Ci nato-miast, którzy nie chcą podnosić swoich kwalifikacji i nie uczestniczą w żadnej formie aktywności zobligowani są do podjęcia pracy. Dzięki temu, każdemu osadzonemu zapewnia się regularną formę aktywności. Podczas opuszczania przez przestępców placówek penitencjarnych, norweski system służy pomocą we wspieraniu procesu reintegracji społecznej. Realizacja tejże pomocy następuje poprzez programy akty-wizacji zawodowej, poszukiwanie zatrudnienia, realizowanie świadczeń dla bezrobot-nych, kontynuowanie nauki czy w końcu dostępie do mieszkań, tzw. housing support.
Powyższe działania pozwalają byłemu osadzonemu ponownie wejść na rynek pracy i przeciwdziałać wykluczeniu społecznemu.
Z kolei Szwecja jest uznawana za lidera w zakresie reform systemu więziennic-twa. Przejawia się to nie tylko w budowie nowoczesnych placówek penitencjarnych, tj. dom przejściowy Björka, zakład karny Studiergarten czy zakład karny Tillberga, ale także w zastępowaniu kary pozbawienia wolności inną formą jej wykonywania.
W Szwecji, kara pozbawienia wolności jest uznawana za wręcz niehumanitarną.
Wprowadzona w latach 60. zasada normalizacji, wynikająca z Europejskich Reguł Więziennych, wskazuje na ograniczenie wspomnianej kary wszędzie, gdzie jest to możliwe i na wysyłanie skazanych do odbywania kary w formie nieizolacyjnej, oraz na realizację kontaktów skazanych ze społecznością lokalną. Obok zasady normaliza-cji wprowadzono jednocześnie zasadę liberalizanormaliza-cji, która sprzeciwia się stosowaniu rozwiązań takich jak przymusowy udział w terapii, oparcie resocjalizacji na katalogu nagród i kar, cenzura listów, silne ograniczenie kontaktów ze światem zewnętrznym czy wynagrodzenie za pracę na poziomie wyraźnie poniżej minimalnego w warunkach wolnościowych [16]. Wskazane powyżej zasady normalizacji i liberalizacji opierają się na przekonaniu, że osadzeni i byli osadzeni, nie są ludźmi „gorszej kategorii”, ale wymagają oni wszechstronnego wsparcia ze strony państwa i społeczeństwa. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że zadaniem szwedzkiej Służby Więziennictwa i Probacji jest rozpowszechnianie w społeczeństwie wiedzy wspomagającej proces inkluzji spo-łecznej więźniów. Istotną regułą, wprowadzoną w 2000 r. jest reguła Bättreut – „wy-chodzi lepszy”. Stanowi ona, że czas odbywania kary powinien zaowocować poprawą umiejętności życia skazanych na wolności.
W 2016 r. w Finlandii, co prawda zaostrzono środki karne wobec recydywistów oraz osób z zasądzoną karą grzywny, niemniej jednak w dalszym ciągu fiński system penalny jest jednym z najmniej restrykcyjnych w Europie i na świecie. W Finlandii, podobnie jak w Norwegii, istnieją zakłady otwarte i zamknięte. Do zakładów otwar-tych zalicza się skazanych z wyrokami poniżej 2 lat, co do których nie zachodzi obawa ucieczki i którzy są zdolni do wykonywania pracy. Odchodzenie od modelu izolacyj-nego jest widoczne także w Danii. Co prawda funkcjonuje tam nadal kara dożywocia, jednak już dekadę temu wyroki ograniczono do 15 lat pozbawienia wolności. W Da-nii, aż 98% skazanych odbywa wyroki nieprzekraczające 2 lat pozbawienia wolności, najczęściej w warunkach probacji. W celu wspierania reintegracji społecznej byłych skazanych, funkcjonują tam tzw. domy przejściowe. W nich właśnie po opuszczeniu zakładu karnego mogą przebywać byli osadzeni, dopóki nie znajdą pracy i nie będzie ich stać na wynajęcie mieszkania.
9. Wnioski
Podsumowując, należy zastanowić się, które spośród wskazanych w europejskiej polityce karnej rozwiązań, powinno wprowadzić się do polskiego systemu penalne-go. Oprócz wcześniej wymienionych niekorzystnych skutków stosowania kary po-zbawienia wolności, należy dodać, że jest ona kosztowna zarówno społecznie, jak i ekonomicznie. Według rocznej informacji statystycznej Centralnego Zarządu Służby Więziennej, wydatki na utrzymanie jednego osadzonego w 2018 r. wynosiły 3518,31 zł.
Uwidocznione w artykule wady polskiego systemu resocjalizacji przemawiają za za-implementowaniem bardziej liberalnych rozwiązań, do których zaliczyć można m.in.
stosowanie probacji w większym zakresie, które winno być poparte wdrażaniem insty-tucji wspierających integrację społeczną przestępców, utworzenie tzw. domów przej-ściowych, zwiększenie stosowania kary grzywny kosztem kary pozbawienia wolności, rezygnację z modelu kar i nagród, czy wreszcie wprowadzenie wynagrodzenia za pra-cę wykonywaną przez osadzonych w wysokości odpowiadającej płacy na wolności.
Należy zauważyć, że w polskim systemie karnym funkcja represyjna jest stawiana ponad korekcyjną, oznacza to, że kara nie służy realizacji reintegracji społecznej, a je-dynie jest celem samym w sobie.
Literatura:
1. Konopczyński M., Twórcza resocjalizacja: zarys koncepcji rozwijania potencjałów, [w:] Resocjalizacja polska 7/2014.
2. Jamroży K., Praca socjalna z osadzonymi w więzieniach – realne założenie czy mglisty postulat?, [w:] Uniwersytet Rzeszowski Journal of Humanities and Social Sciences, Nr 1(6)/2018.
3. Kacprzak A., Kudlińska I., Praca socjalna z osobami opuszczającymi placówki resocjali-zacyjne i ich rodzinami, Wyd: Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa, 2014.
4. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz.U. 1997, Nr 88, poz. 553;
5. Kacprzak A., Kudlińska-Chruścicka I., Między pracą socjalną a resocjalizacją. Uwarun-kowania pracy socjalnej z (byłymi) więźniami w Polsce, [w:] Zeszyty pracy socjalnej, 2019, s. 23-37.
6. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks karny wykonawczy, Dz.U. 1997, Nr 90, poz. 557.
7. Kobes P., Ułomności systemu programowanego oddziaływania wobec nieletnich odbywających karę pozbawienia wolności, [w:] Zeszyty Naukowe Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Witelona w Legnicy, nr 20(3)/2016.
8. Kowalczyk A., Dylematy pracy wychowawczej w jednostkach penitencjarnych [w:] Lubel-ski rocznik pedagogiczny t. XXXIII – 2014.
9. Sytuacja osób opuszczających zakłady karne na terenie województwa łódzkiego, Raport z badania, Łódź 2012
10. Kacprzak A., Kara pozbawienia wolności i jej (dys)funkcjonalność. Krytyka polskiej po-lityki karnej i resocjalizacyjnej w świecie akademickim, [w:] Repozytorium Uniwersytetu Łódzkiego, 2016, s. 112-129.
11. Kojadyńska A., Gałędek J., Resocjalizacja osadzonych przebywających w zakładzie kar-nym, [w:] Kortowski Przegląd Prawniczy nr 2/2017, s. 84.
12. Pinkowski D., Resocjalizacja więźniów w Polsce to mit. Jeden z nich opowiada nam, jak naprawdę wygląda, https://wiadomosci.onet.pl/tylko-w-onecie/jak-wyglada-resocjaliza-cja-wiezniow-w-polsce/9pe1v61 (dostęp: 29.11.2019 r.)
13. Pstrąg D., Praca w procesie readaptacji społecznej skazanych, [w:] Lubelski rocznik pe-dagogiczny, t. XXXIII – 2014.
14. Kacprzak A., Integrowani czy wykluczani? problemy (re)adaptacyjne osób opuszczających zakłady karne w świetle badań i analiz socjologicznych, [w:] M. Mirowska (red.) „Praca socjalna aktywnym instrumentem polityki społecznej”, Częstochowa: Wydawnictwo im.
Stanisława Podobińskiego Akademii Jana Długosza, 2012, s. 221-231.
15. Szymanowska A., Więzienie i co dalej?, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003.
16. Kacprzak A., Współczesne aspekty resocjalizacji przestępców w wybranych krajach euro-pejskich, Acta Universitatis Lodziensis Folia Sociologica 62, 2017, s. 63-81.
17. Niewiadomska I., Polski model resocjalizacji penitencjarnej, [w:] Teka Komisji Prawni-czej IX/2016, Wyd. Polska Akademia Nauk, s. 100.
18. Katedra Prawa Międzynarodowego Publicznego Wydział Prawa i Administracji Uniwer-sytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Systemy penitencjarne świata, Olsztyn, 2018.
Praca z osobami przebywającymi w warunkach izolacji więziennej.
Teraźniejszość i przyszłość
Streszczenie
Praca z osobami pozbawionymi wolności jest pracą o szczególnie ważnym znaczeniu, gdyż osoby takie ze względu na swoją przeszłość pozostają w warunkach izolacji więziennej. W teorii przyjmuje się, że proces resocjalizacji winien skutkować opuszczeniem zakładu karnego przez osobę wychodzącą na wol-ność w stanie umożliwiającym funkcjonowanie w życiu społecznym zgodnie z obowiązującym zasadami i normami. W praktyce zaś dzieje się zupełnie inaczej. Jak wskazują badania, skazani, wobec których podejmowane są wszechstronne formy pomocy przyjmują w większości postawę bierną, natomiast naj-mniejsza ich grupa charakteryzuje się postawą czynną. Ciężko jest więc mówić, że w Polsce proces resocjalizacji, a zatem praca ze skazanymi jest jakkolwiek efektowna. Dodatkowo proces ten utrudnia zjawisko przeludnienia oraz wciąż za mała liczba funkcjonariuszy. W pracy z osobami pozbawionymi wolności ważne jest podejmowanie takich działań, aby nie prowadziły one do buntu, agresji i powrotu do przestępstwa. W innych krajach europejskich proces resocjalizacji jest na tyle rozwinięty, że tworzy się instytucje pozwalające na wcześniejsze rozwiązanie problemów, które generują przestępczość. W niniej-szej pracy zostanie omówiona praca z osobami pozbawionymi wolności oraz jej skutki w Polsce, a także systemy i wyniki takiej pracy w innych krajach Unii Europejskiej.
Słowa kluczowe: resocjalizacja, kara pozbawienia wolności, zakład karny, izolacja
Work with people in prison isolation. Present and future
Abstract
The work with persons deprived of liberty is a work of particular importance since such persons, due to their past, remain in prison conditions. In theory, it is assumed that the process of social rehabilitation should result in the prisoner leaving the prison in a state that allows them to function in social life in accor-dance with applicable rules and norms. In practice, it happens completely differently. As research shows, convicts who are subject to comprehensive forms of assistance take a passive attitude, while the smallest group is characterized by an active attitude. However, it is hard to say that in Poland the process of social rehabilitation, and therefore work with convicts, is effective. In addition, this process is hindered by the phenomenon of overpopulation and the number of officers is still too small. When working with persons deprived of liberty, it is important to take such measures that they do not lead to rebellion, aggression and return to crime. In other European countries, the process of social rehabilitation is so developed that institutions are created and this allows for earlier resolution of problems that generate crime. This article discusses work with persons deprived of liberty and its effects in Poland, as well as the systems and results of such work in other European Union countries.
Keywords: resocialization, imprisonment, prison, isolation
Joanna Kufel-Orłowska