Uzależnienie

Uzależnienie, potocznie zwane nałogiem, to zjawisko dotykające niejednego czło-wieka na wielu płaszczyznach m.in. społecznej, emocjonalnej, zawodowej i rodzinnej.

Uzależnienie wiąże się z poszukiwaniem określonych substancji bądź powtarzaniem pewnych zachowań, a widoczne pochłonięcie przedmiotem uzależnienia sprawia, że poważnemu zaniedbywaniu ulegają inne, podstawowe warstwy życia człowieka.

Negatywne skutki takiej sytuacji wpływają na całe życie człowieka, wzmagając jego cierpienie [2]. Bohdan Woronowicz przedstawił, za Światową Organizacją Zdrowia, uzależnienie jako stan psychiczny i fizyczny, który wynika ze współdziałania zacho-dzącego pomiędzy organizmem i alkoholem. Dla tego stanu są charakterystyczne zmiany zachowania, w tym przymus ciągłego lub okresowego spożywania alkoholu celem uzyskania efektów jego działania lub z chęci uniknięcia konsekwencji wynika-jących z jego występowania [3].

1 piotrpasz@gmail.com, Instytut Nauk Pedagogicznych, Wydział Filozofii i Nauk Społecznych, Uniwer-sytet Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Szanse i zagrożenia w skutecznej terapii pacjentów

Zdaniem Carltoa Ericksona uzależnienie należy traktować w kategoriach choroby, choć wskazuje on na to, że w społeczeństwie oraz w środowisku badaczy widoczne są opory przed używaniem tego „kontrowersyjnego” określenia. Erickson, w celu udo-wodnienia chorobowego aspektu uzależnienia, przyrównuje ten stan do wybranych chorób. Z uzależnieniem chemicznym zestawia cukrzycę typu II, nadciśnienie, za-burzenie uwagi i nadaktywność (ADHD) oraz chorobę Parkinsona. Porównując po-szczególne charakterystyczne czynniki medyczne (np. testy diagnostyczne, dostępne leki, czynnik środowiskowy itd.) wskazuje, że nie ma znaczących różnic (jeśli w ogóle jakiekolwiek są) pomiędzy wszystkimi tymi stanami [4].

W Europie obowiązuje Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Pro-blemów Zdrowotnych ICD-10. Zgodnie z jej wytycznymi do rozpoznania uzależnienia od alkoholu potrzebne jest rozpatrzenie objawów występujących w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy. W przypadku stwierdzenia obecności przynajmniej trzech obja-wów z poniżej wymienionych:

1. Przyjmowanie substancji musi wiązać się z silnym pragnieniem lub poczuciem przymusu sięgania po nią.

2. Utrudniona kontrola zachowań powiązanych bezpośrednio z piciem alkoholu nie tylko w ilości jego spożycia, ale i w trudności ze zdrowym podejmowaniem decyzji o rozpoczęciu i zakończeniu picia.

3. Fizjologiczne objawy stanu odstawienia, które występują po przerwaniu lub po zmniejszeniu ilości przyjmowanej substancji w postaci zespołu abstynencyjnego (charakterystycznego dla danej substancji) albo używanie tej lub podobnie działającej substancji celem zmniejszenia nasilenia bądź uniknięcia objawów abstynencyjnych.

4. Tolerancja polegająca na potrzebie zwiększenia spożywanych dawek, aby wy-wołać efekt uprzednio powodowany mniejszymi dawkami.

5. Koncentracja na piciu alkoholu przejawiająca się w postępującym zaniedbywa-niu alternatywnych przyjemności lub zainteresowań. W efekcie dochodzi do zwięk-szenia ilości czasu przeznaczanego na zdobywanie i spożywanie alkoholu oraz na po-wrót do normy po jego spożyciu.

6. Kontynuowanie picia alkoholu pomimo dostrzegalnych, wyraźnych dowodów na jego szkodliwy dla zdrowia wpływ. Picie pomimo świadomości szkodliwych na-stępstw dla zdrowia [5].

2.1. Narkomania

Z kolei narkomanią określa się uzależnienie od narkotyków i tutaj pomocne będzie wprowadzenie znaczenia terminu „narkotyki”:

„substancje odurzające działające na ośrodkowy układ nerwowy mogące zmieniać nastrój, uczucia i sposób odbierania rzeczywistości (w zależności od dawki powodujące euforię, uspokojenie, zniesienie bólu itp.), a których wielokrotne stosowanie wywołuje głód narkotyczny prowadzący do uzależnienia” [6].

Zatem, przy takim rozumieniu pojęcia narkotyków, narkomania jest uzależnieniem od substancji odurzających, działających na ośrodkowy układ nerwowy i mogących wywołać w nim zmiany nastroju oraz percepcji rzeczywistości, a także prowadzić do uzależnienia. Należy jednak podkreślić, że nie każda substancja mająca tego typu wła-ściwości, uznawana jest za nielegalną i narkotyczną. Przykładem są: kawa, alkohol, nikotyna oraz leki przeciwbólowe. Substancje te w określonych przypadkach mogą

uzależnić i działają na ten sam ośrodek, co narkotyki, jednakże nie są traktowane na równi z nimi. Dlatego zaznaczyć należy, że w popularnym rozumieniu narkotyki przy-jęło się utożsamiać z tymi substancjami, które zostały uznane za nielegalne.

2.2. Uzależnienie od alkoholu w Polsce – skala zjawiska

Na stronie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PAR-PA) podane są oficjalne dane statystyczne dotyczące profilaktyki i rozwiązywania pro-blemów alkoholowych w Polsce w samorządach gminnych. Zestawienia przedstawia-ją wyniki z podziałem na województwa. Z racji tego, że omawiany w niniejszej pracy Oddział Dzienny Odwykowy w Toruniu należy do obrębu województwa kujawsko-pomorskiego, porównam dane ogólnopolskie z wynikami tego województwa. Obec-nie najbardziej aktualne dane dotyczą roku 2018. Wśród podanych statystyk widObec-nieje tabela przedstawiająca liczbę klientów ogółu punktów konsultacyjnych skierowanych do osób z problemem alkoholowym w Polsce [7]. Łączna liczba osób z problemem alkoholowym wynosiła 115 420 osób, w tym 9 120 osób w województwie Kujawsko-Pomorskim. Średnia na województwo wyniosła około 7 213 osób, a zatem liczba osób z problemem alkoholowym w województwie kujawsko-pomorskim przekroczyła średnią w Polsce. Liczba porad osób z problemem alkoholowym wyniosła: w Pol-sce 279 032, w województwie kujawsko-pomorskim 22 999. Zauważyć można, że stosunek liczby porad do liczby osób z problemem alkoholowym w województwie kujawsko-pomorskim (2,52:1) jest wyższy niż ten sam stosunek w obrębie całej Polski (2,42:1). Wynikać z tego może, że choć w województwie kujawsko-pomorskim pro-blem osób uzależnionych od alkoholu jest wyższe niż średnia krajowa, jednocześnie osoby cierpiące na tego typu problem częściej i chętniej korzystają z porady specjali-stów.

2.3. Metody leczenia uzależnień w Polsce

Należy mieć świadomość tego, że ostatnie kilka dekad psychoterapii uzależnień to okres przeobrażeń w formie traktowania pacjentów. „Umoralniające pogadanki” oraz

„straszenie” zostały zastąpione przez bardziej skuteczne oddziaływania psychologicz-ne. Ich celem była zmiana procesów emocjonalnych, pracy umysłu, a także postaw pacjentów. Zmianie uległ również system leczenia uzależnień.

W pierwszej kolejności należy wyjaśnić pojęcie użytej w poprzednim akapicie psy-choterapii oraz psypsy-choterapii uzależnień. W rozumieniu Spencera Rothusa psycho-terapia to systematyczne interakcje, jakie zachodzą pomiędzy dwoma podmiotami:

terapeutą i klientem. Wykorzystują one zasady znane z psychologii, aby wprowadzić zmiany w myśleniu, odczuwaniu oraz zachowywaniu się klienta. Ma to na celu pomoc w przezwyciężeniu zaburzeń psychicznych i w prawidłowym przystosowywaniu się do zmagania z problemami życiowymi [8].

W tym miejscu skupię się na metodach leczenia uzależnienia od nikotyny, które przedstawia Krzysztof Zajączkowski. Choć nie poruszam głębiej tematyki tego uza-leżnienia, część z tych metod można przenieść na leczenie uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Są to: metody behawioralne, samokontrola osoby uzależnionej, hipnoza, akupunktura, terapia grupowa oraz leczenie farmakologiczne [9]. Hipnozą i akupunkturą nie będę się tutaj zajmować, ponieważ metoda ta w skuteczności i za-sadności nie została dostatecznie przebadana oraz nie jest ona wykorzystywana w te-rapii np. alkoholizmu.

Szanse i zagrożenia w skutecznej terapii pacjentów

Metody behawioralne opierają się na tzw. teoriach warunkowania i uczenia się.

Poprzez naukę odpowiedniego reagowania na bodźce, które zazwyczaj towarzyszyły sięganiu po alkohol (zmianie nawyków w tej przestrzeni), możliwe jest zmienienie swojego dotychczasowego podejścia do „bezwarunkowego” sięgania po np. alkohol.

Metoda samokontroli opiera się na tym, aby w sytuacjach wyuczonych, kiedy się-gało się po substancję uzależniającą, sięgnąć po inną substancję, która w ten sposób zastąpi tę pierwszą w tym „codziennym rytuale”. Ta metoda jest wprowadzana dopiero na dalszym etapie leczenia, ponieważ wymaga ona aktywnego udziału osoby uzależ-nionej. Ewentualnie, jest połączona wraz z innymi metodami i technikami [9].

Terapia grupowa, która jest przedmiotem niniejszej pracy, opiera się na wspoma-ganiu osób uzależnionych w porzuceniu nałogu. Kluczowe w niej jest to, że nauka zmiany zachowań przebiega poprzez stosowanie oddziaływania w grupie. Wzajemne dyskusje, refleksje, nauka jak radzić sobie ze specyficznymi objawami głodu to od lat popularny sposób na to, aby skutecznie wspomagać np. terapię indywidualną. W tym miejscu zaznaczyć należy, że nie należy mylić terapii grupowej ze spotkaniami Ano-nimowych Alkoholików.

Metody farmakologiczne – o ile w przypadku leczenie np. nikotynizmu, wiążą się z używaniem naturalnych substancji, plastrów oraz innych nieinwazyjnych sposobów na uzupełnienie leczenia to w przypadku alkoholizmu i innych uzależnień zazwyczaj wiąże się to z przyjmowaniem lekarstw przepisanych przez lekarza psychiatrę i to stanowić ma jedno ze wsparć np. w terapii grupowej. Nikotynizm niejednokrotnie po-jawia się wraz z uzależnieniem od alkoholu, posiada podobne wyznaczniki, widoczne są też analogie pomiędzy tym uzależnieniem a uzależnieniem od alkoholu (który jest przedmiotem niniejszej pracy).